نویسنده: آیة الله اکبر هاشمی رفسنجانی و جمعی از محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن
سبک تفسیری: ترتیبی - تقطیعی
هدف: تهیه معجم موضوعی قرآن
تعداد مجلدات: بیست جلد که تا سال 1380 دوازده مجلد آن به چاپ رسیده است.
نوبت چاپ: چاپ اول جز مجلد یکم که چاپ دوم شده است.
ناشر: مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم
آغاز کار
22 دفتر دویست برگی حاصل تلاش آیة الله آقای هاشمی رفسنجانی در زندان اوین از دی ماه 1354 تا پیروزی انقلاب اسلامی در 1357 است که به صورت سی هزار برداشت با هشت هزار عنوان پایه اولیه «تفسیر راهنما» را بنا نهاد. این دفترها در سال 1366 به دفتر تبلیغات اسلامی واگذار شد. برای تکمیل این کار مرکز فرهنگ و معارف قرآن تاسیس شد و محققان آن به کار پژوهش، تدوین و نگارش همت گماشتند.
محققان این مرکز در گروه های پنج نفره آن برداشت ها را بررسی و تکمیل کرده و در گروه های سه نفره به تصویب نهایی رساندند. از چاپ اولین مجلد آن در سال 1371 تا سال 1376 که چاپ دوم آن عرضه شد سبک ارائه برداشت ها تکامل یافت و کاستی های آن جبران شد تا آن که در سال 1378 و هم زمان با انتشار مجلد هشتم ترجمه آیات نیز به آن ضمیه شد.
گرچه برای پیش گیری از حجم نامناسب، تا مجلد ششم سوره های بزرگ تقطیع شده است ولی از سوره توبه تا پایان قرآن تمام سوره های هر مجلد به صورت کامل در آن قرار گرفته است.
برداشت های هر آیه با تفکیک از یکدیگر شماره زده شده و در فهرست نمایه ای در پایان هر آیه به آن ارجاع داده شده است.
به این ترتیب خواننده می تواند موضوعات هر آیه را به اجمال و تفصیل ببیند و موضوع انتخابی خود را از آن گزینش کند.
در پایان هر کتاب، فهرستی جامع از تمام موضوعات آیاتی که در آن مجلد تفسیر شده است به صورت الفبایی - موضوعی تهیه شده است که محققان را از راه موضوعات کلی به ریزترین مطالب آیات راهنمایی می کند. این فهرست های جامع در نهایت همراه با آدرس آیات مربوط به آن به قرآن پژوهان عرضه خواهد شد و هم اکنون کتاب «فرهنگ قرآن » با کمک گرفتن از آن نمایه ها و تلفیق کردن با تحقیقات ارزشمند محققان دیگر به طبع رسیده و کلیدی برای فهم مفاهیم و موضوعات قرآن کریم است.
بخش اول: سبک تفسیر راهنما
1. توجه به روایات: این تفسیر در زمره تفسیرهای روایی نیست ولی روایاتی را که به بیان ظاهر آیات پرداخته اند و ابهامی از آن را زایل ساخته اند در پایان آیه مربوطه آورده و متن عربی و ترجمه فارسی آن ها را پس از برداشت های هر آیه ضمیمه کرده است. مرکز فرهنگ و معارف قرآن در نظر دارد روایاتی که به تاویل آیات و یا تطبیق مصداق های خاص نظر دارد برای تکمیل و تحقیق بیشتر و ارائه در قالب تفسیر ماثور جمع آوری کرده در طرحی مستقل به آن بپردازد.
2. اعتماد به ظاهر آیات: در سرتاسر این تفسیر حجیت داشتن ظواهر قرآن مشهود است. گرچه رعایت سبک ترتیبی - تطبیقی که تفسیر راهنما را از دیگر تفاسیر ممتاز ساخته است،به نویسندگان آن اجازه نداده است که بین آیات ناسخ و منسوخ و حتی عام و خاص به قضاوت نشسته و نتیجه آن را به صورت دیدگاه قرآن در آن موضوع ارائه دهند. امید است این مهم به صورتی دیگر تامین شود و به بانک اطلاعات مرکز فرهنگ و معارف غنا بخشد.
3. ارتباط آیات: محققان از ارتباط جمله ها و بندهای هر آیه با یکدیگر و از سیاق آیاتی که در مجموعه ای مرتبط قرار گرفته اند، نکته های خوبی استخراج کرده اند.
4. ساختار ادبی: در سراسر تفسیر، نویسندگان آن به ساختار ادبی آیه نظر داشته و توجه به لغت ها و ترکیب های آیه مایه پیدایش برداشت های جدیدی شده است.
5. قیدها و صفت ها: هر صفت یا قیدی که در آیه آمده است منبعی برای کسب نکته ها قرار گرفته و حتی جایگاه حروف در آیه نیز گاه به دقت بررسی شده و راز استعمال آن به صورت برداشت مستقل مطرح شده است.
6. شان نزول ها: شان نزول هایی که محققان این تفسیر آن را معتبر شناخته اند به برداشت ها کمک کرده است و آن ها را افزایش داده یا قیدی به آن افزوده است.
7. الغای خصوصیت: «الغای خصوصیت » یکی از شیوه های برگزیده این تفسیر است که براساس آن از آیاتی که به ظاهر درباره شخص یا موضوع خاصی سخن گفته است نکته هایی کلی و جامع استفاده شده است.
8. مفهوم گیری: از شیوه های دیگری که در این تفسیر مایه دست یابی به بسیاری از برداشت ها شده «مفهوم گیری » از آیات است. البته برداشت هایی که لازمه مفاد آیه می باشد گرچه به تامل نیازمند باشد، حتی المقدور از قلم دور نمانده است.
9. نقل قول ها: قرآن هرگاه سخنی را از دیگری نقل می کند، این نکته بدیهی می نماید که درباره اثبات یا نفی آن نظر دارد و آن را به منظور آموختن نکته ای مثبت یا منفی نقل کرده است. نویسندگان تفسیر راهنما این مبنا را باور داشته و براساس آن برداشت های مفیدی ثبت کرده اند.
10. آراء مفسران: تفسیر راهنما را نمی توان کتابی که جامع نظرها و آرا باشد معرفی کرد. گروه های تفسیری خود را به مطالعه دقیق ده تفسیر از جمله المیزان و مجمع البیان ملزم ساخته بودند ولی هرگز به صرف وجود یک قول، آن را به برداشتی هر چند احتمالی تبدیل نکرده اند، بلکه تنها به نکاتی عنایت ورزیده اند که پس از مطالعه تفاسیر، خود نیز آن را پسندیده یا محتمل دیده اند. در نتیجه کمتر موردی می توان یافت که سخنی را با استناد به یکی از مفسران آورده باشند.
آن ها در مراجعه به تفاسیر تنها به تفسیرهای شیعه اکتفا نکرده بلکه از تفاسیر اهل سنت نیز بهره برده اند و آن جا که مفسری به دور از تعصبات نادرست، سخنی صحیح آورده است، استفاده کرده و برداشت های خود را غنی ساخته اند.
11. کتاب های لغت: مراجعه به کتاب لغت برای مفسر اجتناب ناپذیر است. او هر چند عرب زبان باشد باید لغت را در استعمال عصر ظهور اسلام در نظر گیرد و از آیه همان معنایی را بفهمد که عرب های مکه و مدینه در آن زمان می فهمیدند.
در آیین نامه هایی که نویسندگان تفسیر راهنما خود را به آن ملزم ساخته اند نام کتاب هایی خاص به عنوان منابع اصلی لغت آمده است که عبارتند از: مفردات راغب، لسان العرب، القاموس المحیط، المصباح المنیر، معجم مقاییس اللغه، تاج العروس، النهایة، الصحاح.
بدیهی است سخن اهل لغت را تنها در صورتی پذیرفته اند که به آن ها اطمینان داده است، زیرا هر مفسر و یا مترجم قرآن می داند که صرف وجود معنایی در کتاب های لغت دلیل صحت و یا اراده آن از کلام نیست.
12. توضیحات: اگر گفته شود برای دانشجویان و طلاب مفیدترین بخش های تفسیر راهنما همان توضیحاتی است که ذیل برداشت ها آمده است، سخنی گزاف نیست، زیرا برخی نکات آیه تنها با توجه به آن چه در توضیحات آمده است ذهن مخاطب را به خود جلب می کند و برای کسی که بخواهد بدون مراجعه به آن، برداشت ها را مطالعه کند سؤال های زیادی بی جواب خواهد ماند.
علاوه این که گاه در توضیحات، احتمالات گوناگونی در مصداق های آیه بیان می شود که چون در متن برداشت ها نیامده است از راه فهرست های آخر آیه و نیز آخر کتاب به آن دست نمی یابند.
13. برداشت های احتمالی: تفاسیر گوناگونی که تاکنون بر قرآن نوشته شده است گاه نکته هایی را بیان کرده اند که نه می توان آن را به راحتی پذیرفت و نه می توان به آن بی اعتنا ماند.
نویسندگان تفسیر راهنما از طرفی ثبت این نکته ها را برای تهیه فهرستی جامع از مطالب قرآن ضروری دیده اند و از طرفی دیگر نخواسته اند صحت آن نکته ها را به مخاطب القا کرده باشند، انتخاب علامت ستاره که نه نور خورشید دارد و نه تاریک است برای این برداشت ها آن ها را از مطالب دیگر آیه ممتاز ساخته است تا کسانی که مایلند احتمالات نه چندان قوی را نیز دیده باشند به خواسته خود برسند.
14. ترجمه آیات: انگیزه اصلی آیة الله آقای هاشمی رفسنجانی و مرکز فرهنگ و معارف قرآن، تهیه فهرستی جامع از مطالب قرآن بود و برای این هدف نیازی به ترجمه احساس نمی شد تا زمانی که تفسیر به چاپ رسید و محققان با مراجعه به آن دریافتند که برای فهم آیه وجود ترجمه ای که با برداشت ها مطابقت کامل داشته باشد ضروری است.
ترجمه ای که هم اکنون از مجلد هشتم به بعد ذیل آیات قرار گرفته است از ترجمه های دیگر دو امتیاز قابل توجه دارد: نخست این که تا حد امکان با فهم نویسندگان تفسیر راهنما هم آهنگ شده است و دیگر این که سعی شده است از خطاهایی که گاه در ترجمه های دیگر مشاهده شده، محفوظ بماند.
15. هم آهنگی با اصطلاح نامه قرآنی: مرکز فرهنگ و معارف قرآن برای تهیه اصطلاح نامه ای که بتواند نیاز دائرة المعارف قرآنی و نیز فهرست نگاری تمام کتاب های قرآنی را تامین کند راهی جز ابداع عناوین جدید نداشت به آن امید که در بانک عظیم اطلاعات قرآنی بتواند راه گشای کسانی باشد که در موضوعات قرآنی به تحقیق می پردازند، نویسندگان تفسیر راهنما کلمات هر برداشت را باید به گونه ای انتخاب می کردند که در نمایه سازی نهایی، با آن اصطلاح نامه هم آهنگ باشد از این رو از تعبیرات متنوع پرهیز کرده اند; این کار گرچه از زیبایی جمله ها کاسته است در نهایت برای معجم مطالب قرآنی کارسازتر است.
16. نمایه ها: اصلی ترین هدف تفسیر راهنما را نمایه های آن تامین می کند این نمایه ها که نشان می دهد در هر آیه چند مطلب و چه مطلبی وجود دارد، ذیل هر آیه و به ترتیب عناوین اصلی و فرعی و تنظیم الفبایی آمده است و در آخر هر مجلد مطالب سوره های موجود در آن به تفصیل فهرست نگاری شده است.
آخرین شکل نمایه ها -براساس پیش بینی مرکز فرهنگ و معارف قرآن این گونه خواهد بود که پس از پایان بیست جلد تفسیر راهنما، در سه جلد مستقل تمام موضوعات قرآن با عنوان هایی کلی به همراه زیر مجموعه های آن به چاپ رسد که هر عنوان ریز و درشت با آدرس سوره و آیه همراه باشد.
بخش دوم: تنگناها، نقدها و افق های آینده
1. تنگناها: استخراج تمام مطالب قرآن و فهرست کردن آن -که هدف نهایی تفسیر راهنما است در بخشی از معارف قرآنی قالبی می طلبد که با طرح موجود در تفسیر راهنما سازگار نیست، زیرا:
الف) در لابه لای معارف قرآنی مطالب بسیاری است که پس از ملاحظه چند آیه مختلف درباره یک موضوع استفاده می شود; مثلا: وجود لیلة القدر در ماه رمضان از جمع آیه «انا انزلناه فی لیلة القدر» و «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن » به دست می آید. ولی این معرفت قرآنی و نظایر آن در قالب موجود تفسیر راهنما قابل ارائه نیست.
ملاحظه عام و خاص و مطلق و مقید و آیاتی که گفته می شود برخی ناسخ دیگری اند نیز از تنگناهایی است که سبک تفسیر راهنما اجازه پرداختن به آن را نداده است.
ب) تکیه بر تک تک مطالب کلی یا جزئی که از آیه استفاده می شود و تفکیک آن ها برای توجه دادن کسانی که نمایه ها و عنوان ها را فهرست می کنند لازم است، ولی این تفکیک مطالب گاه به گونه ای درآمده است که خواننده گمان می کند مطالب تکرار شده است و گاه عبارت ها جذابیت لازم را ندارد.
2. نقدها: با نگاهی گذرا و یا عمیق به تفسیر راهنما، خواننده آن پرسش هایی در ذهن خود می یابد که پاسخ آن را می جوید. کمتر کسی است که در این موارد قلم به دست گرفته و انتقادهای خود را در نامه ای نوشته و به مرکز فرهنگ و معارف قرآن ارسال نموده باشد. کشف این پرسش ها و تهیه پاسخ مناسب آن و بهره گیری از نقدها و نقطه نظرها آرزویی است که مؤلفان تفسیر راهنما داشته و دارند.
نخستین کسی که به این آرزو جامه عمل پوشید شخص آیة الله هاشمی رفسنجانی است که از ابتدا تاکنون تفسیر راهنما را با صبر و حوصله مطالعه کرده و حاشیه های مفیدی بر آن مرقوم می فرمایند. این تذکرات به همراه نقدهایی که از دیگران می رسد و یا در مجله های قرآنی به چاپ می رسد مرکز فرهنگ و معارف قرآن را به بازنگری تفسیر راهنما ترغیب کرده است.
3. افق های آینده: بازنگری تفسیر راهنما به شکلی وسیع و جامع از اهداف بلند تهیه کنندگان تفسیر است و به گذشت زمان و جمع آوری پیشنهادها و انتقادهای فراوان نیازمند است. ولی آن چه به سرعت می توان به آن رسید نباید فدای کارهای بزرگ تر شود. هم اکنون جمعی به بازبینی تفسیر راهنما و حذف زواید و تکمیل نواقص آن پرداخته اند تا در چاپ های بعدی این مجموعه بزرگ را در مجلداتی کمتر و با کیفیتی مطلوب تر ارائه دهند تا تهیه و مراجعه به آن برای همه قرآن پژوهان میسر شود و در تمام مجلدات، ترجمه آیات ضمیمه شده و روایات تفسیری یکسان گردد.
واحد رایانه مرکز فرهنگ و معارف قرآن با تهیه نرم افزاری ویژه برداشت های تفسیر راهنما و نرم افزاری جامع تر، که در خود دائرة المعارف قرآنی و فرهنگ قرآن و فرهنگ تفاسیر را یک جا ارائه دهد، گام بلندی در راه نشر قرآن در جوامع اسلامی برخواهد داشت و ترجمه تفسیر راهنما به زبان های گوناگون که هم اکنون ترجمه به زبان اردو جامه عمل پوشیده، طرحی است که مراحل تدوین خود را می گذراند.
