از آن جایی که در شماره پیشین نشریه «پژوهش و حوزه » ، طرح «مواد درسی و سرفصل های تفسیر و علوم قرآن » درج شد و از قرآن پژوهان و صاحب نظران در آن حوزه دعوت شد تا جهت هرچه پربارتر شدن متون درسی، طرح را موشکافانه بررسی و نظریات و نقدهای علمی خود را به دفتر تالیف و نشر متون درسی حوزه و یا دفتر نشریه ارسال دارند، در این بخش دو نقد ارسالی از سوی دو تن از قرآن پژوهان تقدیم می گردد.
«پژوهش و حوزه »
طلاب به رشته های مختلف علوم قرآنی نیازمندند، اما بیش از همه به معارف قرآن و ترجمه آن محتاجند، طلبه باید به گونه ای باشد که پس از پایان شش سال تحصیل هیچ یک از کلمه های قرآن برایش ناآشنا نباشد، ترجمه اش را بداند و تا حدی به مطالب صرفی آن آگاه باشد.
تامین این نیاز باید اصل قرار گیرد، اما متاسفانه امروزه وقت درسی او با آگاهی های جنبی پر شده است.
درست است که «تاریخ قرآن و نگارش تفسیر» و «وجوه اعجاز قرآن » و مباحث «تحریف » و «قرآن در نگاه غیر مسلمانان » و «آشنایی با تفسیر و مفسران » مباحثی ضروری است ولی اگر مباحث و رشته های «مفردات قرآن » ، «زبان قرآن » و «تفسیر آیات آسان و مشکل قرآن » کم رنگ شود زیر بنای فکری طلبه ضعیف می ماند.
بنابراین، طرح «مواد درسی و سرفصل های تفسیر و علوم قرآن » برای سطح یک حوزه های علمیه که در مجله «پژوهش و حوزه » از سوی دفتر تالیف و نشر متون درسی حوزه، مطرح شده است، باید سمت و سوی اهداف خود را برهدف های 2 و 7 و 8 متمرکزکند و از هدف 3 نیز مدد بگیرد، در حالی که در این طرح، دانش پژوه دینی تا نیمه دوم سال سوم و پس از 70 ساعت درس قرآنی تازه سراغ کلمات قرآن می رود; آن هم با صرف 50 ساعت وقت درسی خود را با مباحثی از لغت درگیر می سازد که فکر قرآنی به او نمی دهد. آری، مترادفات، لغات دخیل و وجوه و نظائر را که حتی مراجع تقلید هم از دانستن آن ها می توانند بی نیاز باشند، آموخته است.
سپس او را با این طرح به امان خدا رها می کنیم تا سال چهارم خود را با 105 ساعت وقت قرآنی سرگرم مشخصات قرآن سازد و این که از کجا آمده و چه گونه آمده و چند گونه بوده و ظاهر آن بلیغ و فصیح و معجزه است و اما خود او چیست؟ تنها تصوری از آن در ذهن او ایجاد کرده ایم، آن هم در قالب روش ها و الوان تفسیری و طبقات مفسران و این که سنیان چه روشی دارند و شیعیان چه؟ و پس از همه آن مباحث هنوز نفهمیده است که «ان الانسان لفی خسر» را در چه رنگی و قالبی بر او تطبیق داده وتحمیل کرده اند.
در سال چهارم هم دریچه ای به روی او باز شده است به نام «ترجمه قرآن » که در منابع، هیچ کتابی برای آن معرفی نشده و راه کاری ارائه نگردیده است.
در این طرح، سال پنجم سال روی کرد به تفسیر است; ولی باز هم زنجیرهایی که از آن گاهی با نام «مقدمات تفسیر» یاد می شود بر پای علاقه مندان می بندیم و او را 50 ساعت دیگر گرفتار مقدماتی از قبیل «ضرورت تفسیر» ، «مفهوم تفسیر» ، «قواعد حاکم » و «ابزار تفسیر» می سازیم و هنوز وارد نفس تفسیر نشده او را به سال ششم می رسانیم تا بلکه 70 ساعت دیگر از عمر خود را در این سال به چیزی بپردازد که باید از نیمه دوم سال اول به آن می پرداخت.
آیا می توان حدس زد که همین نقص بزرگ، صاحبان طرح را وادار کرده است که در بند 9 تکمله و تبصره ای بر طرح خود بیفزایند و به قرآن پژوه اجازه دهند تا در وقت های مرده تابستان سال های دوم تا ششم، بدون برنامه و استاد و تنها با مطالعاتی دلخواه آن هم از «الکاشف » یا «گزیده تفسیر نمونه » که نه اولی برای او قابل فهم است و نه دومی مشکل فهمیدن الفاظ آیه را برای او حل می کند، به کار تفسیر بپردازد.
آن چه باید جایگزین این طرح گردد، هر چه باشد باید شش نیاز را برای طلبه پایه ششم تامین کند:
1. آیات را با تجوید کامل قرائت کند; (نه این که کتاب های تجوید را به طور کامل و با آن موضوعات گسترده که در طرح آمده است درس بگیرد; زیرا بسیاری از آن مباحث نه ضروری است و نه مفید بلکه برخی از آن ها، نادرست است.)
2. معنای کلمات قرآن را بداند; (نه به گونه ای که زمان خواندن معنی نیمه دوم سال سوم به فروق اللغة و لغات دخیل بپردازد.)
3. به ترکیب 70% آیات آشنا باشد; (نه این که زمان خواندن سیوطی نیمه دوم سال دوم سوره «هل اتی » را تجزیه و ترکیب کند و یا از اعراب القرآن های صافی و درویش و معانی القرآن [نسخه بدل در طرح: اعراب القرآن فراء و اخفش] سر در آورد. این ها برای سال سوم او هم زیاد است.)
4. کلیاتی اندک درباره «شان نزول » و «تحریف » و «اعجاز» و «اقسام تفسیر» و «تاریخ قرآن » بداند; (نه این که در وجوه اعجاز به دیدگاه های طبری، باقلانی، رمانی، واسطی و تمام فهرست «التمهید» آقای معرفت یا بررسی و نقد «فصل الخطاب » بپردازد.)
5. شیوه استفاده از کتاب های لغت و تفسیر را با تجربه عملی، آموخته باشد; (این بخش طرح، دارای سر فصل های خوبی است. آری، سوره کهف ترجیحی بر «یس » و «طه » ندارد.)
6. بخش عظیمی از قرآن را حفظ کرده باشد; (متفرق آن بهتر از منظم است و ترجیح با سوره هایی مانند جمعه و منافقون و جزء سی ام و نظائر آن است که باید هر روحانی آن را حفظ باشد.)
برای رسیدن به این اهداف باید طلبه در تمام هفته های هر سال تحصیلی، ساعت هایی را به این کار بپردازد. (نه این که نیمه هایی از سال اول و دوم و سوم را به کلی از این اهداف فاصله گرفته باشد.)
برای زمان بندی اهداف یاد شده و متون مورد نیاز، نکته بسیار ضروری این است که اگر وقت طلاب در سال های اول تنها به دروس اصلی اختصاص یابد، آن ها خواهند توانست پس از تسلط بر زبان عربی، بسیاری از دروس جنبی (از قبیل: تاریخ اسلام، جغرافیای جهان اسلام، نظام حقوقی و تربیتی اسلام، مباحث سیاسی و...) را خود با مطالعه شخصی فرا گیرند و تنها به معرفی کتاب و برگزاری آزمون می توان بسنده کرد. در حالی که اگر همه این ها را درس بگیرند و فرصت رسیدگی به درس های اصلی را نیابند، میدان وسیعی برای تبلیغ آن مباحث به مردم، پیش روی خود باز خواهند کرد، بدون آن که تحقیقات پایه ای و قوی ، ضامن سلامتی تبلیغ آنان باشد.
بنابراین نباید وقت درسی آن ها را با مسائلی از قبیل اعجاز و تحریف و تدوین و نظائر آن پر کرد، زیرا این ها را می توان با مطالعه تامین کرد; گر چه واحد درسی قرار نگیرند; تا چه رسد به دروسی مانند روش تبلیغ و روش تدریس قرآن که یا خود جوش است و یا هیچ.
طرح اجمالی:
اکنون با در نظر گرفتن امور یاد شده، طرح ذیل پیشنهاد می گردد.
سال اول:
روان خوانی قرآن (همراه با ترجمه لغاتی که زیاد تکرار می شود نظیر: قال، ان و...) 34 ساعت.
تجوید قرآن 34 ساعت.
حفظ قرآن 17 ساعت.
سال دوم:
علوم قرآن (اعجاز، تحریف) 34 ساعت.
حفظ قرآن (همراه با ترجمه لغات مشکل آیاتی که حفظ می شود) 17 ساعت.
تجزیه و ترکیب قرآن (آیات تطهیر، مودت، مباهله، ولایت، تبلیغ و...) 17 ساعت.
سال سوم:
علوم قرآن (شان نزول، تاریخ قرآن) 34 ساعت.
حفظ قرآن (همراه با ترجمه لغات مشکل) 17 ساعت.
تفسیر 1 (سوره های حمد، جمعه، منافقون، قدر و اخلاص) از متون قدیم 51 ساعت.
سال چهارم:
علوم قرآن (اقسام تفسیر ماثور، موضوعی، ترتیبی، قصصی، و غیره انواع تفاسیر فلسفی، عرفانی، فقهی، کلامی، جامع) 17 ساعت.
حفظ قرآن (همراه با ترجمه لغات مشکل) 17 ساعت.
تفسیر 2 (سوره های کهف، نور، یس، الرحمن، نبا) 51 ساعت.
سال پنجم:
تفسیر 3 (جزء سی ام قرآن) 51 ساعت.
تفسیر 4 (موضوع مباحث جهان بینی توحیدی) 17 ساعت.
سال ششم:
تفسیر 5 (به انتخاب استاد) 51 ساعت.
تفسیر 6 (موضوعات اجتماعی امامت) 17 ساعت.
طرح تفصیلی:
در صورت پذیرفته شدن طرح اجمالی می توان سرفصل ها و زیرفصل های هر یک را به تفصیل بیان کرد و در بسیاری از موارد از منابع ذکر شده در مجله یاد خواهد شد.
نکاتی جزئی درباره طرح موجود در مجله:
1. صفحه 64 ذیل اهم منابع: اعراب القرآن از اخفش و فراء. صحیح آن معانی القرآن اخفش و معانی القرآن فراء است.
2. کتاب الدر المصون درباره اعراب قرآن متقن تراز درویش و صافی است ولی همه آیات را ندارد. و نیز اعراب های مذکور در مجمع البیان و کشاف و روح المعانی گرچه نام اعراب القرآن ندارد ولی کارسازتر و متقن تر است.
3. در صفحه 66 سرفصل ها به جای عنوان تبدیل به انشا شده است.
4. در صفحه 66 و 67 مجموعا 105 ساعت به دروس قرآنی اختصاص یافته است که گر چه با 100ساعت سال پنجم هم آهنگ است ولی با 35 ساعت سال اول و سال دوم و 50 ساعت سال سوم و 70 ساعت سال ششم ناهم آهنگ است; علاوه بر این که سال پنجم سال سنگین درسی است و بیش از 80 ساعت درسی برای دروس قرآنی، درس ها را فشرده می کند.
5. در صفحه 70 پیش از (اهم منابع) آمده: ترجمه قرآن. این عنوان مبهم است و منبعی برای آن در منابع ذکر نشده است.
6. صفحه 72 بند 9 آیا توصیه است یا برنامه؟ ظاهر طرح این است که باید روی آن مطالعه صورت گیرد. دراین صورت باید برای آزمون و نتایج مترتب بر آن نیز در برنامه جایی در نظر گرفت.
در پایان تلاش کسانی که طرح را تدوین کرده اند به ویژه در زمینه معرفی منابع، چشم گیر و قابل تقدیر است.
