کتابشناسی مرحوم استاد احمد احمدی بیرجندی

تندیس ادب نفس و ادب درس

بنیاد پژوهشهای اسلامی

نام نیکی گر بماند ز آدمی به کز او ماند سرای زرنگار

«جلو در ورودی بنیاد پژوهشها، به همان صورت و شکل همیشگی، ایشان را ملاقات کردم. تعجب کردم و گفتم: عجب! شما که فوت کرده اید. پاسخ دادند: نه من نمرده ام. و با آغوش باز مرا در بغل گرفته بوسیدند».

این گفت وگو، در رؤیا، میان یکی از اعضای برجسته بنیاد پژوهشها با شادروان احمد احمدی بیرجندی، پس از نخستین روز درگذشت وی روی داده، و حقیقتی است از حال آن زنده یاد که بر زبانش جاری شده. آری دانشمندان، بویژه که از حسن سلوک و فروتنی برخوردار باشند زنده اند; خاطره های شیرینشان همواره در ذهن دوستان بر جاست و ذکرخیرشان بر زبان آشنایان جاری است.

آمیزه ای از علم و آگاهی، ایمان، اخلاص، بی ادعایی و پرکاری شخصیتی را می ساخت که احمد احمدی بیرجندی نامیده می شد. معلمی متعهد و نویسنده ای پر کار بود. از گذشت 76 سال عمر تجربه ها اندوخته و آگاهی های فراوان داشت. این ویژگی را بسیاری از معمرین دارند، اما آنچه مایه امتیاز و فضیلت او بود توان نویسندگی و انتقال دانش و تجربه اش به دیگران بود. آثار بسیاری که از او برجای مانده گواه این مزیت و امتیاز است.

پدر شادروان احمدی که از روحانیان فاضل بیرجند بود می خواست او نیز درسهای حوزوی را ادامه دهد، اما دست تقدیر برایش رقمی دیگر زد، و خدمات دینی و علمی اش را به گونه ای دیگر پیش آورد. قرآن و کتابهای مذهبی را در مکتب خانه آموخت، اما تحصیلات ابتدایی و دانشسرای مقدماتی را در مدارس جدید به پایان برد. در سال 1324 برای ادامه تحصیل روانه تهران شد، و در رشته زبان و ادبیات فرانسه به دانش اندوزی پرداخت، و در سال 1328 موفق به اخذ دانشنامه لیسانس فرانسه شد. در همین سالها بود که او علاوه بر دروس اصلی رشته فرانسه، توانست در درسهای فرعی از محضر استادانی ادیب و دانشمند چون دکتر محمد معین، دکتر خانلری، دکتر یحیی مهدوی و عالم ربانی الهی قمشه ای نیز استفاده کند. در نتیجه علاقه به ادبیات فارسی در دل و جانش پرورش یافت. علاوه بر این، از محضر پر فیض دانشمند گرانمایه فرزان نیز بهره ها برد.

وی در سال 1328 به زادگاهش بازگشت و به تدریس زبان فرانسه در دبیرستانها ودانشسرای بیرجند پرداخت، ضمنا با مجله یغما - مهمترین مجله ادبی آن زمان - همکاری داشت و مقالاتی مفید از نشریات فرانسه برای آن مجله ترجمه می کرد.

در سال 1340 به مشهد منتقل شد، اما دلبستگی به زبان و ادبیات فارسی - که درونمایه ای از فرهنگ اسلامی داشت - بر تخصص در زبان فرانسه غالب آمد، و مقرر شد به عنوان دبیر ادبیات فارسی در دبیرستانها و تربیت معلم و دانشسرای راهنمایی به تدریس پردازد، البته هشت سال هم در دانشکده الهیات - که تازه تاسیس بود - به تعلیم زبان فرانسه اشتغال داشت.

مرحوم احمدی، معلمی بود با توان تحقیق و نویسندگی، و نویسنده ای بود معلم و مربی. او هیچ گاه در طول خدمتش به کلاس رفتن و تکرار درسهایی را که در برنامه بود کافی نمی دانست، بلکه برحسب نیاز قلم برمی گرفت و به تالیف کتاب درسی و راهنمایی معلمان جوان می پرداخت، چنان که در زمینه انشای فارسی - که درسی بی سروسامان بود - و دستور زبان فارسی، و املا و تاریخ ادبیات آثاری مفید به وجود آورد. همچنین در نشریات ادبی - علمی مقالاتی آموزنده و پرفایده می نوشت. به طوری که توان گفت هیچ گاه قلم را بر زمین نگذاشت، و تا آخرین روز تندرستی اش خدمت فرهنگی می کرد. در آخرین روزی که از هم جدا شدیم به من فرمود: دستور دهید مدخلهای آماده شده طرح «جلوه تشیع در ادب فارسی » را تایپ کنند که کار به درازا کشیده. گویی به دلش گذشته بود که دیگر نخواهد توانست دستنوشته های همکاران گروه فرهنگ و ادب را بازبینی و اصلاح کند، و کار را به بنده محول می کرد.

اگر بخواهیم تصویری از سیمای معنوی و روحی او ترسیم کنیم باید تندیس «ادب نفس و ادب درس » را در نظر آوریم. راستی که مجسمه اخلاق، ادب و نفس و خوشرفتاری بود، با برخورداری از دانش و آگاهی وسیع در ادبیات فارسی یعنی ادب درس.

بجاست نظرش را درباره تعهد نویسنده نقل کنم که می نویسد: «الفاظ زیبای خوش تراش اما بدون معنی و مفهوم بلند و متعالی ارزشی ندارد. همچون جام بلورین زیبایی است تهی از آب در دست آدمی تشنه لب و جگر سوخته... اگر هنری نتواند بازگوکننده حق و حقیقت و فضیلت باشد دچار نابودی می شود و ارزش خود را از دست می دهد.»

آن انسان وارسته شیفته مطالعه بود، و در واقع با «کتاب » می زیست. نه در پی مال اندوزی بود و نه در فکر جاه و مقام. فروتنانه سلوک می کرد. از مال دنیا جز منزلی فرسوده و شماری کتاب - که مونس همیشگی او بودند - چیزی برجای نگذاشت; ولی تالیفات و آثار قلمی او باقی مانده و برجاست، و نام و یادش را هماره زنده خواهد داشت، و باقیات الصالحاتی است که در سرای جاودان از ثوابش بهره مند خواهد شد. نگاهی به فهرست آثار وی کارنامه درخشان حیاتش را نمایان می کند.

در پایان، ابیاتی که در کتاب «شعر و زندگی » از شاعر متعهد معاصر - مرحوم غلامرضا قدسی - آورده اند و امروز زبان حال ماست درباره وی نقل می کنیم، و از خدای متعال برای آن دو بزرگمرد رحمت و علو درجت می طلبیم:

نان که پاک در دل خاک آرمیده اند طی طریق کرده به منزل رسیده اند آرام چون نسیم سبکبار رفته اند چون بوی گل ز باغ جهان پر کشیده اند از گلشن زمانه در این چند روز عمر غیر از گل وفا و محبت نچیده اند از دل زدوده نقش تعلق در این جهان تا نقش روی دوست در آیینه دیده اند تا مرغ جان به باغ جنان آشیان کند بگشوده بال و از قفس تن پریده اند

اینک فهرست آثار شادروان احمد احمدی بیرجندی که توسط کتابخانه بنیاد پژوهشها تهیه شده آورده می شود:

فهرست کتابها و مقالات مرحوم احمد احمدی بیرجندی

یکم: کتابها

1. آموزش و پرورش در شاهنامه

مشهد: دانشسرای راهنمایی تحصیلی،1357، 78 ص.

اسلام راه روشن، مشهد: ندای اسلام،1357.

2. اشعار اخلاقی

مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی،1376، 184 ص.

3. اشک خون: مناقب و مراثی حضرت سیدالشهداءعلیه السلام

تهران، اسوه،1369، 240 ص.

4. امامت و رهبری

مشهد: باستان، 1360.

5. انشاء و نویسندگی

مشهد: باستان، 1344، 345 ص.

ویرایش 2. تهران: معراجی،1349 (با عنوان بحثی در انشاء و نویسندگی).

6. با قرآن آشنا شویم

مشهد: باستان، 1355.

7. بحثی در دستور زبان فارسی یا صرف و نحو و شیوه تجزیه و ترکیب و تستهای امتحانات نهایی کنکور سراسری

مشهد: ناشر: مؤلف، 1370،319 ص.

8. بحثی در ادبیات فارسی

مشهد: دانشسرای تحصیلی،1353.

9. برگزیده نثر فارسی [با همکاری حسین رزمجو]

مشهد: بی نا، 1341،439 ص

10. پرتوی از سیمای تابناک علی علیه السلام

مشهد: خراسان، 1358.

11. پند و عبرت; شامل مسائل تاریخی، دینی و اخلاقی

مشهد: آستان قدس رضوی، مؤسسه چاپ و انتشارات، 1374، 218 ص.

12. چهارده اختر تابناک: زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام

مشهد: آستان قدس رضوی، مؤسسه چاپ و انتشارات، 1364، 255 ص.

13. چهل حدیث از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، ائمه معصومین علیهم السلام

مشهد: ندای اسلام، 1358.

14. خداپرستی در شعر فارسی

مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1374، 242 ص.

15. خدا را بشناسیم

مشهد: باستان، 1355.

16. دانای راز; زندگی، اندیشه و شعر اقبال لاهوری [با مقدمه غلامحسین یوسفی]

مشهد: بی نا،1349،239 ص.

17. دانه و پیمانه; شامل داستانهایی از عارفان بزرگ، سنایی، عطار، مولوی، سعدی.

مشهد: گل نشر، 1375، 208 ص.

18. دستور زبان فارسی (صرف و نحو)

مشهد: باستان، 1348.

19. دیوان محمدبن حسام خوسفی [با همکاری محمد تقی سالک]

مشهد: اداره کل حج و اوقاف،1366،746 ص.

20. زندگی و افکار ولتر

مشهد: توس، 1330، 104 ص.

21. سیر سخن; (شامل شرح احوال معروفترین نویسندگان و شاعران ایران از قدیمترین ازمنه تا عصر حاضر و برگزیده آثار آنان) [با همکاری حسین رزمجو]

جلد اول (نثر)، مشهد: باستان، 1345،447 ص.

22. شعر در زندگی

مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1374، 250 ص.

23. شیوه آموزش املای فارسی و نگارش برای معلمان مدارس ابتدایی

[ویرایش 2] تهران: وزارت آموزش و پرورش، 1368، [چاپ ششم 1377]،96 ص.

24. شیوه نویسندگی و نگارش یا سلسله مقالات مجله حوزه

قم: حوزه علمیه قم، دفتر تبلیغات اسلامی، مجله حوزه،1373،157 ص.

25. علی علیه السلام اسوه تقوی و عدالت

تهران: اسوه، 1370.

26. فروغی که روشنگر دلهاست

مشهد: [بی نا]، 1355.

27. گزیده معراج السعاده [اثر ملا احمد نراقی]

مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1375، 234 ص.

28. مدایح رضوی در شعر فارسی [با همکاری علی نقوی زاده]

مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1365،326 ص

29. مدایح محمدی صلی الله علیه وآله در شعر فارسی

مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1372، 160 ص

30. مدایح و مراثی حضرت ابوالفضل علیه السلام در شعر فارسی

مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی،1376، 128ص

31. مناجات و دعا در شعر فارسی

مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1371، 140 ص

32. مناقب حضرت موسی بن جعفرعلیهماالسلام در شعر فارسی

مشهد: کنگره جهانی حضرت رضاعلیه السلام، 1372، 130 ص

33. مناقب علوی در شعر فارسی

مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی،1366، 152 ص

34. مناقب فاطمی در شعر فارسی; شامل: مدایح دخت گرامی پیامبرصلی الله علیه وآله

مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی،1369، 148 ص

35. مناقب و مراثی اهل بیت علیهم السلام

مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1374، 314 ص

36. نامه های ادبی

مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1375، 162 ص

37. نقشی از هستی; شامل مباحث ادبی و هنری [مجموعه مقالات]

مشهد: باستان، 1348،256 ص

38. نوبهار عالم جان (مناقب مهدوی در شعر فارسی)

تهران: سازمان تبلیغات اسلامی،1369، 185 ص

دوم: مقاله ها

الف) تحقیق و تصحیح

1. «آزمایش در شاهنامه »: محیط ادب، تهران، 1358، صص 218-225.

2. «ابن حسام خوسفی، شاعری حقایق شناس اما ناشناخته »: کیهان فرهنگی، سال 2، شماره 7، 1364، ص 19-20.

3. «ابن حسام خوسفی »: نقشی از هستی، صص 167-200.

4. «از این جا و آن جا درباره کتاب و کتابخوانی »: مشکوة، ش 47 (تابستان 74)، صص 32-39.

5. «ابن حسام خوسفی و برخی از آثارش »: نشریه دانشکده ادبیات مشهد،9 (1352)، صص 350-386.

6. «اسیر بند قافیه در لامیه دامغان »: نگین، 134 (تیر 1355)، صص 35-36.

7. «اشارات ادبی (اقتباس و تلمیح »: نشریه آموزش و پرورش خراسان، ج 7، ش 1، صص 25-31. و نیز در ش 5 (5/1348)، صص 30-39.

8. «اقبال لاهوری »: پیوند دوستی، ش 1، (اسفند 1355، صص 72-78).

9. «اقبال لاهوری از قصاص سخن می گوید»: بشارت، سال دوم، شماره هشتم (آذر و دی 1377)، صص 37-39.

10. «اقبال لاهوری و قرآن »: بشارت، سال اول، ش 2 (آذر و دی 1376)، صص 35-37.

11. «اقتباس و تلمیح »: نشریه فرهنگ خراسان، ج 7، (50/1348)، ش 1، صص 25-31; و نیز در ش 5، صص 30-39.

12. «بازیهای شیرین سنتی »: هنر و مردم، ش 149 (اسفند1353)، صص 68-70; و نیز در ش 156 (مهر 1345)، صص 56-58.

13. «بحثی در املاء»: نشریه آموزش و پرورش خراسان،7 (1351)، ش 9-10، صص 31-37.

14. «بحثی درباره الفاظ »: نشریه فرهنگ خراسان، ج 4، ش 5/6، صص 29-39; و نیز در ش 7/8، صص 42-54; و نیز در نقشی از هستی، صص 66-109.

15. «بحثی درباره کلمه سلطان »: یغما، ش 30 (1356)، صص 758-759.

16. «به سوی شهر پیامبر»: میقات حج، سال پنجم (پائیز 1375)، ش 17، صص 21-56.

17. «بیرجند شهر ما»: بینالود، س اول (1372)، ش 7-6، صص 8-7.

18. «تدریس ادبیات فارسی در دبیرستان; بررسی یک کتاب درسی »: نشر دانش، 20 (1361)، ش 4، صص 57-60.

19. «جلوه هایی از اعجاز قرآن در ادب فارسی »: مشکوة، ش 46 (بهار 74)، صص 35-56.

20. «جلوه هایی از زندگی و هنر شاعری محمدبن حسام خوسفی »: (فرخنده پیام)، مشهد، 1360، صص 504-520.

21. «حاف: نظری درباره استعمال آن در مرزبان نامه »: یغما، س 21، (1347)، صص 162-163.

22. «حج در آینه هنر و ادبیات »: میقات حج، ش 22، صص 1-27.

23. «خانه و خانواده در آثار سعدی »: ذکر جمیل سعدی، تهران، 1364، 1، صص 93-112.

24. «خاوران نامه محمدبن حسام خوسفی »: آستان قدس رضوی، ج 7، ش 1، صص 49-72.

25. «درباره بیتی از مرزبان نامه »: یغما، ش 21، صص 162-163.

26. «درباره درست نویسی »: نشر دانش،3 (1363)، ش 3، صص 122-123.

27. «در حاشیه دو بیت حافظ »، نشر دانش، 8، (7/1366)، ص 154; و نیز در مقالات حافظ تهران، 1368، صص 573-575.

28. «دستور زبان عامیانه »: راهنمای کتاب، ش 8، صص 26-30.

29. «دیدگاههای اخلاقی و اجتماعی محمدبن حسام »: نشریه دانشکده ادبیات مشهد،23 (1370)، صص 416-431.

30. «سخنی چند درباره وضع جغرافیایی و تاریخی و فرهنگی شهرستان بیرجند»: نشریه فرهنگ خراسان، ج 1، ش 2/3، صص 49-53.

31. «سفرنامه ها درباره بیرجند چه نوشته اند؟»: خاوران، 1 (1369)، ش 3/4، صص 119-123.

32. «مصاحبه »: سیمرغ، 1 ت، ج 1، ش 2 (اسفند 1368)، صص 35-37.

33. «شرح مشکلات دیوان انوری »: راهنمای کتاب، ش 6، صص 427-430.

34. «شهرستان بیرجند، اوضاع جغرافیایی و تاریخی و فرهنگی »: یغما، 8، صص 561-568.

35. «شیخ هادی هادوی بیرجندی »: یغما،7، صص 504-507.

36. «شیفتگی سنائی غزنوی نسبت به پیامبرصلی الله علیه وآله و اهل بیت علیهم السلام »: نشریه دانشکده الهیات مشهد، ش 31-32، بهار و تابستان 1375، صص 191-206.

37. «علامه فقید سید محمد فرزان، قرآن پژوهی از یاد رفته »: بینات، ش 9، (بهار 1375)، صص 39-45.

38. «فردوسی، شاعر آزرمین پاکبین »: سیمرغ، (تهران)، 20 (71/1370)، ش 2، صص 44-47.

39. «فرهنگ عامیانه لغات بیرجند»: نشریه فرهنگ خراسان، ج 4، ش 4، صص 41-42.

40. «قاین (مسجد جامع شهر قاین)»: یغما، 8، صص 277-281.

41. «قرآن در ادب و شعر فارسی »: میراث جاویدان، ش 1 (1372)، ش 2، صص 27-30.

42. «قرآن و اقبال »: یادنامه امینی، 1 (1352)، صص 353-370.

43. «قصه پرغصه اتصال و انفصال »: یغما،26 (1351)، صص 473-475.

44. «کتاب ابعاد و اجرام »: نشریه فرهنگ خراسان، ج 5، ش 3/4، صص 24-26; ج 4، ش 9/10، صص 63-71.

45. «لغات بیرجندی »: نشریه فرهنگ خراسان، ج 4، ش 3، ص 41-43.

46. «لغات بیرجندی مربوط به طبیعت »: نشریه فرهنگ خراسان، ج 4، ش 1/2، صص 21-22.

47. «مطلع الشموس » [بدایع نگار، فضل الله، به کوشش احمد احمدی بیرجندی]: فرهنگ ایران زمین، ش 26 (1365)، صص 293-344.

48. «ماهیت، ساخت و گستره زبان فارسی »: زبان فارسی، زبان علم، تهران، 1365، صص 5-14.

49. «مثلهای بیرجندی »: سخن، 5، صص 861-910.

50. «مرگ استاد [ذبیح الله ناصح]»: نشریه فرهنگ خراسان، ج 6، ش 5، صص 63-65.

51. «مشکلات تدریس املاء فارسی »: نشریه آموزش و پرورش خراسان،7 (1351)، ش 11-12، صص 18-24.

52. «ملا عبدالعلی بیرجندی دانشمند علوم ریاضی و جغرافیا»: نشریه دانشکده الهیات مشهد، ش 2 (بهار 1351)، صص 21-34.

53. «ملا عبدالعلی بیرجندی »: نقشی از هستی، صص 202-221.

54. «ملا عبدالعلی بیرجندی »: مشکوة، ش 6 (زمستان 1363)، صص 185-201.

55. «نسیم عطرآگین محمدی (ص) در دیوان اقبال »: شناخت اقبال، تهران، 1365، صص 143-156.

56. «نظری به کتابهای فارسی دبیرستانی »: یغما، 25 (1351)، صص 149-155.

57. «نوعی قید قلت، قید کثرت »: نشریه فرهنگ خراسان، ج 6، ش 6، صص 22-28.

58. «هیکل بستن »: سخن، 25 (6-1356)، صص 1099-1100.

59. «ابونواس »: الهیات، مشهد، ش 10 (بهار1353)، صص 187-194.

60. «ابن حسام خوسفی »: کیهان فرهنگی، 2 (1364)، ش 7، صص 19-20.

ب) ترجمه

1. «ادب نوین فارسی و تاثیر ترجمه در تحول آن »: هانری ماسه، فرهنگ در زندگی، ش 23 (پاییز 1355)، صص 92-95.

2. «ایران کشور شعر و شاعری »: رشید یاسمی، نقشی از هستی »، ص 25-43.

3. «در محضر عارف ایرانی (شمس العرفا)»: یان ریپکا، راهنمای کتاب، س 6، صص 3-11،157-161،269-274.

4. «روح ایران و بشردوستی »: رنه گروسه، نقشی از هستی، صص 19-24; و نیز یغما، 8، صص 449-452.

5. «متون فارسی داستانهای مربوط به حیوانات »: هانری ماسه، سالنامه کشور ایران، ش 10، صص 242-247.

6. «نکاتی چند در باب وقایع تاریخی مربوط به آل زیاد در گرگان و طبرستان »: س. ای. بوسورث، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، س 6 (1349)، صص 378-398.

ج) نقد و نظر

1. «ادبیات و تعهد در اسلام »: [محمدرضا حکیمی]، آینده،، 5 (1358)، صص 85-91.

2. «انسان دوستی در اسلام »: [از مارسل بوازار، ترجمه محمد حسین مهدوی اردبیلی و غلامحسین یوسفی]، کلک، 1 (1369)، ش 8، صص 107-110.

3. «تحلیل اشعار ناصر خسرو: [مهدی محقق]، راهنمای کتاب، س 10، (1346)، صص 673-675.

4. «التصفیه فی احوال المتصوفه »: [به تصحیح غلامحسین یوسفی]، راهنمای کتاب، س 12، (1348)، صص 147-153.

5. «جام جهان بین »: [محمدعلی اسلامی ندوشن]، راهنمای کتاب، س 12، (1348)، صص 147-153; و نیز س 14 (1350)، صص 533-538.

6. «دیداری با اهل قلم »: [غلامحسین یوسفی]، راهنمای کتاب، 20 (1356)، صص 268-275.

7. «زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه »: [محمدعلی اسلامی ندوشن]، نگین، س 57 (1348)، صص 45-47.

8. «زیر خاکستر»: [مجموعه اشعار سعیدی سیرجانی]، یغما، س 20 (1346)، صص 499-504.

9. «سفرنامه ناصر خسرو»: [به کوشش نادر وزین پور]، راهنمای کتاب، 15 (1351)، صص 601-606.

10. «شعر بی دروغ، شعر بی نقاب »: [عبدالحسین زرین کوب]، راهنمای کتاب، س 11 (1347)، صص 230-234; نیز در یادگارنامه استاد عبدالحسین زرین کوب، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی،1376، صص 155-159.

11. «گزیده تذکرة الاولیاء»: [محمد استعلامی]، راهنمای کتاب، 18 (1354)، صص 87-91.

12. «گفتار ادبی »: [دکتر محمود افشار]، راهنمای کتاب، 18 (1354، صص 898-903.

13. «قابوسنامه »: [به کوشش غلامحسین یوسفی]، راهنمای کتاب، س 10 (1346)، صص 494-498.

14. «لطائف الحکمه »: [سراج الدین ارموی; به تصحیح غلامحسین یوسفی]، راهنمای کتاب،16 (1352)، صص 249-254.