نگاهی به گزیده آثار بنیاد پژوهشهای اسلامی منتشر شده در نیمه نخست ۱۳۸۳

معرفی و نقد کتاب

بیست و یکم مهرماه سال 1383 مصادف با بیستمین سالگرد حیات علمی فرهنگی بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی است. سی عنوان کتاب برگزیده در محافل علمی و دانشگاهی و انتشار نزدیک به 1400 اثر در این مدت، کارنامه علمی بنیاد پژوهشها را امیدوارکننده ساخته است. آنچه پیش رو دارید گذری است بر تعدادی از آثار این مرکز که در نیمه نخست سال 1383 انتشار یافته است.

المعجم فی فقه لغة القرآن و سرّ بلاغته المجلّد الثامن

تألیف و تحقیق قسم القرآن بمجمع البحوث الاسلامیّه، بإرشاد و إشراف محمّد واعظ زاده الخراسانی، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیّة، 1435ق / 1383ش، 919 ص، وزیری.

خوشبختانه گستره تحقیقات درباره قرآن و علوم و معارف قرآنی در مجامع علمی جهان به ویژه مراکز دین پژوهی ایران بیش از پیش گسترده شده است. بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس یکی از مراکز دین پژوهی است که دغدغه همیشگی و فعالیت اساسی آن، نشر علوم و معارف اسلامی و قرآنی است. طرح تدوین موسوعه ای عظیم با نام المعجم فی فقه لغة القرآن و سر بلاغته سالها پیش در گروه قرآنِ این مرکز پی افکنده شد. بحمداللّه مدّتی است این بذر به بار نشسته و چندین جلد از این دایرة المعارف کارآمد به زیور طبع آراسته شده است. جلد هشتم این مجموعه گرانقدر نیز در طلیعه سال 1383 به بازار آمد.

گروه قرآن بنیاد پژوهشهای اسلامی زیر نظر آیة اللّه استاد محمّد واعظ زاده خراسانی و با همکاری گروهی از قرآن پژوهان حوزه و دانشگاه دیرزمانی است که کمر به خدمت قرآن بسته و در این پروژه عظیم دست دارند. گزارشی از چند و چون این مجموعه و معرفی آن در شماره 56 و 57 مجله مشکوة پاییز و زمستان 1376 توسط استاد واعظ زاده منتشر شده است. نظر به آن معرفی، در ذیل تنها اشاره ای به محتوا و مزایای این موسوعه شده است:

1 گردآوری نصوص لغوی مهم از قدیم ترین معاجم تا عصر حاضر به ترتیب زمانی زندگی مؤلف برای لغات قرآن؛

2 گردآوری نصوص تفسیری راجع به هر لغت، به شیوه مذکور از تفاسیر گوناگون؛

3 شناخت فقه اللغه و مشتقات هر واژه قرآنی و سرّ تنوع آن با رعایت مناسبتهای لفظی و معنوی؛

4 گردآوری همه نصوص متفرقه وجوه و نظائر از کتابهای وجوه القرآن؛

5 شرح اعلام قرآنی از لحاظ لفظ و معنی و مباحث تفسیری و تاریخی مربوط به آن؛

6 گشودن بابی جدید و شیوه ای نو در فهم قرآن و اطلاع از اسرار بلاغی آن و افزودن علمی بر علوم قرآن به نام «علم فقه لغت قرآن».

مبنای این دایرة المعارف بر اساس ریشه لغوی مفردات قرآن و به ترتیب حروف تهجی هر کلمه پی ریزی شده است. شناسنامه آماری هر کلمه و مقدار بسامد آن در آیات مکی و مدنی، نصوص لغوی، نصوص تفسیری، وجوه و نظائر قرآن، اصول لغوی و استعمال قرآنی، شش بخش اصلی دایرة المعارف است که در تک تک مفردات قرآنی و مشتقات آن لحاظ شده است. حجم هر جلد و تعداد مفردات قرآنی بحث شده در آن چنین است:

جلد اول از (آدم اذن) 812 صفحه، دربردارنده 27 کلمه قرآنی؛ جلد دوم از (اَذی اَله) 979 صفحه، مشتمل بر 33 کلمه؛ جلد سوم از (اَل و اَنس) 888 صفحه، حاوی 14 کلمه؛ جلد چهارم از (اَ ن ف ب د ل) 38 کلمه در 904 صفحه؛ جلد پنجم از (ب د ن ب ط ل) 30 کلمه در 892 صفحه؛ جلد ششم از (ب ط ن ب ه ج) 29 کلمه در 875 صفحه؛ جلد هفتم از (ب ه ل ت ل ب) 28 کلمه در 929 صفحه.

جلد هشتم این موسوعه از (ت م م ج ب ل) حاوی 37 کلمه در 919 صفحه می باشد که در نیمه نخست سال 1383 منتشر شده است. از بین مفردات قرآنی که در این جلد آمده کلمه (ت و ب) طولانی ترین مادّه قرآنی است که 138 صفحه کتاب را به خود اختصاص داده است.

ما در اینجا به تمامی قرآن پژوهان و دست اندرکاران این پروژه گسترده قرآنی و مقدم بر همه جناب استاد محمّد واعظ زاده خراسانی خسته نباشید و دستمریزاد می گوییم. امیدواریم که با همین دقت و وسواس علمی این مجموعه کارآمد به انجام رسد.

افغانستان و ایران

پژوهشی پیرامون روابط سیاسی و چالشهای مرزی از احمد شاه درّانی تا احمد شاه قاجار

دکتر یوسف متولی حقیقی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1383ش، وزیری، 483ص.

ایران و افغانستان از دیرباز از نظر فرهنگی پیوندی استوار داشته اند. امروز، اگر چه افغانیان و ایرانیان در دو واحد سیاسی جداگانه زندگی می کنند، ولی در حقیقت همراه با یکدیگر ملتی یگانه را تشکیل می دهند، به گونه ای که در میان کشورهای مختلف جهان کمتر مردمی را می توان یافت که این همه همانندی داشته باشند.

به رغم مشترکات فراوان فرهنگی، مذهبی و تاریخی در روابط دو کشور، در سده های اخیر جنبه های غیر صمیمانه ای دیده می شود که ناشی از تأثیر قدرت سوم در ترسیم خط مشی سیاست خارجی هر کشور بوده است. نتیجه آن بروز تنش در روابط سیاسی و چالشهای مرزی است که پیامدهای زیانباری را برای ایرانیان و افغانیان در پی داشته است.

نویسنده در این کتاب تلاش کرده تا با استفاده از نظرگاههای مختلف ریشه این تنشها و چالشها را روشن و نقش بیگانگان و چهره های سیاسی نامتوازن را در تخریب همبستگی دو طرف نمایان سازد.

آنچه گفته شد، دورنمایی کلی از محتوا و هدف تألیف این کتاب بوده که در پشت جلد آن آمده است. اثر حاضر در چهار بخش و پانزده فصل سامان یافته است. مؤلف در بخش اول به پیوستگیهای تاریخی خراسان و افغانستان می پردازد. در بخش دوم، افغانان و تلاش آنها برای تشکیل دولت بررسی شده است. نقش هرات در روابط سیاسی ایران و افغانستان در بخش سوم آمده است و در نهایت در بخش چهارم به پایان پیوستگیها و بروز اختلافات مرزی پرداخته می شود.

از «حاصل سخن» نویسنده در پایان کتاب (ص 418-416) برمی آید که سیاستهای استعماری انگلستان در شرق ایران را می توان به چهار مرحله تقسیم کرد: مرحله اول، سیاست ایجاد اختلاف میان دولت ایران و حکّام افغانی برای تضعیف افغانستان؛ مرحله دوم، سیاست تضعیف حکومت ایران با توجه به تلاش ایران برای سلطه کامل بر شهرهای افغانستان؛ مرحله سوم، سیاست مهار دوگانه روابط خارجی ایران و افغانستان پس از جدایی هرات از افغانستان و در آخرین مرحله، سیاست تنظیم روابط ایران و افغانستان به اجرا درآمده است.

محافل المؤمنین فی ذیل مجالس المؤمنین

محمّد شفیع حسینی، مقدمه، تصحیح و تحقیق ابراهیم عرب پور منصور جغتایی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1383ش، 454 ص، وزیری.

کتاب محافل المؤمنین فی ذیل مجالس المؤمنین از محمّد شفیع حسینی عاملی با تصحیح و تحقیق ابراهیم عرب پور و منصور جغتایی از سوی بنیاد پژوهشهای اسلامی در نیمه نخست سال 1383 منتشر شد. معرفی اثر در پشت جلد بدین گونه گویا و کوتاه بیان شده است:

«مؤلف کتاب، شیخ الاسلام قزوین به روزگار کریم خان زند بوده است. او شرح حال جمعی از بزرگان شیعه و تراجم سلاطین صفویه، زندیه و افشاریه و امرا و صدور آنها و احوال قطب شاهیان دکن و عادل شاهیان بیجاپور و بعضی از سلاطین تیموری هند و شعرا و خوشنویسان را مجال طرح داده است. همچنین به ذکر مطالب اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و نظامی روزگارش پرداخته و قصاید غرّا و تواریخ نادر از شعرا و حکایات غریب از عرفا را در کتابش آورده است. در این اثر از مسائل امامت به ویژه مسئله غیبت، و فواید علم تاریخ به تفصیل بحث کرده است و آگاهیهای خوبی از کتاب شناسی بزرگان شیعه و طبقات آنان را ارائه کرده است».

مصححان در مقدّمه تحقیقی خود اطلاعات مفیدی درباره محافل المؤمنین، مؤلف و خاندان او ارائه کرده اند. روشن ساختن ابهامها و رفع اشتباههای راه یافته در متن با استفاده از منابع مختلف و نیز مآخذ محافل المؤمنین، انگیزه اصلی مصححان بوده است. تنها نسخه شناخته شده از محافل المؤمنین نسخه آستان قدس که متأسفانه ناتمام مانده پایه کار برای تصحیح قرار گرفته است.

اثر حاضر از بخشهای مختلفی همچون بیان احوال سلاطین صفویه، بیان احوال والیان و بیگلربیگی ها و بیان احوال سلاطین و حکّام شیعه هندوستان تشکیل شده است. «در بیان احوال دانشمندان و سخنوران» (344-165) بخش پایانی و حجیم کتاب است که یادکرد بیش از یکصد و بیست دانشمند و سخنور در آن آمده است. فهرستهای متنوع، حسن ختام کتاب بوده که استفاده بهینه از آن را ممکن ساخته است.

تاریخ علمای بلخ جلد اول

مهدی رحمانی ولوی منصور جغتایی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1383ش، 476ص، وزیری.

شهر بلخ، پیش از اسلام از کهن ترین مراکز تاریخ، مذهب و سیاست انسانی و اولین جایگاه اسکان مهاجران آریایی بود. بلخ در گذشته از نظر اقتصادی و تجاری بسیار آباد بوده و مردمانی از ملیتهای مختلف در این شهر سکونت داشتند. بلخ بعد از ورود اسلام از مهم ترین مراکز علمی و نظامی مسلمانان شد و اسلام از آنجا به ماوراءالنهر و ترکستان راه یافت. بلخ پس از اسلام دوره جدیدی را در فرهنگ و تمدن اسلامی آغاز کرد و از مهم ترین مراکز دانش و هنر در آسیا به شمار آمد و بزرگان و دانشمندان زیادی را در دامن خود پرورد.

اثر دو جلدی تاریخ علمای بلخ که جلد اول آن منتشر شده است، حاوی شرح حال بیش از هزار و هفتصد تن از بزرگان بلخ از قرون اولیه اسلامی تا دوران معاصر اعم از علما، فقها، محدّثان، فلاسفه، شعرا، عرفا، قضات، حکام، وعاظ، سران لشکر و صاحبان اثر می باشد. شرح حال رجال با استفاده از منابع گوناگون و از زوایای مختلف با حوصله علمی بر رسیده شده است. اسامی رجال بلخ بر اساس نام کوچک آنها به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده و برای هر یک، شماره مسلسل نیز ذکر شده است.

جلد اول این کتاب از حرف «الف» تا حرف «ع» است و دیگر حروف در جلد دوم خواهد آمد. در مقدمه کتاب مطالبی درباره جغرافیای تاریخی بلخ و اسامی روستاها و بلوکات آن آمده است. در جلد اول شرح حال 289 نفر از بزرگان و رجال بلخ آمده است؛ افرادی همچون ابن سینا، ابراهیم ادهم و بشّاربن بُرد از جمله آنهاست.

مجموعه مقالات کنگره بین المللی کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامی (دفتر چهارم)

محمّد فرح زاد (گردآورنده)، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1383ش، 401 ص، وزیری.

چهارمین دفتر مجموعه مقالات کنگره بین المللی کتاب منتشر شد. «نظام کتابداری و اطلاع رسانی، کتاب شناسی و فهرست نویسی» محور اساسی دفتر حاضر بوده که مقاله ها حول آن گرد آمده است. خوانندگان این مجموعه با ابعاد گوناگون تاریخی، فرهنگی و علمی کتاب و کتابخانه و مسائل مطرح در هر کدام از این جنبه ها و دیدگاههای گوناگون نسبت به موضوع، آشنا شده بهره ها خواهند برد.

نبود ارزش یکسان مقالات در مجموعه هایی از این دست طبیعی می نماید؛ امّا این هرگز به مفهوم نفی ارزش کل آن نیست، بلکه مقاله هایی دارای ارزش پژوهشی و علمی کم نظیر در این دفتر وجود دارد. کنگره بین المللی «کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامی» در شهریور ماه 1374ش به همت بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی در مشهد برگزار شد. هر چند این یادنامه چند سال دیرتر از موعد به دوستداران علم و جامعه کتابخوان عرضه می شود، ولی جنبه های علمی، پژوهشی و فرهنگی مقالات فرازمانی و مطالعه آن سودمند است.

دفتر حاضر دربردارنده 39 مقاله در موضوع یاد شده از علما و کتاب شناسان است. در ذیل به

عناوین برخی مقالات و نویسندگان آن اشاره می شود:

«نظام کتابداری اسلامی در سده های سوم تا هشتم هجری قمری»، سید محمود مرعشی نجفی؛ «تاریخچه فهرست نگاری در ایران اسلامی»، علینقی منزوی؛ «بحثی پیرامون فهرست نویسی نسخ خطی و وراقت»، محمود یزدی مطلق (فاضل)؛ «آیین تدوین کتاب شناسی»، محمّد اسفندیاری؛ «شیوه برخورد کتابدار با پژوهشگران»، رضا استادی؛ «ضرورت تهیه فهرست مشترک از نسخه های خطی به زبان عربی»، سید احمد حسینی اشکوری؛ «ابن ندیم، صاحب فهرست و خاندان او»، محمّد واعظ زاده خراسانی؛ «ضرورت تشکیل شبکه اطلاع رسانی معارف اسلامی در ایران»، عباس حرّی.