چکیده
نویسنده با استناد به منابع معتبر ابتدا به تعاریف لغوی و مصادیق اصطلاحی واژه ی «امنیت» پرداخته و با اشاره به چالش های مهم امنیتی ایران پس از انقلاب و بحران های سیاسی و امنیتی داخل و خارج، مطالب زیر را مورد بحث و بررسی قرار داده است: چالش با ضد انقلاب، جنگ تحمیلی فراگیر و نابرابر 8 ساله رژیم بعثی عراق به سرکردگی صدام و حمایت استکبار جهانی، تجاوز آن رژیم به 16 استان، 87 شهر و 2676 روستای ایرانی که به ویرانی بیش از 340328 واحد مسکونی بازرگانی شهری و 76390 واحد مسکونی روستایی، و اشغال 10 شهر و انهدام بسیاری از تأسیسات شهری روستایی و... انجامید.
آن گاه پژوهشگر با تشریح چالش های بین المللی، تهدیدها، تحریم ها و تطمیع های آمریکا، بخشی از مقاله را به موضوع پروتکل های بین المللی از جمله پیوستن ایران به پروتکل الحاقی 2+93 (منع ساخت و تکثیر سلاح های هسته ای)، لشگرکشی آمریکا به منطقه، تهدید امنیت ملی ایران از طریق استقرار رژیم های دست نشانده در اطراف آن اختصاص داده است.
نویسنده در پایان با تبیین شاخصه ها و معیارهای یک جامعه ی امن و نیز ویژگی های جامعه دینی نتیجه گرفته است که شرط استقرار جامعه ی امن دینی، تحقق امنیت اخلاقی در جامعه است، که خود مایه و پایه ی مباحث امنیتی است.
الف) تعاریف و کلیات
امنیت در لغت به معنای «آرامش، آسودگی و در امان بودن» است. و آن حالتی است که به موجب آن، هرکس فارغ از بیم تهدید به جان، مال و شرف و آبروی خود و یا از دست دادن آنها زندگی کند.(3) واژه «امنیت» در فرهنگ ها و دایرة المعارف ها از وجوه مختلفی برخوردار است که در میان همه این تعاریف دو مورد زیر جامع تر به نظر می رسد:
1. وجود اطمینان به سلامت تن و جان، مال و ناموس.(4)
2. مصون بودن و حالت فراغت عموم افراد جامعه از تهدیدات یا اقدامات خلاف قانون شخص، گروه یا دولت.(5)
با این همه، صاحبنظران امنیت اجتماعات بشری را به 5 مقوله تقسیم می کنند: نظامی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی. بطور کلی امنیت نظامی به اثرات متقابل توانایی های تهاجمی و دفاعی مسلحانه دولت ها و نیز برداشت آنها از مقاصد یکدیگر مرتبط است. امنیت سیاسی ناظر بر ثبات سازمانی دولت ها، سیستم های حکومتی و ایدئولوژی هایی است که به آنها مشروعیت می بخشد. امنیت اقتصادی یعنی دسترسی به منابع، مالیه و بازارهای لازم برای حفظ سطح قابل قبولی از رفاه و قدرت و دولت، امنیت اجتماعی به قابلیت حفظ الگوهای سنتی، زبان، فرهنگ، مذهب و هویت و عرف ملی با شرایط قابل قبولی از تحول مربوط است.
امنیت زیست محیطی ناظر است بر حفظ محیط محلی جهانی به عنوان سیستم پشتیبانی ضروری که تمامی حیات بشری بدان متکی است. این 5 بخش جدا از یکدیگر عمل نمی کنند. هریک از آنها دارای قانون مهمی در درون مسأله امنیت و روشی برای تنظیم اولویت ها بوده و از طریق ارتباطات قوی به یکدیگر متصل هستند.(6)
ب) چالش های مهم امنیتی ایران پس از انقلاب
هرچند جامعه ایران پس از انقلاب درگیر بحران های سیاسی و امنیتی در داخل و خارج برای تثبیت نظام سیاسی جدید بود اما چند چالش امنیتی موجب تغییر گفتمان در جامعه ایران تاکنون شده است که بدلیل اهمیت آنها به اختصار بیان می شود:
1/1 چالش با ضد انقلاب:
انقلاب در آغازین ماه های پیروزی خود با توطئه جبهه متحد ضد انقلاب روبرو شد. اینان درصدد تجزیه کشور و حاکمیت بخشیدن تفکر خود از طریق مبارزه مسلحانه و براندازی جمهوری اسلامی بودند. سازمان مجاهدین خلق(منافقین) اوج این جریان بود که ترور مسئولان انقلاب از جمله شهید آیت اللّه بهشتی(7) و شهیدان رجایی و باهنر را در کارنامه خیانت بار خود ثبت کردند و این جریان با هماهنگی رئیس جمهور مخلوع و فراری «ابوالحسن بنی صدر» نقش ستاد هماهنگی جبهه متحد ضد انقلاب در برابر جریان انقلاب رابر عهده داشتند. هرچند نظام جمهوری اسلامی با پشتوانه مردمی با قاطعیت این چالش ها را پشت سر گذاشت اما این چالش موجب شکل گیری گفتمانی در ایران شد که به سبب آن صف بندی انقلابیون و ضدانقلابیون یا به عبارت دیگر جریان حزب اللّه و جریان ضدانقلاب در آرایش نیروهای سیاسی ایران خودنمایی کرد. افزایش فاصله میان مسئولان و مردم بدلایل امنیتی تنها یکی از پیامدهای این چالش بود.. اما گفتمان مسلط در مقطع مورد بحث «انقلاب وضدانقلاب» بود. کودتاها، توطئه ها، تحریم ها و ....، نیز در این مقطع قابل بررسی است.
1/2 جنگ تحمیلی:
مهمترین، فراگیرترین و طولانی ترین چالش امنیتی جمهوری اسلامی جنگ 8 ساله بود. رژیم بعثی عراق به سرکردگی صدام حسین با حمایت استکبار جهانی جنگی نابرابر و ظالمانه را به ایران تحمیل کرد. تجاوز عراق به ایران 16 استان، 87 شهر، 2676 روستا در کام آتش خود فرو برد و موجب ویرانی بیش از 328/340 واحد مسکونی و بازرگانی شهری و 76390 واحد مسکونی روستایی و اشغال نظامی 10 شهر ایران و ویرانی همه تأسیسات شهری و روستایی و زیر ساخت ها در این سرزمین ها شد.(8) تا جایی که خسارت جنگ را بالغ بر یک هزار میلیارد دلار برآورد کردند.(9)
ما در صدد احصاء دستاوردهای جنگ در این مقاله نیستیم، اما جنگ تحمیلی گفتمان جدیدی را به همراه داشت. واژه«دفاع مقدس» خود معنا و مفهوم جنبه دفاع از تمامیت ارضی و آرمانهای انقلاب و تقدیس آن نه به واسطه جنگ طلبی بلکه نشأت گرفته از خاستگاه اعتقادی و جهان بینی و ایدئولوژی حاکم بر انقلاب بود.
گفتمان مسلط دفاع مقدس دارای چند ویژگی بود: حماسی، سوگوارانه، بهره گیری از اسوه هایی چون امام حسین(ع) و کربلا، میل به آخرت و شهادت طلبی و دوری از دنیا را می توان از جمله ویژگیهای آن برشمرد.(10) اما نباید فراموش کرد که یکی از زیانبارترین پیامدهای تبلیغات جنگی تسهیل نابودی افراد یک ملت به وسیله افراد ملت دیگر بدون عذاب وجدان است. یا همان چیزی که باید«انسانیت زدایی» بر آن نام نهاد.
1/3 چالش های بین المللی:
تهدیدات، تحریم ها، تطمیع های آمریکا را باید درصدر این چالش ها برشمرد(11) الحاق ایران به پیمانها و پروتکلهای بین المللی که نمونه بارز آن بحث پیوستن ایران به پروتکل الحاقی 2+93 (منع ساخت و تکثیر سلاحهای هسته ای)، لشگرکشی آمریکا به منطقه و استقرار رژیم های دست نشانده در اطراف ایران که خود تهدید بزرگی برای امنیت ملی کشور است. در این فهرست عناوین دیگری از جمله بحث دریای خزر و.... نیز جای می گیرد که تفصیل آن مجالی دیگر می طلبد.
ج) نگاهی نو به مقوله ی امنیت
واقعیت آن است که به هنگام سخن از امنیت همواره مباحث کلان در حوزه ی نظامی و امنیتی مدنظر قرار می گیرد و همانگونه که بیان شد اذهان متوجه چالش های امنیتی که «بود یا نبود» و«تمامیت و هویت» جامعه را نشانه رفته است می گردد. هرچند این معنا در جای خود درست و صحیح است. اما آنچه که در مقوله امنیت آن هم در پرتو انقلاب اسلامی عمدتا مغفول می ماند «امنیت اخلاقی» است. «چرا که ما در محیطی آکنده از پیام به سر می بریم ...... هرروز ما در معرض بمباران پی در پی ارتباطات اقناعی قرار داریم. این پیام ها نه از طریق اقامه دلایل و مباحثه، بلکه با دستکاری نهادها و بنیانی ترین عواطف بشری، به اقناع می پردازند. خوب یا بد عصر ما عصر تبلیغات است.(12) در چنین عصری است که «امنیت اخلاقی» بشدت دچار مخاطره می گردد و توجه به آن در نظام جمهوری اسلامی از اهمیت ویژه ای برخوردار می شود.
از نگاه اسلامی«امنیت» به مثابه نعمت و هدیه ای خدادادی است که قدر و منزلت آن برای مردم نامعلوم است. برخی روایات اسلامی شرط مسلمان بودن را«در امان بودن مردم از دست و زبان دیگران» برشمرده اند. «وفای به عهد»، «احترام به سوگند»، «پرهیز از ریاکاری و نفاق»، «حسن خلق»، «نوع دوستی»، «ایثارگری» و... همه از مفاهیم ارزنده در دین اسلام است.
قانون اساسی جمهوری اسلامی در اصل سوم دولت را موظف نموده است تا با بهره گیری از تمام امکانات خود به «ایجاد محیط مناسب برای رشد فضایل اخلاقی بر اساس ایمان و تقوی و مبارزه با کلیه مظاهر فساد و تباهی» بپردازد. اصول 13، 14، 22، 23، 46، 164 همه درباره مقوله امنیت در حوزه قضا، اندیشه، کار، عقیده، شغل و حتی اقلیت های دینی سخن می گوید.
اما نقطه ی مقابل«امنیت» «ناامنی» است. که برخی صاحبنظران آن را معادل«لرزه» تعریف کرده اند. و این واژه(ناامنی) در بعد جهانی معنا و مفهوم تازه ای پیدا کرده است که «چارچوب شکنی» و «ساختار شکنی» از جمله مصادیق بارز آن است.
برابر این دیدگاه در جامعه جهانی که اعضای آن«شهروندان جهانی» محسوب می گردند، چارچوب«ملی» به مبارزه فراخوانده می شود که «ثبات» و «استقرار» بسیاری از نظامها مبتنی بر آن است و همین امر می تواند موج توفنده ای از«ناامنی» برای این گروه از واحدهای سیاسی باشد و بزرگترین مشکل از آنجا ناشی می شود که انسانها با ساختار تازه ای روبرو می شوند که «ضرورتاً ملی نبوده» و این به معنای «جهانی کردن ناامنی» است و این فرایندی است که کل جهان از جمله جمهوری اسلانی با آن درگیر است.(13)
اگر بخواهیم به «شاخصه های یک جامعه امن» بنگریم. معیارهای فراوانی برای ارزیابی قرار دارد؛ «کاهش شکاف فقیر و غنی، مبارزه با فقر و رانت جویی، گسترش عدالت اجتماعی، مشارکت مردم و ...»(14) را باید مدنظر قرار داد. اما «رشد فضایل اخلاقی» بی تردید در صدر جامعه امن قرار دارد.
و از آنجا که جامعه ما یک «ماهیت دینی» دارد و نادیده انگاشتن این ماهیت «موجب تعطیلی احکام الهی» و «کاهش امید به آینده» در نزد مردم می گردد. وحدت ملی دچار تشتت و تسلیم شدن در برابر استکبار برای چنین جامعه ای سهل و آسان تر صورت می پذیرد. به ویژه آنکه ما باید بتوانیم جامعه جوان خود را در عصر ارتباطات و رشد سریع تکنولوژیهای ارتباطی چون ماهواره، اینترنت و ... هم توانا سازیم و با آگاهی بخشی قادر به مصون سازی آنها [نه منع[ باشیم.
براین اساس باید به مرحله ای برسیم که از آن به «خویشتن بانی» یاد می کنیم، مرحله ای که درست از نادرست، سره از ناسره، هنجار از ناهنجار در نزد تک تک شهروندان معلوم و روشن گردد. ایثار، فداکاری، گذشت، تقدم منافع جمعی بر منافع فردی در جامعه کاملا مشهود و محسوس باشد.
امر به معروف و نهی از منکر در جامعه ترویج و به عنوان یک فریضه ی دینی و وظیفه ی شهروندی از باب «تعمیم نظارت همگانی» فراگیر گردد. تواضع و جلب محبت در میان آحاد شهروندان و حاکمان با مردم به یک فرهنگ تبدیل شود. گسترش اعتماد عمومی و احترام به حقوق شهروندان به فرهنگ عمومی مبدل گردد.
تحقق همه ی این موارد در پرتو «امنیت اخلاقی» است. آن هم در سه ساحت و حوزه فرد ، اجتماع و حکومت مد نظر است. چرا که اگر ما به عنوان جمهوری اسلامی بالاترین دستاوردهای عمرانی و آبادانی، رشد و توسعه را داشته باشیم اما نتوانسته باشیم «اخلاق» و «معنویت» را که لازم و ملزوم یکدیگرند و نسبت مستقیمی با «امنیت» دارند در جامعه حاکم و به عنوان یک الگو برای دنیا معرفی کنیم بی تردید اقدامی در خور و شایسته نام جمهوری اسلامی که «رشد فضایل اخلاقی» و «تکریم انسانها» در صدر اهداف آن است نکرده ایم.
«امنیت اخلاقی» پایه و مقوم سایر مؤلفه ها در امنیت است. اگر امروز از افزایش گسست میان حاکمیت و مردم، افزایش شکاف طبقاتی، نابرابری و تبعیض(15)، به حاشیه راندن نهضت عدالت خواهی، ...
گسست بین نسلی، بالا رفتن سن ازدواج، رشد طلاق، گسترش اعتیاد، افزایش بیماران ایدزی ، دختران فراری و ... سخن می گوییم باید ریشه آن را در عدم توجه به «اخلاق» جستجو کرد. مقوله «امنیت اخلاقی» پایه و بنیان سایر مقوله های امنیت است.
با گذشت 25سال از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی عصر سوم انقلاب را باید عصر «اخلاق و معنویت» نامید. تا در پرتو آن نهضت اسلامی پویا و بالنده به حیات طیبه خود ادامه دهد. برای تحقق این مهم کارآمدی نهادهای مولد و فرهنگ ساز، ایفای رسالت متعهدانه نخبگان و خواص، حاکمیت قانون، افزایش بصیرت و دانش عمومی، نگاه به درون با تکیه بر هویت اسلامی ایرانی و انجام پژوهش ها و بررسی های علمی کاربردی ضروری است.
فراموش نکنیم آنچه موجب جهان شمولی دین اسلام بود «اخلاق حسنه» پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد (ص) بود. و پیام و سخن تازه انقلاب اسلامی نیز برای جهانیان «اخلاق و معنویت» بود که تحقق این مهم در گرو «امنیت اخلاقی» است. براستی اگر امنیت اخلاقی نباشد سخن از سایر مقوله های امنیت بی حاصل نیست.
پی نوشت ها:
1. رویکرد نگارنده در این مقاله «امنیت اخلاقی» به عنوان پایه و بنیاد مباحث امنیتی است و از این حیث که «اخلاق» در نظام دینی روح حاکم بر رفتار، و رسیدن به جامعه اخلاقی هدف غایی است، این پدیده ی مهم به مصداق حدیث شریف «بعثت لأتمم مکارم الأخلاق» مورد توجه ویژه قراردارد.
2. نویسنده، معاون پژوهش و برنامه ریزی شورای هماهنگی تبلیغات اسلامی
3. عمید، حسن، فرهنگ عمید، صص 233 و 271.
4. آقابخشی، علی و افشاری راد، مینو، فرهنگ علوم سیاسی، تهران، چاپار، 1378، ص 527 .
5. همان، ص 550 .
6. برای مطالعه بیشتر ر.ک. به: باری بوزان، مردم، دولت و هراس، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1378، ص 34.
7. معمار نوین قوه قضائیه و از رهبران برجسته انقلاب
8. 9 شهر اشغال شده عبارت بود از: خرمشهر، سوسنگرد، بستان، هویزه، مهران، دهلران، موسیان، قصرشیرین، نفت شهر، سومار برای مطالعه بیشتر رجوع کنید به: امیر آشفته تهرانی، جامعه شناسی جنگ و نیروهای نظامی، تهران، ارمغان، 1378، ص 289.
9. دارابی، علی، کارگزاران سازندگی از فراز تا فرود، چاپ دوم (تهران: سیاست، 1382)، ص 74 .
10. برای مطالعه بیشتر رجوع کنید به: کاشی، غلامرضا، چالش گفتمان دو جناح در انتخابات، ماهنامه آفتاب، شماره 4، ص 22، اردیبهشت 1380.
11. برای مطالعه بیشتر رجوع کنید به واعظی، حسن، ایران و آمریکا، چاپ سوم، تهران، سروش، 1381.
12. عصر تبلیغات، همان، ص ص 21 14.
13. برای مطالعه بیشتر رجوع کنید به: ناامنی جهانی (بررسی چهره دوم جهانی شدن)، به اهتمام افتخاری، اصغر، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1380.
14. ر.ک: افتخاری، اصغر، درآمدی بر خطوط قرمز در رقابت های سیاسی، با مقدمه دکتر محمدرضا تاجیک، تهران: فرهنگ گفتمان ریاست جمهوری، مرکز بررسی های استراتژیک، 1380، ص ص 21-20.
15. برای مطالعه پیرامون تأثیر متقابل امنیت و نابرابری رجوع کنید به «ناامنی جهانی»، همان، ص 106.