بخش نخست
چکیده:
آنچه در پی می آید گزارشی است حاشیه گونه بر تاریخچه تولید و قابلیتهای نرم افزارهای معجم الفاظ نور. در این مقال ابتدا گونه های مختلف معجم های علوم اسلامی و تقدم معجم های لفظی بر موضوعی مورد بحث قرار می گیرد. سپس ماهیت یک معجم لفظی و روشهای تولید آن و تفاوت معجم های دستی و رایانه ای بیان می گردد. پس از آن به ویژگی های مورد انتظار از یک معجم لفظی و رایانه ای و ذکر نمونه ای از آن یعنی معجم الفاظ قرآن کریم پرداخته می شود. آنگاه نوبت به تاریخچه تولید نرم افزارهای معجم الفاظ نور می رسد و یکی از نقاط برجسته آن که ارائه ویژگی بدیع و نوین در فشرده سازی اطلاعات در حد بسیار مطلوب است مورد اشاره قرار می گیرد. پس از بیان این ویژگی از زوایای مختلف، اندکی از طراحی میانجی کاربر برنامه و محتوای لوح فشرده نور و میزان استقبال کاربران از آن و در نهایت چشم انداز آینده برنامه بیان می گردد.
1- مقدمه
فرهنگ و تمدن اسلامی با سابقه ای بیش از 1400 سال حاوی مجموعه ای عظیم از علوم و معارف می باشد. این مجموعه عمدة از منبع وحی و سرچشمه های فیاض دانش الهی یعنی پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم و ائمه علیهم السلام گرفته شده است و دانشمندان بسیاری در طول قرون متمادی، با تلاش بسیار به تعمق و تحقیق در آن پرداخته اند.
حاصل این تلاشها حفظ و بقای این مجموعه ارزشمند تا عصر حاضر بوده است. اکنون با گذشت چند قرن می توانیم به این مجموعه ارزشمند به عنوان معارف برگرفته از منابع خدشه ناپذیر دانش استناد کنیم. حاصل پژوهش و تحقیق دانشمندان اسلامی، زمینه ساز پیدایش و رشد علوم جدیدی شده است که هم اکنون از آنها به عنوان رشته های مختلف علوم اسلامی یاد می شود.
علم فقه، تفسیر، کلام، فلسفه، منطق، رجال، درایه و حدیث نمونه هایی از این علوم هستند که در هر یک از آنها، دانشمندان اسلامی مباحث ارزشمندی را مطرح نموده اند و کتابها و تالیفات زیادی در آنها از خود بر جای گذاشته اند. گستردگی این آثار به گونه ای است که احاطه کامل پژوهشگر را بر حتی بخشی از این منابع بسیار مشکل می سازد.
به تدریج برای دسترسی بهتر و سریع تر به این منابع روشهایی ابداع گردید که تهیه کتابهای فهرست و معجم الفاظ نمونه هایی از این گونه تلاشهاست.
سالیان دراز، این فهرست نویسی ها و تهیه معجم های لفظی به صورت دستی انجام می گرفت اما با پیدایش فن آوری جدید رایانه و گسترش روزافزون کاربردهای آن، علاقه مندان به زمینه های مختلف علوم و معارف اسلامی در صدد استفاده از این ابزار قدرتمند در امر تحقیق و پژوهش برآمدند.
در این راستا مؤسساتی برای تهیه معجم های رایانه ای از منابع اسلامی بنیانگذاری شدند که از جمله آنها مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی است که از سال 1368 فعالیت خود را در حوزه علمیه قم آغاز نموده است. حاصل تلاش این مرکز مجموعه های نرم افزاری نور بوده است که در آنها متون اسلامی به همراه قابلیتهای جستجو به شکل های مختلف و قدرت پردازش بسیار مطلوب به همراه پژوهشهای مورد نیاز محققان در دسترسی همگان قرار گرفته است.
زمینه هایی که در طی دهه اخیر روی آنها کار شده است و یا افق روشنی برای توسعه آنها در آینده انتظار می رود عبارت اند از:
1-1 معجم های لفظی: از آنجا که کارآیی رایانه در کار با پایگاههای اطلاعاتی و پردازش و مدیریت آنها، امری ثابت شده و مسلم است، طبیعی است که سیستم هایی طراحی گردند که متن یک کتاب را کلمه به کلمه گرفته و امکاناتی را در اختیار بگذارند تا کاربر بتواند به عنوان نمونه، فهرست کلمات و موارد بروز هر یک در متن را ببیند یا آنکه در داخل متن، عبارت خاصی را جستجو نماید و کارهایی از این قبیل که از محدوده الفاظ داخل آن متن - یا کتاب - خارج نیست. چنین سیستم هایی را معجم (1) الفاظ می نامند، با توجه به سادگی نسبی و اهمیت تولید معجم های لفظی، هم اکنون حجم بزرگی از کتابها و منابع شیعه در قالب آن تهیه و آماده گشته اند و به طور گسترده از آنها استفاده می شود.
2-1- معجم های موضوعی: در این برنامه منابع موجود بر حسب موضوعات مورد بحث در هر قسمت (موضوعات اصلی و فرعی) دسته بندی می شوند و در هنگام استفاده می توان از طریق موضوع مورد نظر، یا نمایه های موضوعات و یا کلید واژه های تحقیقاتی به متون مربوط دست یافت.
ایجاد معجم های موضوعی از نظر میزان زمانی که صرف مرحله تحقیق اولیه آنها برای استخراج و دسته بندی موضوعات و نمایه زنی بر متون می گردد، فرآیندی پیچیده و زمان بر به حساب می آید اما آنچه که به دست می آید نیز به همان سبت بیشترین کارآیی و استفاده را برای کاربران دارد.
3-1- معجم های رجالی: در این دسته از نرم افزارها تلاش بر آن است تا بارجاع به منابع موجود علم رجال، اعم از اسناد روایات و کتب رجالی، محقق را در شناسایی هویت راویان اسناد و بازسازی اسناد و همچنین تعیین میزان اعتبار سند در احادیث مورد بحث یاری دهند. معیار نمودن اسامی راویان حدیث (ترکیبی از سیستم مترادفات و سیستم تمییز مشترکات)، میزان قابلیت اعتماد راوی، دسته بندی و عرضه فهرست اسناد به گونه های مورد نیاز محققان، گوشه هایی از امکانات معجم های رجالی است.
4-1- معجم های لغوی: در این دسته از نرم افزارها معانی واژه ای یک زبان و موارد کاربرد آن با توضیح و مثال های متعدد در آن زبان عرضه می گردد.
معجم های لغوی که معنی واژه یک زبان را در زبانی دیگر بیان می کنند ترکیب های مختلفی از فرهنگ های لغوی را مطرح می سازند.
در بسیاری از این برنامه ها، تلفظ صحیح آن واژه در زبان مورد نظر به صورت فایل های صوتی در دسترس می باشد. بعضی از برنامه های پیشرفته لغت نیز حاوی تصویر و فیلم هایی پیرامون واژه مورد نظر است.
5-1- دیگر معجم ها: معجم های تاریخی، کتابشناسی و شخصیت شناسی نیز می توانند دسته دیگری از معجم ها باشند که هر یک حاوی اطلاعات مربوط به حیطه تحقیق و مورد نیاز پژوهشگران آن علم خاص هستند. به عنوان نمونه فهرستها و قابلیتهایی که در یک معجم تاریخی عرضه می گردد، از دیدگاه پژوهشگر در علم تاریخ تهیه و تنظیم می گردد.
اسناد، تصاویر، فیلم ها و نقشه هایی نیز ضمیمه این معجم ها هستند که از هر جهت غنای اطلاعاتی این برنامه ها را فزونی می بخشند.
- در این مقاله، تکیه ما بیشتر در مورد دسته اول از برنامه ها یعنی معجم های لفظی رایانه ای می باشد. بنابر این مناسب است که در مورد معجم لفظی و انواع آن و مقایسه قابلیتهای هر یک توضیحی ارائه گردد.
2- معجم الفاظ (فرهنگ لفظی)
از قدیم ترین خواسته ها و آروزهای محققان آن بوده است که مراجعه و دستیابی به موضوعات و عناوین مورد بحث در منابع و کتب را در کوتاه ترین زمان ممکن انجام دهند. بدیهی است هر قدر این کار سریع تر صورت گیرد، کار تحقیق نیز زودتر سامان می پذیرد.
با توجه به اینکه این نیاز تقریبا همیشه وجود داشته است، کارهای متعددی نیز از قبل صورت گرفته بود که البته به شکل دستی، سعی در تسهیل روند این فرآیند داشته اند.
این اقدامات از تهیه فهرست عناوین مطالب کتاب که در آغاز آن نهاده می شود، شروع می گردد و در ادامه به تهیه معجم هایی می رسد که در آنها کلمات کتاب استخراج شده و مقابل هر یک، نشانی موارد آن در متن کتاب قید شده است و محقق به کمک آن به راحتی می تواند به آن موارد دست پیدا کند.
در کارآیی این روش و تاثیر شگرفی که در امر تحقیقات بر جای می گذارد جای هیچ گونه تردیدی نیست. اما آنچه که واقع بینانه و عملی بودن آن را مورد سؤال قرار می دهد، زمان طولانی و حجم زیاد کاری است که برای به نتیجه رسیدن آن لازم است. ضمن آنکه نسبت به صحت و دقت حاصل کار نیز اطمینان کافی وجود ندارد، زیرا عدم دقت در هر یک از مراحل کار از سوی عوامل آن که بیشتر عوامل انسانی هستند در نتیجه نهایی باز می تابد و کیفیت آن را پایین می آورد. دامنه تاثیر گسترده بودن حجم عملیات مورد نیاز از این هم بیشتر است. به علت نیروی فوق العاده زیادی که مثلا تهیه فهرست کلمات یک کتاب و از آن مشکل تر، فهرست نشانیهای هر کلمه باید صرف شود، کمتر فرد یا گروهی ترغیب می شود تا چنین کار پر زحمتی را بر عهده بگیرد و لاجرم این کار بر زمین می ماند. بخصوص آنکه بخواهیم چنین معجمی را برای کتابی مانند بحارالانوار در 110 مجلد و با بیش از 13 میلیون کلمه انجام دهیم.
با ورود رایانه ها به عرصه زندگی و تبدیل آنها از ابزارهایی گران قیمت و دور از دسترس به دستگاههایی فرا گیر و عمومی، ناگهان چشم اندازی فوق العاده جذاب ظاهر شد و معضل چند صد ساله تهیه معجم های الفاظ که روزگاری حل ناشدنی به نظر می رسید و همگان شاهد یک بن بست در این زمینه بودند به یک باره حل گشت و دورنمایی پدید آمد که در آن با یک برنامه حساب شده ممکن بود برای اکثر قریب به اتفاق منابع و کتابهای موجود بتوان معجم الفاظ تهیه کرد.
گذشته از سرعت بسیار بالایی که تهیه معجم های لفظی رایانه ای نسبت به روشهای دستی دارد، ویژگیهای منحصر به فرد دیگری نیز در این نرم افزارها به چشم می خورد که اصولا تصورشان هم در روشهای دستی غیر ممکن است. برخی از این ویژگیها بدین قرار هستند:
1- دقت معجم های لفظی رایانه ای نسبت به معجم های دستی از درجه بسیار بالاتری برخوردار است و به همان میزان، قابلیت اعتماد نسبت به آنها نیز بالاتر است.
2- شمار خدماتی که این سیستم ها می توانند ارائه کنند بسیار زیاد و گسترده است و اصولا قابل مقایسه با شیوه های دستی نیست. نگاهی به فهرست بعضی از این سرویس ها که در ادامه مقاله می آید شاهد این مدعا است.
3- با توجه به زمان کمی که برای تهیه یک معجم الفاظ رایانه ای مورد نیاز است، می توان برای تعداد زیادی از منابع و کتابهای موجود چنین معجم هایی را تهیه کرد و در اختیار محققان قرار داد. این فرآیند می تواند آن قدر ساخت یافته و روتین شود که به صورت یک خط تولید در آمده و در زمانی کوتاه به همه کتابهای اصلی و فرعی علوم دینی و اسلامی تعمیم یابد.
4- ادغام مجموعه های مستقلی که به شکل فوق تهیه شده اند و انتقال آنها به یک نرم افزار منسجم و واحد به راحتی می تواند عملی گردد.
به این ترتیب کار محقق از قبل نیز ساده تر خواهد بود. چرا که این بار همه منابع را یکجا و در کنار هم در اختیار دارد و می تواند دامنه تحقیق را به مراتب وسیع تر و جامع تر در نظر گرفته و در نتیجه گیری ها و استدلالها، راحت تر و مطلوب تر عمل نماید. این قابلیت با توجه به توانایی رایانه در پردازش و مدیریت پایگاههای اطلاعاتی حجیم و غول پیکر چندان دور از دسترس به نظر نمی رسد و با کمی جدیت و برنامه ریزی می تواند ایجاد گردد. برای اینکه این نکته در ذهن خوانندگان به نحو آشکارتری نمایان شود، لازم است تا در اینجا قدری به قابلیتهای یک معجم لفظی رایانه ای بپردازیم.
3- ویژگیهای معجم لفظی رایانه ای
در اینجا پاره ای از قابلیتهای موجود در یک معجم لفظی رایانه ای را که هم اکنون در این گونه نرم افزارها پیش بینی شده و در اختیار کاربران قرار گرفته است بر می شماریم:
1- فهرست:
استخراج و نمایش فهرست کلمات کتاب که البته به صورت غیر تکراری است (و موارد تکراری در آن حذف شده اند) و تنها آمار تکرار هر کلمه در متن با یک عدد مشخص شده است.
این فهرست می تواند بر حسب مواردی چون حروف ابتدای کلمات، حروف انتهای کلمات و تعداد تکرار هر کلمه مرتب شود. قرار گرفتن کلمات به کار رفته در یک کتاب در کنار یکدیگر در بسیاری از موارد می تواند راه گشای کار استفاده کنندگان و محققان باشد.
2- جستجو:
جستجوی کلمات کتاب در متن آن و متعاقبا نمایش موارد یافت شده در ضمن متن مربوط که می تواند به یکی از چند صورت انجام گیرد; نخست به شکل تک کلمه ای و ساده و دیگری به صورت چند کلمه ای و ترکیبی. حالت اخیر از نظر گونه های منطقی جستجو می تواند بسیار متنوع باشد و نیازهای مختلف محقق را برطرف سازد. ابزار جستجو را باید مهم ترین و کارآمدترین وسیله ای دانست که این گونه نرم افزارها در اختیار کاربران خود قرار می دهند.
3- دامنه:
جستجو به دنبال یک کلمه یا عبارت، هم می تواند به شکل سراسری باشد و کل کتاب (یا کتابها) و همه مجلدات آن را در صورت وجود در بر بگیرد و هم آنکه در محدوده یک دامنه خاص انجام شود.
برخی از دامنه های محدود کننده به صورت فیزیکی محدوده کار را کوچک می کنند مانند انتخاب تنها مجلد 78 از مجموعه 110 جلدی بحارالانوار و یا انتخاب قسمت خطبه ها از کتاب شریف نهج البلاغه و یا انتخاب جزء 23 از قرآن کریم، به عنوان دامنه.
این در حالی است که گروهی دیگر از دامنه ها مفهومی اند و بخشهایی از متن را به علت ویژگی خاصشان به عنوان دامنه برمی گزینند مانند دامنه آیه در معجم الفاظ بحارالانوار که عبارت یا کلمه مورد جستجو را تنها در صورتی که در داخل آیه های موجود در احادیث زیادی یافت شده باشند، به عنوان پاسخ تایید می کند.
4- ارتباط:
امکان اتصال متون مرتبط با متن اصلی در مواردی که ارجاع به متن یاد شده ضرورت داشته باشد وجود دارد. به عنوان مثال نمایش ترجمه یک آیه از قرآن کریم و یا تفسیرهای موجود این آیه، شان نزول و یا روایات تفسیر کننده آیه (که در واقع متن هایی مستقل از قرآن محسوب می شوند) به هنگام مطالعه آن آیه، امکانی است که رضایت هر استفاده کننده ای را جلب می کند. به یاد بیاوریم که این امکان در روش دستی با چه دردسرهایی همراه است و چقدر زمان می برد.
امکان ارتباط کلمات یک متن با معانی آنها در لغت نامه ها نیز جلوه ای از این قابلیت می باشد. ارتباط متن با حواشی نوشته شده بر آن و یا شرح های مربوط به آن نیز می تواند یکی دیگر از مظاهر پرفایده این قابلیت باشد. به عنوان مثال ارتباط احادیث کتب اربعه با شروحی که بر آن نوشته شده است مانند مرآة العقول و روضة المتقین و ملاذ الاخبار می تواند نمونه ای از این قابلیت باشد.
برای آنکه نمونه ای از ارتباطهای متعدد اطلاعات از اقسام مختلف را در یک معجم لفظی رایانه ای نشان دهیم، به قابلیتهای رایج ترین و عمومی ترین معجم لفظی رایانه ای یعنی معجم الفاظ قرآن کریم اشاره ای می کنیم.
4- معجم الفاظ قرآن کریم
قرآن کریم به عنوان کلام وحی و معجزه آخرین فرستاده خداوند، حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه وآله وسلم به عنوان یکی از دو منبع اصلی دین و معارف دینی - در کنار عترت رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم - همواره در کانون توجه تحقیقات و مطالعات دینی قرار داشته و بیشترین مراجعه کننده را از این نظر داشته است. این اقبال وسیع ایجاب می کرده است که فعالیتهایی در جهت آسان کردن راههای دسترسی به بخشهای مورد نظر آن صورت گیرد و معجم های لفظی خاصی تهیه شود تا به کمک آنها بتوان در کوتاهترین زمان ممکن به موضوع مورد علاقه در متن قرآن دست یافت. «کشف الآیات » «کشف المطالب » و «المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم » نمونه هایی از این دست هستند که به دلیل همان نیاز یاد شده، از استقبال شایانی چه در میان تلاوت کنندگان عادی قرآن کریم و چه در میان کسانی که از این کتاب آسمانی به عنوان استناد و ارجاع در تحقیقات خود استفاده می کرده اند، برخوردار گردید.
همان گونه که در زمان انجام کارها به صورت دستی، قرآن در مرکز توجه تهیه کنندگان معجم های الفاظ قرار داشت و نمونه های بسیاری از آن عرضه شد، اکنون که رایانه ها به کمک ما آمده اند و مکانیزه کردن معجم های لفظی در برنامه کاری قرار گرفته است، باز هم این قرآن است که به عنوان گزینه نخست گروههای تحقیقاتی مطرح می شود و سعی اکثر این گروهها آن است که اولین نسخه های معجم الفاظ خود را به جهت میمنت و تبرک، روی قرآن کریم عرضه نمایند.
در نرم افزاری که به عنوان معجم الفاظ قرآن کریم تهیه می شود، بخشهای گوناگون و متنوعی را می توان منظور داشت. دسته ای از این امکانات مستقیما از متن این کتاب شریف قابل استحصال و استخراج هستند (مانند فهرست کلمات) اما بخشی دیگر نیاز به آن دارند که تحقیق مستقلی پیرامون آنها صورت گرفته باشد و حاصل آن مطالعات ضمیمه متن اصلی شده و در تهیه معجم نهایی به کار گرفته شده (مانند فهرست ریشه های کلمات).
ذیلا فهرست بعضی از امکاناتی را که در معجم الفاظ رایانه ای قرآن کریم زمینه عرضه دارند می آوریم:
1- فهرست کلمات غیر تکراری موجود در قرآن به شکل مرتب شده یکی از این موارد است. حال این مرتب سازی می تواند بر حسب حروف ابتدای کلمه یا حروف انتهای کلمه و یا برحسب آمار تکرار کلمه در کل قرآن، آمار تکرار کلمه در سوره و یا آمار تکرار کلمه در آیه انجام پذیرد.
لازم به ذکر است که در فهرست کلمات می توان اعراب کلمه را در نظر گرفت و یا آنکه از اعراب صرف نظر نمود. جستجو بر حسب هر حالت امکان پذیر می باشد.
2- فهرست ریشه ها به شکل مرتب شده یکی دیگر از امکانات قابل عرضه است. انجام این کار مستلزم مقداری تحقیق است تا در سایه آن بتوان ریشه تک تک کلمات را استخراج نمود و از آنها فهرست غیر تکراری مرتب شده تهیه نمود.
3- جستجوی تک واژه یا ترکیبی از کلمات یا ریشه ها و یا ترکیبی از هر دو در متن قرآن. زمانی که یک ریشه برای جستجو انتخاب می شود باید ابتدا کلمات متناظر با آن ریشه را یافت و سپس عملیات جستجو را روی آن کلمات انجام داد.
از این طریق باید پیوند وثیق و ارتباط تنگاتنگی میان یک ریشه و مشتقات آن از یک طرف و میان هر کلمه از قرآن و ریشه های متناظر با آن از طرف دیگر برقرار گردد. با برقراری چنین ارتباطی می توان حتی جستجوی عبارتی یا هر جستجوی منطقی پیچیده ای را روی چند ریشه مختلف (یعنی مشتقات آن ریشه ها) انجام داد.
4- فهرست موضوعات قرآن و در اختیار قرار دادن این امکان که کاربر بتواند از طریق این فهرست، به آیه یا آیاتی که به این موضوع مربوط می شوند دسترسی داشته باشد یکی دیگر از امکانات مفید در این زمینه است. تهیه این فهرست نیز نظیر ریشه ها، نیازمند انجام یک کار علی حده یا تحقیق جداگانه ای در این خصوص است.
گرچه از دیدگاه تحقیقاتی مرز معجم موضوعی و معجم لفظی در این قابلیت و چند قابلیت مشابه به آن نهفته است اما از دیدگاه فنی، طراحی و برنامه سازی با قابلیت پیشین تفاوت چندانی ندارد.
با یک دید گسترده تر، می توان ادعا نمود که تهیه یک فهرست کامل و خالی از نقص هم برای ریشه ها نیازمند فرآیند تحقیقاتی مفصلی است. به عنوان نمونه به یک مشکل کوچک اشاره می کنیم. مشکل این است که بعضی از مشتقات، هم از جهت حروف اصلی کلمه و هم از جهت اعراب دارای هیئت واحدی می باشند. برای مثال می توان به کلمه «اهلک » در قرآن اشاره نمود که هم به معنای «اهل و خانواده تو را» و هم به معنای «هلاک شد» می باشد. از این دست کلمات بسیار هستند که از هر جهت مشترک لفظی محسوب می شوند و لذا باید از جهت معنی و از جهت ریشه از یکدیگر تمیز داده شوند. یک معجم لفظی رایانه ای دارای پشتوانه ناگزیر است که این سیستم اساسی را در درون خود داشته باشد.
5- نمایش آیات قرآن به خطوط مختلف رایج و پرطرفدار در میان تلاوت کنندگان قرآن، در اندازه های مختلف حاوی علامات وقف و تجوید;
6- نمایش تفسیرهای مختلف یک آیه از قرآن کریم با انتخاب محقق، همراه با امکان مقایسه تفسیرها;
7- نمایش ترجمه های مختلف یک آیه از قرآن کریم به انتخاب کاربر همراه با امکان مقایسه ترجمه ها به صورت هم زمان;
8- قابلیت بازیابی تلاوت هر آیه به شکل ترتیل یا تحقیق از قاریان مختلف و امکان مقایسه تلاوت ها بر حسب نیاز کاربر به همراه امکان تکرار تلاوت هر قطعه از آیه در دفعات مکرر;
9- امکان استفاده از تصاویر و فیلم های مربوط به محتوا و مضمون هر آیه که در القای عمیق تر پیام آیه نقش مؤثری ایفا می نماید.
10- امکان انتخاب هر گونه دامنه آیه، حزب، جزء و سوره به صورت متصل یا منقطع;
11- امکان حفظ محیط جستجو، دسته بندی جستجوهای مختلف، ترکیب بین این دسته ها و انتقال آنها بین کاربران مختلف;
12- ارائه هر نوع اطلاعات روایی، تفاسیر روایی مرتبط با آیات، شان نزول و یا فضیلت در مورد هر آیه یا سوره.
13- امکان جستجو در تفاسیر و دسته بندی های مختلف در مورد حاصل جستجوها بر حسب نیاز کاربر;
14- ارائه گزارش های مختلف از علوم قرآنی و تحقیقاتی در مورد قرآن که مورد نیاز بسیاری از پژوهشگران قرآنی می باشد;
حال اگر از یک نمونه خاص بگذریم و نگاهی کلی به معجم های لفظی و موضوعی رایانه ای داشته باشیم، و مؤسساتی را که دست اندرکار تهیه این معجم ها بوده اند مورد پرسش قرار دهیم; پاسخ همگی آنها بعد از چند سال تجربه در تولید این معجم ها این است که از جنبه های مختلف تولید معجم های الفاظ بر معجم های موضوعی و رجالی و تاریخی تقدم دارد. (2)
5-تقدم معجم های لفظی برموضوعی
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در اوان تاسیس خود همانند بیشتر مؤسسات تحقیقاتی-فرهنگی دیگر، فراهم آوردن معجم های موضوعی و نمایه زنی بر متون روایی را وجهه همت خود قرار داد و توان پژوهشگران حوزه را در جهت طبقه بندی اطلاعات کتب حدیثی به کار گرفت و به دنبال آن ورود این اطلاعات به رایانه و تهیه معجم های موضوعی رایانه ای در صدر برنامه های مرکز قرار گرفت.
بعد از گذشت کمتر از یک سال و آماده شدن نمونه های اولیه معجم های موضوعی رایانه ای، ضرورت و تقدم تولید معجم های لفظی بر معجم های موضوعی به شکل کاملا ملموسی احساس گردید. دو دلیل برای این مساله می توان بر شمرد:
نخست آنکه همواره یک معجم موضوعی کامل، دربر دارنده معجم لفظی و قابلیت دسترسی به متن تحقیقاتی مورد پژوهش محقق می باشد.
دلیل دوم آن است که برای ایجاد هماهنگی بین نمایه های مختلف ابواب و فصول یک متن و ایجاد انسجام در کلید واژه های تحقیقاتی یک معجم موضوعی رایانه ای، دسترسی سریع و دقیق به تمامی متن مورد نظر، از طریق رایانه، الزامی می باشد.
با توجه به این نیازها، ایجاد معجم های لفظی از تمامی منابع تحقیقاتی مورد نیاز پژوهشگران، در سر لوحه اهداف مؤسسات تحقیقاتی قرار گرفت.
اما ورود حجم عظیم اطلاعات از منابع و مراجع تحقیقاتی و تصحیح و کنترل و پردازش این متن های سنگین در توان هر مؤسسه ای نبود. با توجه به این ضرورت ها، عرضه معجم های رایانه ای حاوی متون تحقیقاتی مورد نیاز پژوهشگران رشته های مختلف علوم اسلامی در زمینه حدیث، تفسیر، فقه، اصول، منطق، فلسفه، تاریخ، کتابشناسی و شخصیت شناسی و دیگر رشته های علوم اسلامی در صدر کارها و برنامه های مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی قرار گرفت.
ادامه دارد
پی نوشتها:
1 - می توان به جای کلمه «معجم » کلمه فارسی «فرهنگ » را قرار داد، در نتیجه فرهنگ لفظی به جای معجم الفاظ و فرهنگ موضوعی به جای معجم موضوعی قرار می گیرد.
2- لازم به ذکر است که نگارنده در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی یک دهه از عمر خود را صرف تولید این معجم های رایانه ای نور نموده است. از این جهت مسئله تقدم و مزیت تولید نرم افزارهای معجم الفاظ بر معجم های موضوعی با نظری کاربردی تر بیان شده است.
