در سایه پیشرفت های شگرف و روزافزون در عرصه فنّاوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) تغییرات چشم گیری در ساز و کارهای تولید علم و دانش به وجود آمده است و چشم انداز جدیدی را پیش روی پژوهش های علمی در تمامی عرصه ها از جمله علوم انسانی و اسلامی گشوده است. دستیابی آسان به منابع گسترده اینترنتی با امکانات جستجو و بازیابی اطلاعات به روش های مختلف، بانک های بزرگ اطلاعاتی، توسعه ابزارهای ارتباط دو جانبه در اینترنت همچون: پست الکترونیکی، اطاق گفتگو و Orkutموجب شده است که مدیران پژوهشی در راستای استفاده بهینه از این فضای جدید طرح پژوهشگاه مجازی (Vittual research institue) را در دستور کار خود قرار دهند و از آن به مثابه ابزاری برای توسعه تحقیقات علمی سود جویند.
پژوهشگاه مجازی چیست؟
همان گونه که دانشگاه مجازی در صدد ایجاد فضایی مشابه محیط آموزشی در وب است تا دانشجو علاوه بر انتخاب واحد، امتحانات پایان ترم و نیز اخذ مدرک علمی را از طریق اینترنت انجام دهد؛ پژوهشگاه مجازی هم با این اندیشه شکل گرفته است که تمامی مراحل و فرآیند پژوهش در محیط مجازی اینترنت تحقق پذیرد و پژوهشگر بدون آنکه نیاز به مراجعه به یک مرکز پژوهشی و مسئولان آن را داشته باشد، کلیه فعالیت های پژوهشی همچون: انتخاب عنوان، تهیه طرح تحقیق، مراجعه به منابع، فیش برداری، نگارش اثر پژوهشی، مشاوره با اساتید راهنما، دفاع از متن پژوهشی و حتی انعقاد قرارداد را از طریق رایانه شخصی خود و با اتصال به پایگاه اینترنتی پژوهشگاه مجازی انجام دهد. از سوی دیگر، مسئولان پژوهشگاه نیز بتوانند بدون نیاز به حضور پژوهشگران و صاحب نظران رشته های مختلف از طرح ها و نظرات آنها سود جسته و در فرآیند ارزیابی، نظارت و مشاوره در طرح های پژوهشی آنان را دخالت دهند و در صورت لزوم جلسات علمی را بین اعضای هیئت علمی پژوهشگاه که هر یک در گوشه ای از جهان سکونت دارند، برگزار کنند و حتی حق الزحمه اساتید و پژوهشگران را از این طریق پرداخت نمایند.
تصور این رؤیای دست یافتنی و آثار و فوایدی که بر آن مترتب است، چندان دشوار نیست؛ اما همانند هر طرح جدیدی با ابهام ها و موانع بسیاری روبروست.
کارکردها و مزایای پژوهشگاه مجازی
ایجاد پژوهشگاه مجازی می تواند کارکرد و نقش مؤثری در از میان بردن محدودیت های جغرافیایی در عرصه پژوهش های علمی داشته و امکان بهره مندی از توان علمی و دیدگاه های اندیشمندان و پژوهشگران برجسته را در اقصی نقاط جهان برای مراکز پژوهشی فراهم آورد و تعامل علمی را میان آنان گسترش دهد. امکان گفتگو و مشاوره میان پژوهشگران، اساتید و اعضای هیئت علمی جهانی از طریق اتاق گفتگو فرصتی است که در پژوهشگاه سنتی و کلاسیک به دشواری فراهم می شود. اما پژوهشگاه مجازی به راحتی می تواند چنین امکانی را مهیا کند؛ به این معنا که هر یک از پژوهشگران می توانند در تمامی مراحل و فرایند پژوهش، نقش فعالی داشته باشند؛ از انتخاب موضوعات گرفته تا ارائه طرح و تدوین، ارزیابی، کنترل و نظارت نهایی این نقش می تواند به آسانی امکان پذیر باشد.
با استفاده از این پایگاه می توان هزینه پژوهش را کاهش داد و تشریفات زائد و کاغذبازی حاکم بر فضای پژوهش را در حدّ ضرورت تعدیل کرد.
با فراهم آمدن امکان حضور پژوهشگرانی از رشته های مختلف علمی، امکان گسترش مطالعات میان رشته ای نیز به وجود می آید و می توان دروازه های نوینی در عرصه پژوهش های اسلامی گشود.
یکی دیگر از پیامدهای پژوهشگاه مجازی گسترش پژوهش های گروهی است. از آنجا که چنین پایگاهی امکان حضور همه اندیشمندان از قاره ها و مناطق دنیا را فراهم می آورد -امکانی که به وسیله روش های دیگر ناشدنی و یا کم بازده می نماید- قلمرو پژوهش نه تنها از علوم خاص بیرون می رود؛ بلکه از نظر مکانی از گستره وسیعی برخوردار می شود. بی گمان افزایش حضور اندیشمندان مختلف، با فرهنگ ها و اطلاعات و گرایش مختلف بر غنا و اتقان مباحث می افزاید.
با راه اندازی پژوهشگاه مجازی و فاصله گرفتن از نگرش ها و شیوه های سنتی در انجام پژوهش و ارائه نتایج آن، توان رقابت علمی ایران در شبکه های اطلاع رسانی جهانی افزایش می یابد و جایگاه علمی ایران در سطح بین المللی بالا می رود.
از جهت فردی نیز می توان برای پژوهشگاه مجازی مزایایی همچون: کاهش در هزینه ها و زمان مسافرت پژوهشگران، بهبود فرصت های کاری، ایجاد انعطاف بیشتر در ساعات کار پژوهش، به وجود آمدن فرصت های کاری وسیع تر و امکان پژوهش برای محققانی که از مشکلات ویژه ای همچون معلولیت، بیماری و یا مشکلات خانوادگی رنج می برند را نام برد.
ساختار پژوهشگاه مجازی
با توجه به انتظاراتی که از پژوهشگاه مجازی داریم و به تناسب فرآیند پژوهش، ساختار و گزینه های فعّال پایگاه پژوهش مجازی را باید سامان داد. در نظر گرفتن بخش هایی مانند: بانک اطلاعات پژوهشگران، اطاق گفتگو و جلسات مجازی، کتابخانه دیجیتالی، آموزش روش پژوهش و ارائه آیین نامه های مربوطه، فراهم آوردن امکان جستجوی اطلاعات برای پیشینه تحقیق و بخش ارائه طرح های پژوهشی از ضروری ترین بخش های پایگاه است. افزون بر این، می توان بخشی را به معرفی مراکز پژوهشی معتبر جهان اسلام اختصاص داد و آخرین اخبار و رویدادهای مربوط به فعالیت های پژوهشی همچون انتشار مقالات و کتب جدید و برگزاری همایش های علمی را به اطلاع پژوهشگران رساند. فراهم آوردن امکاناتی برای فیش برداری و طبقه بندی تحقیقات و ارائه نتائج پژوهش نیز می تواند دیگر گزینه پژوهشگاه مجازی را تشکیل دهد.
موانع و چالش ها
پژوهشگاه مجازی دارای مزایای فراوانی برای فرد، سازمان و جامعه است؛ اما دسترسی به این مزایا به سادگی امکان پذیر نیست، مگر اینکه بتوانیم بر موانع موجود غلبه کنیم و با تأمل و تبلیغ بیشتر ابعاد و اقتضائات آن را شفاف نماییم. از جمله این موانع می توان به فقدان فرهنگ پژوهش مجازی و عدم گسترش کاربرد رایانه و استفاده از اینترنت در فعالیت های پژوهشی اشاره کرد. تا زمانی که پژوهشگران به روش های سنتی و دستی پیش از روش های مبتنی بر فنّاوری اطلاعات علاقه نشان می دهند، نمی توان به کارآیی و موفقیت پژوهشگاه مجازی امید داشت.
مانع دیگر، فقدان قوانین و مقررات مربوط به پژوهش از راه دور است. آیا پژوهشگرانی که تنها از طریق پایگاه پژوهش مجازی با یک مرکز پژوهشی ارتباط دارند، باید از همان شرایط قانونی، حقوق و وظایف دیگر پژوهشگران برخوردار باشند و یا فقط حق التألیف به آنها تعلق می گیرد؟ مسئله استخدام رسمی، بیمه، میزان حمایت های مالی و تسهیلات جانبی به پژوهشگران عضو پژوهشگاه مجازی چگونه است؟ آیا سازمان مربوطه امکانات سخت افزاری و نرم افزاری لازم را برای برقراری ارتباط در اختیار پژوهشگر قرار می دهد؟
مسئله بعدی تحلیل صرفهمندی پژوهش از راه دور است. آیا راه اندازی پژوهشگاه مجازی و اختصاص هزینه های گزاف برای تجهیز، به روزرسانی و تأمین زیرساخت های فنی آن در مقایسه با تعداد پژوهش های ارائه شده و پژوهشگران توانمند جذب شده برای مراکز پژوهشی به صرفه است؟ از سوی دیگر، آیا انجام پژوهش مجازی برای پژوهشگرانی که باید هزینه اینترنت، محل مطالعه و تهیه لوازم رایانه و لوازم جانبی آن همچون چاپگر را بپردازند و هر روز ساعت ها پشت دستگاه رایانه بنشیند و سلامت خود را به خطر بیندازند، مقرون به صرفه است؟!!
سؤال دیگر این است که آیا افراد مناسب برای پژوهش از راه دور به تعداد کافی وجود دارند؟ مناسب بودن افراد تنها به آشنایی با فنون استفاده از رایانه و اینترنت و توانایی انجام پژوهش های علمی مربوط نمی شود. بررسی ها نشان داده است که همه پژوهشگران حتی اگر آموزش ببینند، برای انجام پژوهش های مجازی مناسب نیستند؛ زیرا پژوهشگاه مجازی به پژوهشگرانی نیاز دارد که بتوانند کار خود را با حداقل ارتباطات و کنترل به گونه ای شایسته انجام دهند و خود را با قوانین، خط مشی ها و رویه های سازمانی و آیین نامه های پژوهش هماهنگ کنند و چنین افرادی باید از جهت ویژگی های شخصی از انعطاف پذیری، خلاقیت، نظم شخصی، امانت داری، توانایی کار کردن بدون سرپرست و همکار، مدیریت زمان، مهارت های ارتباطی ویژه و نگرش حرفه ای به پژوهش برخوردار باشند و حمایت خانوادگی و فضای مناسب جهت پژوهش در خانه را دارا باشند.
دغدغه های مربوط به پژوهشگران تنها یک طرف سکه است. از طرف دیگر، برای راه اندازی پژوهشگاه های مجازی به مدیرانی که مناسب با چنین فعالیتی باشند نیز نیاز داریم. اگرچه معیارهای مدیران پژوهشی به اندازه معیارهای پژوهشگران مهم نیست، ولی بدون وجود مدیران لایق، طرح پژوهشگاه مجازی هرگز موفق نخواهد شد. برخی معیارهای مدیریتی برای کسانی که سرپرستی پژوهشگرانِ پژوهشگاه مجازی را بر عهده می گیرند، عبارت است از:
داشتن رویکرد مدیریتی هدف گرا به جای رویکرد فرآیندگرا، مهارت در مدیریت پروژه از راه دور به منظور برنامه ریزی و زمان بندی دقیق کار، مهارت برقراری ارتباط های رسمی و غیر رسمی با پژوهشگرانی از ملیت ها و فرهنگ های مختلف، انعطاف پذیری در به کارگیری پژوهشگرانی که هر یک شرایط و مشکلات ویژه خود را دارند، و قدرت کنترل بر کارکنانی که خارج از دید و دسترس او هستند.
آخرین نکته در خصوص چالش های پژوهشگاه مجازی، ساختار سازمانی آن است. وقتی درباره ساختار سازمانی صحبت می کنیم، منظور ما نمودار سازمانی و اجزاء و خطوط آن نیست؛ بلکه به سیاست ها، اختیارات، سلسله مراتب، تعیین نقش های کاری و پست های سازمانی و ساز و کارهای اداری که امکان می دهند یک سازمان فعالیت های کاریاش را هدایت، هماهنگ و نظارت کند، توجه داریم. پژوهش از راه دور به دلیل تأثیر بسزایی که در کاهش هزینه ها و فضای مورد نیاز سازمان و پرسنل اداری دارد، شدیداً بر اندازه و سطوح سازمانی تأثیر میگذارد. همچنین به دلیل ارتباط با پژوهشگران و کارکنانی که در محل کار خود حضور ندارند، نیازمند سازمانی انعطاف پذیر و مبتنی بر روابط دوجانبه هستیم تا بتوانیم هماهنگی سازمانی مورد نیاز را تأمین کنیم.
در منابع و تحقیقات مربوط به مدیریت سازمانی، از ساختار سازمانی مبتنی بر «دُورکاری» سخنی به میان نیامده است و پژوهش های جدید انجام شده در این زمینه نیز هنوز به مرحله ای نرسیده اند که بتوانند نمای روشنی از ساختار چنین سازمانهایی را ارائه دهند. از این رو، سازماندهی پژوهشگاههای مجازی باید با احتیاط و مطالعه بیشتری همراه باشد.(1)
اگر به آنچه در باره موانع و مشکلات راه اندازی پژوهشگاه های مجازی گفته شد، ده ها مورد دیگر را نیز بیفزایم، چیزی از اهمیت و ضرورت پرداختن به این شیوه جدید از پژوهش و تحقیق نمی کاهد؛ اما موانع و چالش هایی از این نوع به ما یادآور می شود که با دقت و دوراندیشی بیشتری در این وادی گام نهیم.
پی نوشت ها:
1. برای آشنایی بیشتر با مفاهیم، مزایا و موانع کار از راه دور ر.ک: دور کاری؛ مفاهیم و فرآیند برنامه ریزی، بهمن سهرابی، مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، چاپ اوّل، 1382ش.
