چکیده
بانک های اسلامی، خود را ارائه دهنده خدمات مالی اخلاقی می شمرند؛ امّا شایستگی های اخلاقی موجود در چگونگی اداره عملیّات بانکی را تبیین نمی کنند. ادّله عقلا به بر منع ربا و... را ارائه نمی دهند و در سایت های اینترنتی، اطّلاعات بسیار محدودی تقدیم می دارند. آن ها موارد بسیاری را از بانک های اخلاقی رایج، از جمله بانک تعاونی انگلستان می توانند بیاموزند؛ گرچه آن ها بر وحی وانیان بر ارزش های اجتماعی گذرا اکتفا دارند. بانک تعاونی بر نظریّات مشتریان، ایفای نقش فعّال در جوامع محلّی، ایجاد اخوّت، جذب سرمایه، توسعه بانک اهتمام می ورزد و سیاست اخلاقی آن، حقوق بشر و عدم کمک به کشورهای سرکشید، تجارت مجاز، محیط زیست و رفاه حیوانات را در بر می گیرد و روش های آن در توزیع خدمات، سپرده گذاری و دریافت تسهیلات از طریق اداره پست خدمات بانکی تلفن و کامپیوتری، توزیع پول نقد و... آموزنده است. بانک های اسلامی چون الراجی، البرکه، تسهیل بانک و بانک معاملات بر انطباق عملیّات بر شریعت تأکید داشته و تسهیلات مالی آن ها بر اساس مرابحه، مضاربه، اجاره، استضناع اکتنان، بیع سلم، قرض الحسنه و... است و برای افزایش نقش انترپرنیورها، تشخیص نیاز مشتریان، ارائه خدمات وسیع ند، توسعه بنگاه های کوچک... می کوشند. آن ها باید 5 مسأله را روشن کنند. اصول بانکداری اخلاقی، روش تجاری منصفانه پشتیبانی مشتریان، اداره شرکت، و پرداخت زکات.
مقدمه
بانک های اسلامی، اغلب خود را ارائه دهندگان خدمات مالی اخلاقی وصف می کنند؛ امّا به گونه ای صریح شرح نمی دهند که از این بیان، چه معنایی اراده می شود. کلمه اخلاقی به صورت نشان استفاده می شود و معادل با اسلامی است؛ امّا کوششی صورت نمی پذیرد که میان آن چه اخلاقی است و روش های خاص اداره معاملات مالی پیوند ایجاد کند. جای تأسّف است که گویی بانک های اسلامی قرار است ابتدا پایگاه هایی برای مشتریان خویش بنا نهند؛ سپس مجبور شوند که ارباب رجوع های بالقوّه را متقاعد سازند که ارزش انتقال به آن ها وجود دارد. برای بانک های اسلامی، رقابت بر سر قیمت چندان مهم نیست؛ بلکه مهم تأکید بر کیفیّت بی نظیر خدماتی است که ارائه می دهند. این بدان معنا است که آن ها باید باور شوند و بتوانند با توسّل به وجدان مشتری، وی را جذب کنند.
اهتمام اصلی بانک های اسلامی این است که روش های مالی آن ها مطابق با قوانین شریعت باشد. داشتن رایزنان شرعی یا کمیته ای از فقیهان مورد احترام که بتوانند فعّالیت های بانک را تأیید کنند، برای تضمین اعتبار و شهرت این نهاد ضرورت دارد؛ امّا بانک ها در امر کسب اشتهار، اغلب بر جایگاه کسانی که قوانین بانکی را بر اساس شریعت تنظیم می کنند، تأکید می ورزند، نه بر آموزه های اخلاقی حاکم بر تأمین مالی اسلامی. کوشش اندکی وجود دارد که شایستگی های اخلاقی موجود در چگونگی اداره عملیّات بانکی را به طور مستقیم برای ارباب رجوع تبیین کند. بانک های اسلامی می توانند ارباب رجوع را به طور عمده به سبب عقاید مذهبی آن ها و آرزویشان در تبلور آن عقاید، در معاملات مالی روزمرّه جذب کنند و چنین نیز می کنند؛ امّا صرف این بیان که خدمات بانک مطابق با شریعت است، کافی نیست؛ بلکه باید به گونه ای نزدیک تر، با امور مشتریان خویش درگیر بوده، استدلال اخلاقی قانع کننده ای برای شیوه های کسب و کار خویش ارائه دهند.
با تغییر نیازها و خواست های جوامع، لازم است که به بصیرت و اعتقادات ارباب رجوع توسّل جسته شود. بانک های اسلامی باید مشتری های خویش را درباره خدمات مالی ابداعی خود متقاعد سازند و ثابت کنند که خدمات آن ها مطابق با شریعت و در عین حال با شرایط کسب و کار جدید مرتبط است. به دیگر سخن، برای بانک های اسلامی و دیگر ارائه دهندگان خدمات مالی اسلامی، نقشی آموزشی وجود دارد. رایزنان امور شرعی نباید نادیده انگاشته، و کم اعتبار شوند؛ بلکه نقش ایشان باید تقویت شود؛ زیرا می توانند شایستگی های تأمین مالی اسلامی را برای طیف گسترده تری از مشتریان آگاه و پرتوقّع تأکید کنند. این در اصطلاح اسلامی، اجتهاد یا به کارگیری اصول مبنایی برای اوضاع و احوال متغیّر است. به دیگر سخن، کمیته یا رایزنان امور شرعی باید هنگام تنظیم مقرّرات با جریان های بازار نیز ارتباط داشته باشند و بیش از نقش واکنشی، نقش کنشی ایفا کنند.
سیاست اخلاقی بانک تعاونی
بدون شک موارد بسیاری وجود دارد که بانک های اسلامی می توانند از بانک های متعارف که خود را به تأمین مالی اخلاقی متعهّد ساخته اند، بیاموزند. به طور مسلّم، تفاوت های بنیادین میان روش های اخلاقی برگرفته از آموزه های دینی و روش های اخلاقی منطبق با اخلاق مادّی گرایی رایج وجود دارد. آنان که دست اندرکار تأمین مالی اسلامی هستند، آموزه های اخلاقی خود را پایدار می بینند؛ زیرا در نهایت، بر وحی مبتنی هستند؛ در حالی که آموزه های اخلاقی برگرفته از ارزش های اجتماعی، ناگزیر گذرا و موقّتی ترند. به رغم این قید مهم، بررسی تجربه های بانک اخلاقی برجسته غربی سودمند است.
از آن جا که بانک تعاونی، یگانه بانک جزئی (reqail) اخلاقی در انگلستان است، نگاه به عملیّات و سیاست آن سودمند خواهد بود. ارتباط ویژه آن با بحث ما، اشتهار آن در روش مالی اخلاقی و تعهّد آن در برابر مشتریان آگاه به اخلاق است؛ مشتریانی که به مسؤولیّت های اجتماعی گسترده خود بیش از نفع مادّی شخصی اذعان داشته، از آن ارضا می شوند. بانک، پیشنهادهای دارندگان سهام سرمایه گذاری (Stakeholder) را می پذیرد و هدف آن، اشتراک مساعی سهامداران برای تضمین منافع بیش ترین تعداد مشتریان محتمل است.
بانک در صدد است از طریق تعیین و تعریف اصول زیربنایی عملیّات تعاونی خویش، بر نام و تاریخ خود اتّکا کند. از جمله آن ها، استقبال بانک از نظریّات و دغدغه های مشریان خویش و تشویق کارکنان به ایفای نقش فعّالی در زندگی جوامع محلّی خویش است. از آن جا که بانک در قلب سرزمین های صنعتی در شمال انگلیس پدید آمد، جایی که در آن به صورت بانک طبقه کارگر مشاهده می شد، تأکیدش بر یک پارچگی محلّی و برابری اجتماعی طبیعی به نظر می رسد. ستاد مرکزی بانک همچون گذشته، «منچستر» خواهد بود؛ جایی که نهادهای مالی، در مقایسه با مرکز بانکداری بین المللی مانند لندن، در تماس گسترده تری با جامعه محلّی هستند.
بانک درصدد است نزدیکی خود را با سازمان هایی که اخوّت میان کارگران، مشتریان، اعضاو کارفرمایان را گسترش می دهد، ارتقا بخشد. بانک درگذشته، همچون حال، مدیریّت امور مالی بیش تر اتّحادیه های تجاری را در اختیار داشت و شاخه ای از جامعه عمده فروشی تعاونی بود که کالاها را میان تعاونی های مشتری محلّی در سراسر شمال انگلیس و اسکاتلند توزیع می کرد.
از آن جا که اعضای این جوامع تعاونی محلّی، مشتریان آن ها هستند، اشاره به مشتریان و اعضا در بیانیه تبلیغی بانک درباره سیاست اخلاقی، از سنّت های تجاری گذشته اتّخاذ می شود.
هدف بانک تعاونی، جذب سرمایه گذاری و ایجاد وجوه مازاد کافی برای تضمین این است که گسترش بانک در آینده به حدّ کافی تأمین مالی شود. گرچه بانک در جایگاه شرکت حقوقی عمومی، تجدید ساختار شد، نام آن در بازار سهام ذکر نمی شود و این بدین معنا است که از اساس، دغدغه افزایش تعداد سهامداران را ندارد. تنها سهامداران، CWS، مجتمعی از تعاونی های مشتری است که تاریخ آغاز آن ها به «جامعه شرکای منصف راکدال» باز می گردد. این مجتمع را در 1844، 28 کارگر که می خواستند ارزش خوبی در خریدهای غذایی خود تضمین کنند، تأسیس کردند. بانک به صورت واحد وام و سپرده SWS در سال 1872 شکل گرفت و از سوی بانک انگلیس به صورت بانک مجاز در محدوده حقوق خود در 1947 به رسمیّت شناخته شد. بررسی حساب ها برای خریدهای خارج از سازمان های تعاونی در 1975 زمانی که بانک به مؤسسه تهاتری لندن (London Cleatring House) پیوست، رواج یافت.
بانک به سبب رهبری منحصر به فردش، در افزایش اختیارات سهامداران، آسیب پذیر نیست؛ چنان که CWSعلاقه ای به کاهش سرمایه گذاری هایش ندارد. افزون بر این، دو سویه(2) کردن در نظر نیست و بانک، اکنون کمپانی به شمار می رود، نه جامعه دو سویه؛ امّا عدم ذکر نام شرکت در بازار سهام، کاستی هایی چون ناتوانی در افزایش سرمایه سهامداران از بازار را به همراه دارد. بانک جهت توسعه خود و افزایش سرمایه اش سهام های ممتاز را منتشر ساخت که اکنون در اختیار 1500 مؤسسه است. تأکید بسیاری بر فداکاری گروهی در بیانیه تبلیغی بانک تعاونی نهفته است. یکی از اهداف آموزش و تربیت کارکنان، افزایش تعهّد و افتخار در گروه است. این ویژگی گروهی، از چند جنبه قابل مقایسه با وفاداری به جامعه اسلامی است؛ گرچه هیچ بانک اسلامی، این را در بیانیّه تبلیغی خود ذکر نمی کند. بانک تعاونی در دعوای حقوقی خود برای آزادی مجتمع، بر اهمّیّت بی طرفی در همه موضوعات اجتماعی، سیاسی، نژادی و مذهبی تأکید دارد؛ گرچه از گذشته با جذب کارگر متّحد بوده است.
گسترش پایگاه مشتری بانک های تعاونی
سیاست اخلاقی بانک، ابتدا در 1992 برای جذب مشتری های جدید و ثروتمندتر در بیرون از طبقه کارگر که بانک از گذشته به آن ها خدمت می کرد، آغاز شد. گروه هدف، چپگرایان طبقات متوسّط مرکزی بودند که آگاهی اجتماعی و اهتمام به مسائل مورد دفاع رسانه ای رادیکال، همچون مسائل زیست محیطی، داشتند.
در آن زمان، بانک برای حفظ مشتریان خود، بررسی گسترده ای انجام داد تا واکنش آن ها را در برابر سیاست اخلاقی پیشنهادی دریابد. بانک با بیش از 000/30 مشتری وارد گفت وگو شد. 84 درصد از آنانی که پاسخ گفتند، داشتن سیاست اخلاقی را اندیشه ای نیکو برای بانک برشمردند و فقط 5 درصد اعتقاد داشتند که علم اخلاق، ارتباطی با بانکداری ندارد. 60 درصد از پاسخ دهندگان، با همه مسائل سیاست اخلاقی موافق بودند و قید و شرط اصلی مشتریان درباره پیشنهاد بانک به قطع تأمین مالی کمپانی های تولید و توزیع تنباکو بود. سیاست اخلاقی، پنج ناحیه مهم را در بر می گیرد: حقوق بشر، تسلیحات، امور تجاری و اخلاقی، تأثیر محیطی و رفاه حیوانات. بانک وعده می دهد که به سازمان ها یا رژیم های متعدّی به حقوق بشر یا دست اندرکار در تولید سلاح برای تجاوز به حقوق انسان ها خدمات مالی ارائه ندهد. تولید سلاح هایی که به رژیم های سرکوبگر فروخته می شوند، تأمین مالی نخواهد شد؛ ولی حمایت مالی سلاح هایی که به حکومت های دموکراتیک فروخته می شوند، مجاز است. بانک جهت حفاظت از رفاه حیوانات، سازمان های دست اندرکار در آزمایش حیوانات، کشت و زرع محصولات کارخانه ای استثمارگرانه، ورزش های خونین یا تجارت خرد را تأمین مالی نمی کند. این ها را می توان معیارهای اخلاقی منفی تلقّی کرد.
از جنبه مثبت تر، بانک کمپانی هایی را حمایت می کند که به تجارت مجاز یا امور اجتماعی اشتغال دارند و این شامل مشتریان و عرضه کنندگانی می شود که در خریدهای اخلاقی از کشورهای جهان سوم یا سازمان های شرکت کننده در اقتصاد اجتماعی انگلستان همچون مؤسّسات خیریه، موضع کنشی (Pro - active) اتّخاذ می کنند. موضع زیست محیطی را نیز می توان به گونه مثبت تفسیر کرد؛ زیرا مشتریان تجاری را تشویق می کنند که در تأثیر فعّالیت هایشان به محیط زیست موضع کنشی داشته باشند. برخی ممنوعیّت های منفی عبارتند از: ممانعت از شرکت های دست اندرکار تولید سوخت های فسیلی که سبب باران اسیدی هستند، جلوگیری از سازندگان مواد شیمیایی غیرطبیعی که به تخریب لایه اوزون می انجامد و ممانعت از قطع غیر مجاز درختان جنگلی که به تخریب جنگل ها منجر می شود.
منتقدان می توانند استدلال کنند که این امور، دغدغه های جهانی توسعه یافته است که کشورهای فقیر نمی توانند از عهده آن برآیند و دیگر این که تعداد بسیاری از این دغدغه ها، به گونه ای منفی بیان می شوند و این که بانک فاقد سیاست های مثبت در مسائلی چون انرژی تجدیدشونده باد، دریا و آب یا تولید سازمان یافته مواد غذایی و دیگر مسائل مشابه است. انتقاد دیگر این است که بانک بیش از حد درگیر ترفندهایی چون کارت قروبتی صلح سبز یا کارت های صدقه است که آن را به اهدای فقط 25/1 پنس برای هر 100 پوند دریافت شده برای کارت وا می دارد و این نشان دهنده حدّاقل سخاوت است؛ چرا که ارزش آن حتّی از جایزه های air mile پایین تر است. با وجود این، بانک، یک سطح بالا و مستمر از تعهّدات را به مشتریان خود ایفا می کند و آنانند که رأی می دهند کدام یک از چهار مؤسّسه خیریه، نامزد دریافت اهدایی سالانه شود. همچنین پس از بررسی های آغازین سال 1991 که بررسی های مهمّ 1994 و 1998 را در پی داشت، روش های مشورتی درباره سیاست اخلاقی وجود دارد. سیاست اخلاقی تا 1994 حمایت های بیش تری دریافت کرد و بیش از 80 درصد از پاسخ دهندگان، موضع بانک در هر مسأله را تأیید کردند و این نشان دهنده 20 درصد بهبود از سال 1991 بوده است.
بانک های اسلامی نیز می توانند از روش بانک تعاونی در توزیع خدماتش درس هایی بیاموزند. در 1997 بانک تعاونی، موافقت نامه ای با اداره پست امضا کرد که خدمات بانکی از جمله سپرده گذاری و دریافت تسهیلات را در سراسر 18 هزار شاخه آن در انگلستان ارائه دهد. در این سال، بحث هایی میان دولت و بانک های جزئی(3) مهم درباره ارائه «Peoples Bank» از طریق خدمات خودکار در هر اداره پست صورت پذیرفت؛ امّا برخلاف طرح پیش نهادی که برای جانشین ساختن پرداخت حقوق بازنشستگی و مزایای تأمین اجتماعی به صورت نقدی می کوشد، طرح بانک تعاونی، هم اکنون در حال اجرا است.
بانک تعاونی همچنین خدمات بانکی تلفنی ارائه می دهد و در 1999 خدمات بانک کامپیوتری smile را آغاز کرد. این اقدام بیش از 200 هزار مشتری را جذب کرد و این شاید به این دلیل بوده که برای سپرده های پس انداز، نرخ های بسیار رقابتی می پردازد و نه به این دلیل که موضع اخلاقی اتّخاذ کرده است. بانک همچنین در طرح زنجیره ای مشارکت دارد بدین معنا که مشتری های آن به 29 هزار توزیع کننده پول نقد در سراسر انگلستان دسترسی دارند.
انتشار آرمان های مالی اسلامی
بانک های اسلامی در سایت های اینترنتی و در تبلیغات خود به طور عام، اطّلاعات بسیار محدودتری از بانک های تعاونی ارائه می دهند. این اطلاعات، اغلب به روز نیست و سایت های وب، اغلب مورد توجّه واقع نمی شوند؛ گرچه برای مبادله اطّلاعات با مشتریان احتمالی حال و آینده، حائز اهمّیّت بالقوّه هستند. بانک های اسلامی در بهترین حالت، آثار اینترنتی محدودی دارند. یافتن سایت های وب، اغلب سخت تر است؛ زیرا از ماشین های جستجوگر استاندارد استفاده می کنند و در داخل آن ها تراکم گرافیکی، بسیار زیاد است؛ بدین سبب دسترس سریع، محدود به کسانی است که دارای کامپیوترهایی با پردازشگرهای سریع و حافظه بسیار زیاد و جدیدترین ارتباطات از راه دور یا ارتباطات کابلی فیبرنوری هستند.
شرکت سرمایه گذاری و بانکداری «الراجی» یکی از بهترین سایت های وب و یکی از بهترین طرح های تبلیغی در جامعه بانکداری اسلامی را در اختیار دارد. این شرکت، شرحی از اصول بنیادین و مهمّ بانکداری اسلامی را ارائه می دهد که از جمله آن ها، منع اعطای وام به شرط بازده معیّن در آینده است؛ ولی دلیل عقلی این مسأله به حدّ کافی توضیح داده نشده است، و این که چرا مرابحه که بازده از پیش معیّن شده دریافت می دارد، از سوی بیش تر فقیهان مسلمان، مشروع تلقّی می شود. تبلیغات، شریعت را با پروژه های توفیق آمیز و وام گیرندگان معتبر پیوند می دهد؛ ولی این گمراه کننده است؛ زیرا گرچه این ها اهدافی تحسین برانگیزند، سوره یا احادیثی که این مسائل را یادآور شود، وجود ندارد. بانک بر ارزش هایی تأکید می ورزد که عملیّات خود را مبتنی بر آن، اداره می کند و با اشاره به ارزش های اصیل، اصول والا و اعتماد مشتریان، با صراح یادآور می شود که روند بانک جست وجو برای پاداش های عالی از طریق صراط مستقیم است.
گرچه محققان مستقل بررسی هایی درباره مشتریان الراجی انجام داده اند، خودِ سازمان، روش های مشورتی انتظام یافته ای با مشتریان خود به شیوه ای مشابه بانک تعاونی، انجام نداده است. این، به صدها هزار مشتری اشاره دارد که اختیار تام برای انجام عملیّات بانک همسو با اصول شریعت داده اند؛ امّا تأکید بر تأیید از سوی هیأت شرعی وجود دارد. نام اعضای هیأت، فهرست و حکم آن ها به طور مختصر توضیح داده می شود. آیات ربا در شبکه اینترنتی الراجی به عربی و انگلیسی به نمایش گذاشته می شود و اگرچه ربا به درستی معادل با interestو usury است، ارتباط میان این دو بررسی نمی شود. توضیح دیدگاه های هیأت شریعت درباره این موضوعات و تفصیل بیش تر شایستگی های ابزار مالی اسلامی سودمند است.
مدیر کلّ بانک، عبداللّه سلیمان الراجی، جایزه سالِ بانکداری اسلامی در 1998 را دریافت کرد. این به طور عمده به سبب کوشش های او است که بانک، سودده ترین بانک در عربستان و دومین و بزرگ ترین بانک از حیث دارایی شد؛ امّا بهبود و حقیقت، روند مستمر است و به رغم دستاوردهای بانک، چیزهای بسیاری است که از روش های اخلاقی بین المللی در زمینه بانکداری می توان آموخت.
شرکت توسعه و سرمایه گذاری البرکه
این شرکت در جایگاه یکی از سازمان های مالی اسلامی بین المللی مهم، بیان روشنی از فلسفه و رسالت عملیّات خود را ارائه می دهد. شرکت، فلسفه اصلی خود را تطبیق کامل سرمایه با اصول شریعت، استخدام آن در جهت اهداف توفیق آمیز اجتماعی و اقتصادی، افزایش برادری و یک پارچگی و کاهش اتّکا بر تأمین مالی به طریق قرض (hinance debt) برمی شمارد. البرکه از طریق 43 شعبه در 29 کشور از مشکلات ناشی از فتاوای متنوّع اعضای هیأت شرعی به خوبی آگاه می شود؛ بدین سبب، هیأت متّحدی برای امور شرعی ایجاد کرده که قوانین آن در همه نهادهای داخل گروه البرکه اجرا می شود. این هیأت با آکادمی فقه در جدّه که بسیاری از مسلمانان آن را معتبرترین مجموعه دانشمندان علوم شرعی در جهان اسلام می دانند، در ارتباط است. بیانیه مربوط به فلسفه البرکه که ایجاز آن تحسین آور است، شاید بتواند سخن بیش تری درباره ارزش های سازمان بیان کند و اصولی را که سازمان بر مبنای آن عمل می کند کامل تر توضیح دهد. اهداف بلند مدّت و کوتاه مدّت، درباره چگونگی سازمان دهی و اداره امور اسلامی یا مادّی سازمان است؛ البتّه تفصیلی درباره فلسفه اصلی یا توضیحی درباره تحقّق عملی آن از طریق ابزارها و شیوه های پیشنهادی بانک وجود ندارد. آن چه وانمود می شود، بسیار زیاد است، اشاره ای به تعهّدات در برابر ارباب رجوع یا جامعه گسترده تر مشتریان احتمالی در بازارهایی که بانک فعّالیت دارد نیست.
این بیان برای شعبه های البرکه که از استقلال قابل ملاحظه ای برخوردارند نیز صادق است. دفتر لندن رسالت خود را سرمایه گذاری سرمایه و منابع به شیوه ای اسلامی و به منظور نیل به بالاترین سود سازگار با ریسک قابل قبول برمی شمرد. قسمت آخر این بیان برای هرنهاد مالی تجاری صادق است؛ ولی قسمت اوّل، توضیح بیش تری می طلبد. بانک اسلامی اردن، یکی از موفّق ترین شعبه های گروه البرکه، در بیان رسالت خود رویکرد کم اهمّیّت مشابهی را آشکار می سازد و به انطباق عملیّات بانک بر شریعت و اقتصاد مبتنی بر دیدگاه منحصر به فرد از نقش پول در جامعه اشاره می کند. این بانک با 500 هزار حساب، 1336 کارمند و 49 شعبه، جایگاه مناسبی در بانکداری اردن یافته است و می تواند بیش از پیش مشتریان بالقوّه را به ارزش های عملیّات خود واقف سازد.
شمیل بانک یا بانک اسلامی فیصل در بحرین یک صفحه وب جدید برای ارائه تصویر جدید خود دارد. این بانک تحت کنترل «دارالمعال الاسلامی تراست» است و 53 درصد از سهم سرمایه آن را در تملّک دارد. این بانک سخن فراوانی درباره اولویّت های اخلاقی خود نمی گوید؛ امّا بر پیروی نزدیک از شریعت در همه عملیّاتش تأکید می ورزد و عملکرد هیأت نظارت شرعی را با مقداری تفصیل شرح می دهد. مدیریّت برای عملیّات و فعّالیت های جدید ابتدا باید تأیید هیأت را اخذ کند، آن گاه چگونگی اجرای آن ها در عمل را با هیأت ابراز دارد و یکی از اعضای هیأت، نظارت های میدانی عملیّات بانک را برعهده می گیرد و دست کم یکی از اعضای تیم حسابرسی داخلی باید با شریعت آشنا باشد. شفّاف سازی سیاست ها و روش ها مورد استقبال این بانک است؛ گرچه دیگر بانک های اسلامی، جزئیّات بیش تری درباره خدمات خود و چگونگی انطباق آن ها با شرع ارائه می کنند.
از جمله دیگر بانک های اسلامی در خلیج فارس که بهترین اصول تبلیغی را در اختیار دارند، خانه مالی کویت و بانک اسلامی ABCدر بحرین هستند. خانه مالی کویت که 20 درصد از بازار سپرده گذاری محلی را در اختیار دارد، تأکید می کند که نهاد مالی بدون بهره است که رقابت موفّقی با رقیبان خود که به سپرده ها بهره می پردازند، داشته است. این بانک جزئیّاتی از تسهیلات مالی اصلی خود، مرابحه، مضاربه، اجاره و استصناع ارائه می دهد. بانک اسلامی ABCجزئیّات بیش تری درباره خدمات خود ارائه می دهد که افزون بر مضاربه، اجاره و استصناع، اجاره و اکتنان را نیز شامل می شود که به ارباب رجوع، اجاره می دهد که کالای اجاره ای Leased goodرا به قیمت از پیش تعیین شده بخرد. دیگر خدمات مالی اسلامی ABC، بیع سلم، قرض الحسنه در مقابل پرداخت معوّقه و اوراق سندات المقارضه است که دارنده را شایسته سهمی از سود به جای نرخ معیّن بهره می کند. نظام های متفاوت حروف نویسی که برای خدمات مالی اسلامی استفاده می شود، ممکن است تا حدّی موجب سردرگمی شود و برای همه بانک های خلیج که زبان عربی زبان مشترک آن ها است، بهتر است که وحدت روش داشته باشند. هم خانه مالی کویت و هم بانک اسلامی ABCجزئیات کاملی از اعضای کمیته ای شرعی، و فهرستی از مدیران ارشد ارائه می دهند.
بانک معاملات (بانک جزئی(4) و تجاری اسلامی اندونزی) بیانیه تبلیغی روشن و قابل ستایشی دارد. این بانک می کوشد تا نقش اینترپرنیورها(5) و مردم مسلمان در اقتصاد ملّی را افزایش دهد و ارزش اقتصادی خود برای سهامداران را به حداکثر رساند و این در حالی است که مسؤولیّت های اجتماعی خود را در جهت آموزه های شریعت می داند. این تأکید بر مسؤولیّت اجتماعی، منعکس کننده اهداف نهادهای اخلاقی چون بانک تعاونی است. این بانک همچنین برای تشخیص نیازهای مشتریان و ارائه دامنه گسترده ای از خدمات و تولیدات می کوشد و در عین حال، بر ارتقای تشکیلات، خدمات رسانی و توسعه بنگاه های کوچک و متوسّط تأکید دارد؛ بنابراین، سیاست بانک درباره این که بازارش در کجا قرار دارد و به چه کسانی می خواهد خدمت کند، روشن است.
برای ایجاد شفّافیّت، نام وزیرانی که در بنیانگذاری بانک دخالت داشتند و نام مؤسّسان اصلی بانک که در زمره آنان بسیاری از انترپرنیورهای مسلمان و مشهور اندونزی قرار دارند، فهرست می شود. انجمن روشنفکران مسلمان نیز کمک مهمّی به بانک می دهد و به ب. ج. حبیبی که نقش مهمّی در بازگرداندن دموکراسی به اندونزی و نجات اقتصاد از بحران آسیا ایفا کرده، اشاره می شود. این بانک همانند بانک تعاونی، احترام خاصّ برای منافع کارمندان خویش که آن ها را مجرّب و متعهّد به آموزه های اسلام برمی شمارد، قائل است. بانک متعهّد به فراهم آوردن فرصت هایی برای عبادات و امور شخصی است.
بهبود در ارتباطات، اداره و مشارکت
گرچه بانک های اسلامی و نهادهای اخلاقی غربی، همانند بانک تعاونی، ارزش ها و آرمانی های متفاوتی دارند و در محیط های متفاوتی عمل می کنند، هر یک درس های بیشماری را هر یک از تجربه دیگری می تواند بیاموزد. شایسته است که بانک های اسلامی پنج مسأله ذیل را روشن کنند.
1. اصول بانکداری اخلاقی و قانون شرعی
قانون شریعت در فضای مالی، اساسا با عدالت اقتصادی مرتبط است. لازم است که کمک روش ها و خدمات هر بانک به نظام مالی عادلانه تر، به گونه ای روشن تر و کامل تر تبیین شود؛ البتّه بروشورهای بانک تعاونی در این زمینه کفایت نمی کنند؛ ولی بیانیه سیاست اخلاقی آن، الگوی مناسبی برای بیرون بانک های اسلامی ارائه می دهد.
2. روش های تجاری منصفانه و مرابحه
بانک های اسلامی همچنان با شدّت درگیر تأمین مالی تجاری از طریق مرابحه و دیگر نهادهای مالی اسلامی هستند؛ ولی به ندرت به رویدادهای تجاری منصفانه اشاره ای دارند. دستور کار تجارت منصفانه نهادهای اخلاقی همچون بانک تعاونی، کمک به سازمان هایی همچون Trade craft را که قیمت های بالاتری برای تولیدکنندگان جهان سوم ترویج می کند را شامل می شود. بانک توسعه اسلامی تأثیر فراوانی در ارتقای تجارت جهان سوم دارد؛ ولی بسیاری از بانک های تجاری اسلامی در کشورهای در حال توسعه در عمل به طور عمده درگیر تأمین مالی واردات از کشورهای صنعتی توسعه یافته اند و نه تأمین مالی صادرات. مرابحه، ابزار جانشین و فرعی برای تأمین مالی است؛ امّا برای اموری که به طور اخلاق مورد اهتمامند، اهداف نیز مهمّ است.
3. پشتیبانی مشتریان از جامعه اسلامی
بانک تعاونی، متعهّد به روش های مشورتی بسیار سازماندهی شده با مشتریان است تا دیدگاه های آن ها را درباره مسائل اخلاقی به دست آورد؛ ولی بانک های اسلامی، باورها و آرمان های ارزشی مشتریان خود را مسلّم می پندارند. با وجود این، در جایی که مشتریان آن ها مسلمانان متعهّد هستند می توانند به توسعه و حمایت از محصولات و خدمات جدید و اهداف فراگیر بانک های اسلامی کمک بسیاری ارائه دهند.
4. مسائل اداره شرکت و مشاوران شریعت
بانک تعاونی می تواند درباره تکالیف خود در برابر سهامداران ممتاز و اهداف یگانه سهامدار خود CWS، در برابر بانک، صریح تر باشد. همچنین در حالی که بسیاری از بانک های اسلامی به گونه ای شایسته و قابل تحسین، درباره این که مشاوران شریعت چه کسانی هستند و چه نقشی ایفا می کنند، شفّاف هستند؛ ولی اطلاعات بسیار کم تری درباره اهداف سهامداران اصلیشان ارائه می کنند.
5. کارت های بدهی قرابتی (Affinity debitcards) ابزاری برای زکات
برخی منتقدان عقیده دارند که کارت های قرابتی بانک تعاونی، ترفندی بازاری است که فقط بازده اندکی برای صدقات می پردازد و امّا برای بانک های اسلامی که طرح های مشابهی را اجرا می کنند، آزادی عمل وجود دارد که امید است بر مبنای سخاوتمندانه تری باشد. زکات، مالیات بر ثروت است، نه مخارج؛ امّا درآمد کارت قرابتی که بانک ها از سوی دارندگان کارت برای صدقات می پردازند می تواند بخشی از زکات شخصی (لحاظ) محاسبه شود.
پی نوشت ها
1. استاد دانشگاه دورهم انگلستان.
2. de mutualisation.
3. reeail banks.
4. retail.
5. مدیران خلاق و کارپرداز.
