دریچه ای به معجم های لغوی
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی برای نخستین بار مقوله جدیدی را در مجموعه نرم افزارهای نور وارد کرده است. اینک علاوه بر معجم های لفظی، موضوعی، رجالی و تاریخی، «معجم های لغوی » نیز پا به عرصه میدان گذاشته است.
1- پیشینه
نخستین جرقه های طراحی یک معجم لغوی که مدخل ها و کلمات فرهنگهای لغت را به شکل نوینی عرضه نماید، در سال 1369 مطرح گردید. در این راستا به عنوان نمونه، جلد اول کتاب مجمع البحرین، مراحل ورود اطلاعات و پردازش را گذراند و به کمک dBase III+ برنامه ای نوشته شد که این اطلاعات را در دسترس کاربر قرار می داد.
در سال 1373 مجددا کتاب «مجمع البحرین » (6 جلدی) -به طور کامل- و «کتاب العین » (8 جلدی) مراحل ورود اطلاعات و تصحیح را گذراند، اما به علت اهمیت معجم های موضوعی و رجالی، مراحل برنامه سازی آن به تاخیر افتاد. در سال 1376 نخستین چهره یک معجم لغوی -البته به صورت ناتمام- در درون برنامه معجم تاریخی نور السیرة طراحی گردید. در این برنامه کتاب لغت «لسان العرب » (15 جلدی) به عنوان یکی از گزینه های (کارتابل) (1) فرعی برنامه در نظر گرفته شد تا کاربران برنامه تاریخ که با حجم انبوهی از واژه های نامانوس روبرو می شوند، از این فرهنگ لغت به صورت محلی استفاده نمایند.
در ابتدای سال 1378، به هنگام طراحی و پیاده سازی نور العتره(2)، در قسمت گزینه (کارتابل) لغت نامه، طراحی مفصلی با توجه به نیازهای کاربران برنامه های تحقیقاتی نسبت به فرهنگ های لغوی صورت گرفت. به علت آماده نبودن اطلاعات نور العتره(2) در آن زمان و آماده بودن اطلاعات کتابهای لغوی، پیاده سازی این گزینه به طور کامل صورت گرفت. در آن زمان چهار کتاب لغت «العین »، «مجمع البحرین »، «لسان العرب » و «المنجد» روی برنامه قرار داشت و کاربر می توانست مدل ها، مشتق ها و ارتباط دو سویه بین آنها را در این کتابهای لغت مشاهده نماید. امکان دسترسی به متن و جستجوی کامل در این کتاب نیز فراهم شده بود. هنگامی که این برنامه به بخش کنترل کیفیت و بررسی نرم افزار مرکز داده شد تا برنامه را تحت آزمون های خود قرار دهند، آنها پیشنهاد دادند که این برنامه خود به طور مستقل می تواند در یک لوح فشرده عرضه شود. افراد زیادی نیز تنها خواهان فرهنگ لغت به صورت مستقل و با قیمت ارزان تر بودند این فکر به شورای معاونان و هیئت مدیره مرکز منتقل شد و با تصویب آنها، کارتابل مذکور به برنامه ای جدید تبدیل شد که در نهایت «قاموس النور» نام گرفت.
2- قصه «المنجد»
همگام با مستقل شدن برنامه قاموس النور، تصمیم گرفته شد که کتاب «المنجد» که حاوی لغات جدید زبان عربی می باشد به مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی برای نخستین بار مقوله جدیدی را در مجموعه نرم افزارهای نور وارد کرده است. اینک علاوه بر معجم های لفظی، موضوعی، رجالی و تاریخی، «معجم های لغوی » نیز پا به عرصه میدان گذاشته است.
همراه یکی از ترجمه های فارسی آن به برنامه ضمیمه شود. به همین منظور مراحل ورود اطلاعات المنجد و ترجمه آن -که هر یک از آنها از نظر حجم و تعداد مدخل های لغوی حتی از کتاب 8 جلدی العین مفصل تر بود- انجام گرفت.
اما با توجه به اینکه مؤلف «المنجد» و ترجمه آن هر دو در قید حیات هستند، با آنها تماس گرفته شد تا اجازه دهند از کتاب المنجد در برنامه استفاده شود. مؤلف المنجد «هارون نعمة » از مسیحیان مارونی ساکن بیروت لبنان است. از آنجا که وی از نشر غیر مجاز کتاب المنجد در ایران دلگیر بود، با اینکه پیک مخصوصی همراه با نامه ای محترمانه نزد ایشان فرستاده شده بود، اجازه چنین استفاده ای را نداد. البته مترجم کتاب آقای بندرریگی این اجازه را داد. اما چون اصل کتاب «المنجد» از برنامه حذف شده بود، در نتیجه ترجمه فارسی آن نیز به کنار گذاشته شد.
3- محتوای لوح فشرده «قاموس النور»
نرم افزار قاموس النور شامل 3 عنوان فرهنگ لغت عربی به عربی در 29 مجلد از مهم ترین فرهنگ های لغت عربی می باشد. این کتابها عبارت انداز:
1- «کتاب العین » در 8 مجلد، اثر «خلیل بن احمد» (175 - 100 ه . ق) می باشد. مؤلف این کتاب شیعی است و این کتاب او به عنوان قدیم ترین و معتبرترین منبع لغت عربی شناخته شده است.
2- «لسان العرب » در 15 مجلد اثر «ابن منظور» (717 - 630 ه’ . ق) که در قرن (2) (هفتم هجری نگاشته شده است و از جامع ترین کتابهای لغت عربی محسوب می شود
3- «مجمع البحرین »، در 6 مجلد، اثر «فخر الدین طریحی » (1087 - 979 ه’ . ق) در قرن یازدهم هجری نوشته شده است. نویسنده کتاب شیعی است و این کتاب را به قصد معنا کردن واژه های موجود در آیات قرآن و احادیث اهل بیت علیهم السلام نگاشته است. از این جهت مجموعه گردآوری شده در مجمع البحرین از نظر تعداد کمتر می باشد اما شاهد مثال های آیه و روایت آن بسیار زیاد و متنوع است. این اثر نظیر «نهایة » ابن اثیر است که در مورد الفاظ غریب روایات نبوی موجود در کتب روایی اهل سنت گردآوری و تنظیم شده است. در واقع طریحی خواسته است مجمع البحرین را به همان سبک اما در مورد روایات شیعه عرضه نماید. لسان العرب بیشتر ناظر به مسائل ادبی و اشعار عرب و ضرب المثلهای آن می باشد هرچند در آن، آیات و روایات هم فراوان آمده است.
لوح فشرده قاموس النور، علاوه بر نرم افزار مذکور، حاوی برنامه های دموی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نیز می باشد که به صورت چند رسانه ای (صوت و تصویر)، توضیحاتی پیرامون پنج برنامه نور الانوار(2)، نور السیرة، نور الفقاهة(2)، کتابخانه عرفان و کتابخانه تراجم و کتابشناسی را عرضه می کند. دموی یاد شده در محیط 00.7 Director تولید گردیده است. نسخه جدید ویرایشگر فارسی 32 بیتی نورنگار، مبدل نور (تبدیل متون، جدول فونت متفاوت به یکدیگر) و پست الکترونیکی نور که همگی قابل اجرا در win95 به بالا می باشد، از ضمائم این لوح فشرده هستند.
4- ماهیت معجم لغوی
نرم افزار قاموس النور علاوه بر ویژگیهای یک معجم لغوی که توضیح آن در پی می آید، حاوی یک معجم لفظی بسیار پیشرفته می باشد. نمایش متن کتابها همراه با ویژگیهای جدید برنامه های نور مانند توانایی علامت گذاری در متن مورد مطالعه و نمایش پویای اعراب کلمات، امکان دیدن تعلیقه ها و پاورقی های کتابها در دل متن، نمایش اشعار در قالب هیئت واقعی شعر و دیگر خصوصیاتی که پیش از این توضیح داده شد، در این نرم افزار ارائه گردیده است. (3)
برای نخستین بار در قاموس النور در قسمت جستجو، علاوه بر فهرست الفبایی کلمات قابلیت فهرست سازی و جستجوی پیشرفته (وایلد کارد WildCard ) نهاده شده است که کاربر می تواند اقسام جستجوی حرفی مشتمل بر چند حرف خاص با ترتیب ویژه -از ابتدا یا انتها- را جستجو نماید.
امکان ترکیب چند فهرست پویای ساخته شده نیز در این برنامه وجود دارد اما آنچه که می توان آن را به عنوان محور اصلی معجم لغوی بر شمرد، قابلیت دسترسی مستقیم کاربر به کلماتی است که دارای ویژگی «مدخل » یا «مشتق » آن مدخل می باشد.
آنچه در یک فرهنگ لغت عربی بیش از همه چیز دارای اهمیت می باشد. ریشه ها یا مدخل هایی است که بخشهای مختلف کتاب لغت بر اساس آن تنظیم شده است. در این فرهنگ های لغت عربی ریشه کلمه به عنوان مدخل اصلی آمده و در ذیل آن، مشتق های مختلف آن مدخل آورده شده است. آنگاه بعضی از این مشتق ها دارای استعمال و معنی متفاوتی می باشند. در بعضی از کتابها مانند لسان العرب و المنجد مشتق های معنی شده در متن با رنگ متفاوتی مشخص شده بود که در مرحله ورود اطلاعات، این رنگها فرمت خوردند. اما نسخه مجمع البحرین و العین -که در زمان تایپ در دسترس بود- از این ویژگی برخوردار نبود اما محققان گروه اعراب (در بخش ورود اطلاعات) این فرمت را روی اطلاعات آن دو کتاب نیز اعمال نمودند. یکی از مشکلات استفاده کنندگان از این فرهنگهای لغت این بود که هر کتاب لغت به نحوی خاص تنظیم شده بود. از کتاب «لسان العرب » دو نسخه در بازار موجود بود، که یکی بر اساس حرف ابتدای مدخل تنظیم شده بود و دیگری بر اساس حرف آخر. «مجمع البحرین » نیز مبتنی بر نسخه قدیمی مؤلف بود که از انتها مرتب شده بود. اما کتاب «العین » مبنای تنظیم خاص خود را داشت. در کتاب اخیر شروع کتاب با «حروف حلق » است. اولین حرف حلق که هر لغت بر اساس آن آورده شده است، حرف «عین » می باشد و شاید به همین دلیل کتاب او را «کتاب العین » نام نهاده اند. در رعایت ترتیب های بعدی هم روش عجیب و غریبی دارد. او تمامی مشتقات و حالات موجود یک کلمه چند حرفی را یکجا می آورد. لازم به ذکر است شیخ محمد حسین بکایی این کتاب را با زحمت زیاد همراه اصلاحات و اضافات تنظیم نموده که تماما در یک جلد به نام «ترتیب العین » چاپ شده است. این مشکل یعنی اختلاف تنظیم ها و چینش ها برای یک برنامه رایانه ای مشکل چندانی نیست چون برنامه رایانه ای قادر است هر چینش دلخواهی از تنظیم مدخل ها را عرضه نماید. در نرم افزار قاموس النور، «چینش الفبایی از ابتدا» برای دسترسی به مدخل ها در نظر گرفته شده است. کاربر با یک خط ورودی می تواند واژه دلخواه خود را از فهرست مدخل ها انتخاب کند.
مشکل دیگری که در یک معجم لغوی باید به آن توجه کرد، اختلافاتی است که ارباب لغت در انتخاب «مدخل » یا «ریشه » کلمات با یکدیگر دارند. به عنوان مثال در ناقص ها، در بسیاری از موارد، لسان العرب آنها را به عنوان ناقص واوی آورده است حال آنکه در مجمع البحرین و کتاب العین آنها به صورت ناقص یائی ذکر شده است. از جمله آنها به «بغو» «بغی »، «اسو» «اسی »، «بکو» «بکی »، «نقو»، «نقی » و «شوو» و «شوی » می توان اشاره نمود. در مواردی از ناقص واوی مانند «ابو»، لسان العرب آنها را قلب به الف کرده است و «ابا» درج نموده است.
در تمامی این موارد،هماهنگ سازی های لازم توسط محققان فن، صورت گرفته است. البته این هماهنگ سازی، تنها در فهرست عرضه شده از مدخل ها تاثیر گذاشته است. اما اصل مدخل موجود در متن کتاب به صورت دست نخورده باقی گذاشته شده است. این مشکل در مورد کلمات «مضاف » و «مهموز» نیز به صورت شدیدتری وجود داشت. از آن مشکل تر در مورد کلمات رباعی به بالا بود که لسان العرب در اکثر کلمات رباعی و خماسی، حروفی که احتمال زیادت آنها را می داده (4) از عنوان مدخل حذف کرده و کلمه را به ثلاثی تبدیل نموده است. به عنوان مثال، مدخل «زلزل » در کتاب العین و مجمع البحرین به صورت رباعی آمده اما در لسان العرب به «زل » تبدیل شده است.
در این موارد نیز هر دو مورد در فهرست مدخل ها آمده و در فهرست مشتقات این مدخل ها، مشتق به هر دو مدخل نسبت داده شده است. آنگاه در هر کتابی در ذیل مربوط به خود، ارجاع داده شده است.
در مقام طراحی نرم افزار، دو محیط جداگانه به صورت دو کارتابل برای ریشه و مشتق طراحی گردید. در کارتابل ریشه، تمامی مدخل های اصلی کتاب لغت آورده شده است. هر مدخلی تنها یک بار در فهرست ظاهر می شود. در پنجره دیگری، متن مربوط به مدخل مربوط، هم زمان با گذر بر روی مدخل ها، نمایش داده می شود. برای دیدن مدخل در کتابهای مختلف گزینه علی البدلی (Radio Button) در نظر گرفته شده که با کنترل کردن آن، کتاب لغت مورد نظر کاربر انتخاب می گردد. اگر مدخلی در یک کتاب موجود نباشد، آن کتاب به صورت «محو» در می آید. با حرکت روی هر مدخل، پژوهشگر با یک نگاه متوجه می شود که این مدخل در کدام کتاب موجود است و در کدام یک موجود نیست. علاوه بر این، بین ریشه و مشتقات آن ریشه، ارتباط بر خط و فعالی برقرار شده است، به این معنا که با حرکت روی هر مدخل در پنجره ای دیگر -که در زیر پنجره ریشه قرار گرفته است- مشتقات آن ریشه به همراه آمار تکرار آنها در ذیل آن مدخل نشان داده می شوند. در شکل الف، طراحی این صفحه در ارتباط سه پنجره با یکدیگر نشان داده شده است. پنجره مدخل (ریشه) بر پنجره مشتق های آن ریشه و نیز پنجره متن -که شامل ریشه است- حکومت دارد.
همان طور که در شکل مشاهده می شود، یک جعبه گزینه (Check Box) در بالای فهرست مدخل ها قرار دارد که دامنه فیزیکی ریشه ها را بر حسب کتاب تنظیم می نماید. یکی از کتابها بایستی حتما فعال باشد. اگر کاربر خواست که مدخل ها را تنها در یک یا دو کتاب مشاهده نماید، به وسیله این جعبه گزینه دامنه دلخواه خود را بر نرم افزار تحمیل می کند. نظیر همین صفحه در محیط (کارتابل) مشتق نیز طراحی شده است. یعنی فهرست مشتقات در پنجره فوقانی همراه با آمار تکرارشان به عنوان فهرست حاکم قرار می گیرد و در ذیل آن، ریشه یا ریشه هایی که این مشتق در ذیل آنها آورده شده است، نمایش داده می شوند (که البته اینها دیگر همراه با آمار نیستند). در این مدل از طراحی، ارتباط دو سویه بین ریشه و مشتق در دو محیط جداگانه نشان داده شده است. (5)
پژوهشگران حرفه ای که خواهان جستجوی پیشرفته تری در متن کتابهای لغت هستند، می توانند از 2 فهرست کلمات متن -مرتب شده از ابتدا و مرتب شده از انتها- و دو محیط برای جستجوی حرف مبهم و نامتعین (WildCard) استفاده نمایند. خصوصا آنها قادر خواهند بود که با به کارگیری گزینه دقت و عدم دقت، هر جستجوی دلخواهی را در کتابهای لغت انجام دهند.
این سه کتاب از نظر تعداد مدخل متفاوت هستند. لسان العرب 9389 مدخل، کتاب العین 5820 مدخل و مجمع البحرین 3794 مدخل دارند که با در نظر گرفتن اجتماع این مدخل ها و آوردن حوزه اشتراکی مدخل ها در یک جا، مجموعا برنامه دارای 9788 مدخل می باشد.
اما مشتق های هر مدخل در متن نمایشی، با رنگ قرمز نشان داده می شوند. در کارهای قبلی مرکز، برای همه کلمات هم خانواده یک ریشه، فرمت رنگ خاص زده شده بود، که با تغییر و اصلاحی در ساختار آن، تنها مشتقاتی که در متن معنی شده بودند، فرمت رنگی شدن را به خود گرفتند.
تعداد مشتق های معنی شده در مجموع سه کتاب 145125 کلمه می باشد که با حذف موارد اشتراکی و آوردن در یک مورد و به روز در آوردن آمار آن، در لسان العرب 109978 مشتق، در العین 23412 مشتق و در مجمع البحرین 20659 مشتق معنی شده وجود دارد.
5- چشم انداز آینده برنامه
در برنامه موجود، به دلیل اصلاح نمایش اشعار در قالب هیئت شعر، متن کتابها-خصوصا لسان العرب- همراه با اعراب به شکل زیبایی نمایش داده می شود. در مجمع البحرین و کتاب العین، آیات و احادیث به شکل واضح و متمایز و با رنگ و قلم ویژه ای به نمایش در می آیند اما متاسفانه باید گفت که به علت حجم زیاد لسان العرب، این فرصت دست نداد که فرمت آیه و حدیث در متن آن اعمال شود. در نسخه بعدی برنامه، این نقیصه برطرف خواهد شد و در نتیجه ارائه فهرست آیات، احادیث و اشعار و جستجوی پیشرفته در آنها در نرم افزار قاموس النور(2) فراهم خواهد گردید.
از نظر حجم کمی عناوین فرهنگ های عربی برنامه نیز افزایش قابل ملاحظه ای صورت خواهد گرفت. از جمله عناوین در نظر گرفته شده می توان به کتابهای ذیل اشاره نمود:
1- تهذیب اللغة 2- جمهرة اللغة 3- الصحاح 4- قاموس المحیط 5- تاج العروس 6- المفردات 7- معجم مقاییس اللغة
البته اگر المنجد -خصوصا منجد فارسی- نیز به نرم افزار افزوده شود کارآیی بیشتری برای برنامه حاصل خواهد شد. در این صورت بخصوص کسانی که خواستار یک معجم عربی به فارسی هم هستند، خواهند توانست به نحو کاملی از برنامه بهره برداری نمایند (6) ان شاءالله.
پی نوشت ها:
(1) «کارتابل » که در عرف برنامه نویسی [ Tab ] نامیده می شود، تداعی کننده کارتابل هایی است که در محیطهای اداری برای نگهداری اطلاعات ارباب رجوع مورد استفاده قرار می گیرد. در هر لایه کارتابل اطلاعات جداگانه ای نگهداری می شود. در طراحی نرم افزار اگر کاربر نیازمند به کار در چند محیط مختلف باشد به طوری که با انتقال از هر محیطی به محیط جدید، وضعیت محیط سابق به همان صورتی که کاربر به آن منتقل شده است. ثابت بماند اصطلاحا کارتابل یا [ Tab ] نامیده می شود.
(2) اقوالی در مورد شیعه بودن ابن منظور نیز وجود دارد اما مشهور بر تسنن وی اعتقاد دارند.
(3) برای آشنایی بیشتر با این ویژگیها به مقاله «سیمای نرم افزارهای جدید نور» مجله ره آورد نور شماره 8 و 9 مراجعه نمایید.
(4) بحث مفصل از جستجوی WildCard و پیشرفتهای موتور جستجو در برنامه های نور در مقاله جداگانه در شماره آینده می آید.
(5) در عرف اهل فن این حروف در کلمه «سالتمونی ها» جمع شده است.
(6) در این شیوه عرضه مدخل ها و مشتق ها، کاربر به آسانی می تواند معانی مختلفی که در کتابهای لغوی برای مدخل ها و مشتقات آن ها عرضه شده است مشاهده نموده و معانی را با یکدیگر مقایسه نماید و اگر کتابی از کتاب دیگر اقتباس کرده باشد، به راحتی مشخص می گردد.
توضیح: لازم به ذکر است، لوح فشرده قاموس النور(1) در محیط 00. Visualc++6 تولید گردید و در آبان ماه 1378 همراه با قفل LaserLock به بازار عرضه گردید.