تصویر شیعه در دائرة المعارف امریکانا

مقدمه

در طول یک قرن اخیر، اسلام شناسان غربی برای فهم و معرفی آموزه ها، آداب، آرا، عقاید و به طور کلی، فرهنگ شیعی تلاش بسیار کرده اند. این امر پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، رشد فزاینده ای داشته است؛ آن گونه که امروزه در برخی از مراکز معتبر علمی دنیا، بخش مستقلی تحت عنوان «اسلام شناسی» تأسیس گردیده و در آن مطالعات «شیعه شناختی» در اولویت قرار گرفته است. هر چند تلاش های این اندیشمندان در قالب کتاب، مقاله، سخنرانی، گفت وگو و... منتشر شده است، اما در این میان، مقالاتی که در

دایرة المعارف های عمومی و تخصصی منتشر گردیده، از اهمیت ویژه ای برخوردارند. اهمیت این دسته از مقالات به این ویژگی مقالات دانش نامه ای باز می گردد که از تحلیل ها و داوری های شخصی به دورند و صرفا به ارائه گزارش و اطلاعاتی درباره موضوع مورد نظر می پردازند. به علاوه، این نوع مقالات به عنوان یک متن علمی، طبعا از اعتبار و ارزش خاصی برخوردارند. بر این اساس، مؤسسه شیعه شناسی کار ترجمه و نقد مقالات مربوط به تشیع در دائرة المعارف های بزرگ انگلیسی زبان را آغاز نمود. این امر گامی مؤثر در مسیر آشنا ساختن فارسی زبانان با آرا و اندیشه های اسلام شناسان غربی خواهد بود که از طریق آن، به خوبی می توان به جایگاه مذهب تشیع نزد غیرمسلمانان، به ویژه شرق شناسان، پی برد و نیز نقاط قوت و ضعف آرای مذکور را دریافت. افزون بر این، عرضه برگردان فارسی مقالات مذکور زمینه مناسبی برای معرفی هر چه بهتر و بیشتر شیعه در آینده فراهم می سازد. ترجمه و نقد مقالات شیعی «دائرة المعارف امریکانا»، به عنوان یکی از قدیمی ترین دائرة المعارف هایی که بخشی از مقالات خود را به شیعه و آموزه های مذهب تشیع اختصاص داده، نخستین گام برای دست یابی به اهداف یاد شده است.

دائرة المعارف امریکانا

«دائرة المعارف امریکانا» دائرة المعارف بزرگی است که برای بار نخست، در سال 1829 توسط فرانسیس لیبر در سیزده جلد در آمریکا منتشر شد. این دانش نامه بعدها با همکاری برخی از شرکت ها و مؤسسات فرهنگی، گسترش یافت و در سال 1911 در بیست جلد و پس از آن، در سال 1920، در سی جلد منتشر گردید. پس از آن، دائرة المعارف امریکانا با ویرایش های متعدد، در همان قالب سی جلدی که حاوی 45000 مقاله است، منتشر گردید. این دائرة المعارف با مشارکت 6500 نفر به نگارش در آمده است.

«گرولیر» (Grolier) یکی از بزرگ ترین ناشران دائرة المعارف های عمومی در جهان است که دائرة المعارف امریکانا را هم به صورت کتاب وهم به صورت لوح فشرده (CD) عرضه کرده است.

در این دائرة المعارف، حدود هفتاد مقاله، به طور کامل، و نیز بخش هایی از حدود بیست مقاله با شیعه مرتبط می باشند.

مراحل ترجمه و نقد

ترجمه و نقد مقالات شیعی دائرة المعارف امریکانا از مرداد ماه سال 1380 در مؤسسه شیعه شناسی آغاز شد. این پروژه در پنج مرحله اصلی طرح ریزی شد که اینک پس از بیست ماه تلاش، با همکاری حدود 25 نفر نیروی علمی و اجرایی، آماده نشر شده است.

مراحل انجام این پروژه عبارت اند از:

1. مرحله جستجو و گزینش: در این مرحله با استفاده از آخرین ویرایش لوح فشرده دائرة المعارف امریکانا که مربوط به سال 1998 بود، حدود نود مقاله گزینش گردید. حجم این مقالات متفاوت اند؛ بزرگ ترین مقاله مربوط به مدخل «اسلام» است که حدود 44 صفحه را در بر می گیرد و کوچک ترین مقاله به مدخل «شیعه» مربوط است که تنها در چهار سطر خلاصه می شود.

2. مرحله ترجمه و مقابله: این مرحله با همکاری ده نفر نیروی علمی صورت پذیرفت. انتخاب مترجمان مستلزم رعایت دو اصل اساسی بود: اولاً، آنان می باید از دانش مطلوب زبان انگلیسی و فنون ترجمه بهره مند می بودند، ثانیا، با اسلام و به ویژه شیعه و آموزه های آن آشنایی کافی داشته باشند. تا حد ممکن سعی شد مترجمان گزینش شده از شرایط فوق برخوردار باشند. تمامی مقالات، پس از ترجمه، سطر به سطر مقابله شدند تا دقت و اعتبار آنها به حداکثر ممکن برسد.

3. مرحله نقد: در این مرحله، با همکاری 12 ناقد، همه مقالات ترجمه شده ملاحظه شد و حدود32 آن مورد نقد و ارزیابی قرار گرفت. انجام این مرحله امر آسانی نبود. هرچند تقریبا همه مقالات تحت موضوع «شیعه» قرار می گرفتند، اما هر یک عرصه های مختلفی را شامل می شدند: تاریخ، تاریخ تمدن، کلام، عرفان و تصوف، فلسفه، هنر و معماری، فقه، تفسیر و... عرصه هایی بودند که مجموعه مقالات بدان پرداخته بودند. بر این اساس، نقد مقالات نیز نیازمند محققان و ناقدانی بود که در یکی از عرصه های یادشده تخصص و تسلط لازم و کافی را داشته باشند. مشکلات دیگری نیز در کار بودند که باعث شدند کار نقد مقالات به درازا کشد. اما به رغم تمام مشکلات پیش رو، بحمداللّه باهمکاری اساتید محترم، این مرحله نیز به پایان رسیده است.

لازم به ذکر است تمامی نقدهای انجام شده به زبان انگلیسی ترجمه می شوند تا علاوه بر ارسال به بنیاد دائرة المعارف امریکانا، به صورت کتابی مستقل همراه با اصل مقالات، منتشر شوند.

4. مرحله ویراستاری: ویراستاری مقالات به دو گونه صورت می پذیرد: ویراستاری محتوایی؛ ویراستاری ادبی. حذف و اضافات، منبع یابی، مستند سازی، چینش منطقی مقالات، ارتباط نقدها با متن اصلی، تنظیم پاورقی ها وامور دیگر از موارد مهم ویراستاری محتوایی بود. در ویراستاری ادبی هم تلاش وافری در جهت رعایت اصول ادبی صورت گرفت تا همه متن های ترجمه و نقد شده به صورت یکدست و بر اساس اصول ادبی عرضه شوند.

5. مرحله صفحه آرایی و امور فنی: دراین مرحله، علاوه بر تایپ تمامی مقالات، تلاش وسیعی در جهت انتخاب قلم نوشتاری مناسب، شکل و صورت صفحات، اعمال ویراستاری ها و دیگر امور مربوط به مقدمات چاپ کتاب صورت پذیرفته است.

در مجموع، باوجود مشکلات و دشواری هایی که هر یک می توانست این کار را متوقف یا پیشرفت آن را کند سازد، به لطف الاهی و پس از سپری شدن حدود بیست ماه، این مهم به ثمر نشسته است. امیدواریم طی چند ماه آتی، این محصول با عنوان «تصویر شیعه در دائرة المعارف امریکانا» به بازار عرضه گردد.

نقاط قوت و ضعف

مقالات شیعی دائرة المعارف امریکانا دارای نقاط قوت بسیار است. تلاش در جهت ارائه اطلاعات نسبتا جامع، معرفی آموزه های اصلی شیعی، و استفاده از نویسندگان برجسته را می توان از جمله نقاط قوت آن دانست. دبلیو. مونتگمری وات مؤلف کتاب های متعدد در زمینه تاریخ، فلسفه و کلام اسلامی؛ سی. ای. بازورث نویسنده کتاب سلسه های اسلامی؛ فیلیپ کی. هیتی نویسنده کتاب تاریخ اعراب؛ دونالد ان. ویلبر نویسنده کتاب معماری اسلامی؛ آر. ام. لاپیدوس نویسنده کتاب تاریخ جوامع اسلامی، و چارلز جی آدامز از جمله نویسندگان مشهور و مهمی هستند که برخی از مقالات شیعی این دائرة المعارف را به نگارش درآورده اند.

به علاوه، این دائرة المعارف توانسته است به عنوان اولین دائرة المعارف بزرگ جهان، زمینه های مناسبی برای دائرة المعارف های دیگر فراهم سازد؛ به گونه ای که در دائرة المعارف بریتانیکا که امروزه از شهرت بالایی در جهان برخوردار است، حجم و جامعیت مقالات شیعی افزایش یافته و حتی برخی از آموزه های جزیی شیعه را نیز در بر گرفته است.

اما در کنار نقاط قوتی که بیان گردید، این مقالات دارای نقاظ ضعف فراوانی نیز هست. ضعف های خرد و درون متنی عمدتا توسط ناقدین محترم در کتاب تصویر شیعه در دائرة المعارف امریکانا بیان شده است. از همین رو، در این جا سعی خواهد شد به برخی از ضعف های کلان برون متنی اشاره شود:

1. فقدان جامعیت: دائرة المعارف امریکانا نتوانسته است درباره تمامی آموزه ها، رهبران، مفاهیم و اصطلاحات کلیدی شیعه، مقاله ای مستقل تهیه کند و اساسا در آن به مفاهیمی همچون تقیه، ولایت، اجتهاد، تقلید، حجاب، متعه، مرجع، اثناعشریه، عصمت، عاشورا، غیبت، غدیرخم، اهل بیت و دیگر مفاهیم اصلی و کلیدی شیعه مستقلاً پرداخته نشده است. درباره رهبران و اندیشمندان بزرگ شیعه نیز وضع همین گونه است. به عنوان نمونه، از میان دوازده امام در فرقه امامیه تنها درباره چهار امام مقاله ای مستقل وجود دارد (امام علی علیه السلام ، امام حسن علیه السلام ، امام حسین علیه السلام و امام مهدی علیه السلام ) و بقیه امامان، برخی تنها در حاشیه یاد شده اند و برخی دیگر اساسا اسمی به میان نیامده است.

2. حجم نامعقول مقالات: در تنظیم حجم مقالات دقت لازم و کافی صورت نپذیرفته است. برخی از مقالات که موضوع مورد اشاره در آنها درمیان شیعیان از اهمیت بالایی برخوردار است، حجم بسیار اندکی دارند؛ در حالی که مقالات دیگر که موضوع موردبحث در آنها دارای ارزش چندانی نیست از حجم بالایی برخورداراند؛ به عنوان نمونه، مقاله «شیعه» به عنوان یکی از مذاهب اصلی اسلام، تنها در چهار سطر خلاصه می شود؛ درحالی که به برخی از فرق انشعابی شیعه، هم چون دروزیه و بهائیه که اولی از اسماعیلیه و دیگری از امامیه انشعاب یافته اند، در مقالاتی با حجم وسیع پرداخته می شود. در رابطه با امامان و رهبران شیعی نیز وضعیت بدین گونه است و با این که ائمه امامیه شهرت و طرفداران زیادی دارند، افزون برآنکه درباره همه آنها مقالات مستقلی تهیه نشده، حجم مقالات چهار امامی که معرفی شده اند بسیار اندک است. این در حالی است که رهبران بهائیت، فرقه ای که از طرفداران بسیار اندکی برخوردار است و اساسا در مذهب شیعه جایگاه چندانی ندارد، مقالات مستقل و با حجم بیشتری را به خود اختصاص داده اند؛ وجود مقالاتی هم چون بهایی، بهاءاللّه و باب شاهد این مسئله است.

3. عدم رعایت اصول اخلاقی و ادبی: برخی از مقالات از رعایت اصول نگارش متون علمی، به ویژه دائرة المعارفی، خارج شده و به جنبه هایی اشاره کرده اند که ارزش و اعتبار علمی آن را پایین می آورد. اشاراتی چون «حضرت علی علیه السلام سیاستمدار باکفایتی نبود»، «شیعیان اهل خشونت اند»، «مذهب شیعه کژآیین و منحرف است»، «مسمومیت امام رضا علیه السلام شایعه ای بیش نیست»، و... از جمله این موارد است.

همچنین اصول ادبی و نگارشی نیز در مقالات رعایت نشده است. از مجموع 93 مقاله شیعی، برای حدود شصت مقاله، منبع یا منابعی ذکر نشده است. منابع ذکرشده نیز نوعا از منابع غیرمستقیم اند که از اعتبار علمی چندانی در محافل علمی شیعه برخوردار نیستند. 22 مقاله نیز اساسا بدون ذکر نام نویسنده آمده اند.

4. وجود اشتباهات فاحش: آمدن مطالبی که نادرستی آنها بر همگان آشکار است، از اعتبار علمی برخی از مقالات کاسته است؛ به عنوان مثال، در مقاله ای حضرت علی علیه السلام «برادرزاده» پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم معرفی شده است؛ در حالی که ایشان پسرعمو و داماد آن حضرت بودند. در مقاله ای دیگر، دوازده امام «جانشینان حضرت علی علیه السلام » معرفی می شوند، در صورتی که دوازده امام جانشینان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می باشند.

فعالیت بعدی

ترجمه و نقد مقالات شیعی «دائرة المعارف اسلام» فعالیت بعدی این بخش در مؤسسه شیعه شناسی است. این دائرة المعارف به عنوان بزرگ ترین دائرة المعارف انگلیسی در زمینه اسلام است که به صورت تخصصی به مباحث اسلامی می پردازد و اکثر شرق شناسان سرشناس و مهم در آن مقالاتی ارائه کرده اند. حدود یک سوم مقالات این مجموعه که تاکنون یازده جلد آن منتشر شده، در رابطه با مذهب شیعه است. در این پروژه که حدودا دو ماه از آغاز به کار آن می گذرد تلاش برآن است که ابتدا تمامی مقالاتی که به طور کامل با شیعه مرتبط اند ترجمه شده و پس از آن، ترجمه مقالاتی که بخشی از آنها، حاوی مباحثی از شیعه است، شروع شود. نقد و ارزیابی همه مقالات نیز در مرحله پایانی صورت خواهد پذیرفت.

در مرحله نخست، تا کنون حدود صد مقاله استخراج شده است که برخی از آنها در حال ترجمه است. طبیعی است که این کار به لحاظ تخصصی بودن دائرة المعارف، دقت و وقت بیشتری می طلبد امید است با تجربه ای که از ترجمه و نقد مقالات شیعی دائرة المعارف امریکانا کسب شده است، ترجمه و نقد مقالات شیعی دائرة المعارف اسلام، با دقت بیشتری صورت پذیرد و ان شااللّه ، بتوان منبع مناسب و ویژه ای برای تحقیقات محققان و اندیشمندان کشور عرضه کرد.

در پایان، از همه کسانی که در پیمودن این مسیر با ما همراه بوده اند، کمال قدردانی می شود. به راستی اگر همیاری و همدلی این عزیزان نبود، کتاب «تصویر شیعه در دائرة المعارف امریکانا» به سرانجام خویش نمی رسید. امید است این مجموعه پس از انتشار بتواند جایگاه مناسب خود را در میان علاقه مندان به این عرصه بیابد و منبع خوبی برای تحقیقات بعدی آنان گردد.

1. مسئول بخش ترجمه و نقد مقالات شیعی دائرة المعارف های انگلیسی مؤسسه شیعه شناسی.