«آیه غار» از دیدگاه فریقین

چکیده

إلا تنصروه فقد نصره الله إذ أخرجه الذین کفروا ثانی اثنین إذ هما فی الغار إذ یقول لصاحبه لاتحزن إنّ الله معنا فأنزل الله سکینته علیه و أیّده بجنودٍ لم تروها و جعل کلمةَ الذین کفروا السفلی و کلمة الله هی العلیا و الله عزیز حکیم(توبه:40)

فریقین در تفسیر این آیه با هم اشتراک نظرهایی دارند، اما چشم اندازی که شیعه از این آیه عرضه کرده است، مغایر با دیدگاهی است که اهل سنت از آن نمایانده است. به دلیل همین تغایر در دیدگاه ها (به ویژه چون این آیه با مسئله خلافت پیوند دارد) فریقین دربارة آن به طور مستقل یا غیرمستقل نگاشته های فراوان دارند که بیشتر ناظر به نقد دیدگاه مقابل است.1

اهل سنت این آیه را بیان کننده فضایل و مناقب والا و ارزشمند برای ابوبکر می دانند و بنا به این آیه، وی را در شمار صحابه خاص و برگزیدة پیامبر اکرم(ص) قلمداد می کنند، بلکه آن را دلیلی بر حقانیت خلافت به شمار می آورند، اما در نگاه شیعه، از فقرات و کلمات این آیه، نه تنها هیچ گونه فضیلت و برتری استفاده نمی شود، بلکه ـ در چشم انداز برخی از بزرگان شیعه ـ آیة غار از برخی مثالب ایشان و عدم توجه و نظر خداوند به وی حکایت دارد.

واژه های کلیدی: صاحب، سکینه، آیه غار، حزن، روایات، فریقین.

مقدمه

پیش از آنکه نگرش خاص هر یک از فریقین در این آیه را بررسی کنیم، به طرح نقاط مشترک دیدگاههای فریقین دربارة آیه می پردازیم:

یک ـ رویداد تاریخی: شیعه و سنی در مورد رویداد تاریخی که در آیه بدان اشارت رفته، با یکدیگر همداستانند و هر دو اذعان دارند که این آیه، ناظر به رخداد تاریخی هجرت پیامبر اکرم(ص) است. آن زمان که مشرکان مکه نقشة قتل پیامبر(ص) را کشیدند، ایشان به ناچار و به دستور الهی از مکه خارج شدند و به سمت مدینه حرکت کردند و در بین راه برای حفظ جان خویش به غاری رفتند و مدتی در آن غار به سر بردند.

دوـ شأن نزول آیه: هر دو گروه برآن اند که این آیه و دو آیة پیش از آن، زمانی نازل شد که گروهی از مسلمانان از رفتن به جبهة جنگ خودداری می کردند و در اجرای دستور پیامبر سستی می نمودند. این آیات مسلمانان را از بی توجهی و کوتاهی کردن امر جهاد و یاری رساندن پیامبر بر حذر می دارد و تصریح می کند: اگر شما (مسلمانان) در این کار پیامبر را یاری نرسانید، خداوند، خود، او را یاری می کند؛ چنان که پیش از این در جریان هجرت او از مکه به مدینه، در تنگنای غار او را یاری و کمک رسانید؛ آن زمان که هیچ یار و یاوری نداشت و تنها کسی که با او همراه بود، خود نیز دچار ترس و اندوه شده بود.

سه ـ مصداق کلمة «صاحب»: فریقین متفق القول ند که منظور از «صاحب» در آیة شریفه، ابوبکر است. هیچ کدام از بزرگان دو گروه ـ به جز افرادی بسیار اندک ـ در این امر خدشه نکرده است.

چهار ـ غار در آیه: غاری که در این آیه بدان اشارت رفته و پیامبر اکرم(ص) را در جریان تاریخی هجرت، در خویش جای داده بود، غاری در اطراف مکه، به نام غار ثور است. جز خبری واحد که آن را غار حرا می داند و قابل استناد نیست،2فریقین بر این مطلب اتفاق نظر دارند.

گفتار دوم: بررسی دیدگاه اهل سنت در تفسیر آیه

این آیه در نظر اهل سنت از جایگاه ویژه ای برخوردار است تا آنجا که برخی از بزرگان ایشان، آن را برترین فضیلت و علت اولویت ابوبکر بر دیگران در امر خطیر خلافت دانسته اند. آنان روایاتی در این باره به این مضمون نقل می کنند: «ان الله ذمّ الناس کلّهم و مدح ابابکر؛ خداوند همة مسلمانان را مذمت و سرزنش نمود، اما ابوبکر را ستایش کرد.»3اهل سنت در تفسیر این آیه، ادعاهایی دارند که انصافاً از مفاد آیه بیرون است و دلیلی بر آن نیست.

ابن حجر عسقلانی می گوید:

هی (آیة الغار) أعظم فضائله التی استحق بها أن یکون الخلیفة بعد النبی؛4

آیة غار بزرگ ترین فضیلت برای ابوبکر است و وی را شایستة خلافت پس از پیامبر خدا می کند.

اما دربارة مسئله استشهاد به این آیه باید گفت: آن چنان که از جوامع تاریخی به دست می آید، در زمان حیات پیامبر هیچ گاه از طرف خود پیامبر(ص) یا ابوبکر و یا شخص دیگری، برای اثبات فضیلت ابوبکر به این آیه تمسک نشده است. نخستین کسانی که بعد از وفات پیامبر در فضیلت ابوبکر به این آیه استناد کردند، عمر و ابوعبیده جراح ند. عمر در روز سقیفه دست ابوبکر را گرفت و این چنین سخن گفت:

من له مثل هذه الثلاث؟: ثانی اثنین إذ هما فی الغار من هما؟ إذ یقول لصاحبه لاتحزن. من هو؟ إن الله معنا من هما؟ ثم بسط یده و بایعه الناس؛5

چه کسی همانند این امتیازات سه گانه را داراست؟ همراه پیامبر در غار، صاحب پیامبر که به او فرمود: اندوهگین مباش و کسی که معیت و یاری خداوند علاوه بر پیامبر شامل او نیز شد، چه کسی این خصوصیات را داراست؟ آن گاه دست ابوبکر را گشود و مردم با او بیعت کردند.

و نیز می گفت:

إن أولی الناس بأمر نبی الله ثانی اثنین إذ هما فی الغار، ابوبکر السباق المسن؛6

سزاوارترین شخص به جانشینی پیامبر اکرم، کسی است که در غار همراه او بوده است. او ابوبکر پیشتاز و سالخورده است.

او در روز بیعت عام نیز بر این مطلب پافشاری می نماید و مهم ترین دلیل اولویت ابوبکر را در مسئله خلافت این گونه بیان می کند:

إن ابابکر صاحب رسول اله، و ثانی اثنین و أولی الناس بأمورکم؛ فقوموا فبایعوه؛7

همانا ابوبکر یار پیامبر و همراه او در غار و سزاوارترین شخص به سرپرستی امور شماست. پس برخیزید و با او بیعت کنید.

عثمان نیز به تبعیت از عمر، مردم را این چنین به بیعت با ابوبکر فراخواند:

إن ابابکر الصدیق أحق الناس بها، إنه لصدیق وثانی اثنین و صاحب رسول الله؛8

ابوبکر صدیق سزاوارترین کس برای جانشینی پیامبر است. او بسیار راستگو و یار غار و همراه پیامبر اکرم است.

ابوبکر خود نیز ـ هنگامی که یهودیان از او خواستند تا پیامبر را توصیف کند ـ گفت:

معشر الیهود لقد کنت معه فی الغار کإصبعی هاتین؛9

ای گروه یهود! من و پیامبر در غار، مانند پیوستگی دو انگشتم به هم نزدیک بودیم.

استدلال به این آیه برای اثبات مناقب ابوبکر و استحقاق خلافت وی، در همه اعصار ادامه یافت؛ از جمله در عصر تابعین، شعبی ـ که به بنی امیه تعلق دارد ـ در فضیلت ابوبکر به این آیه استناد کرده است.10

در مصادر روایی شیعه نیز احادیثی به چشم می خورد که نشان می دهد این بحث در زمان ائمه هم رونق داشته است. برخی از اصحاب ائمه(ع) کیفیت استدلال اهل سنت به این آیه را برای ائمه(ع) بازگو می کردند و آنان ضمن آنکه ادعاهای اهل سنت را پاسخ می گفتند، شیوه نقد و رد این ادعاها را نیز به اصحابشان می آموختند.11در برخی از روایات دیگر، مناظرة ائمه با اهل سنت دربارة این آیه12و نیز مناظرة شاگردان آنان ذکر شده است.13

کوتاه سخن آنکه این آیه، اساسی ترین دلیلی است که بنیانگذاران مکتب تسنن در مورد برتری ابوبکر بر دیگران در امر خلافت، بدان تمسک کرده اند. برخی از افراط گرایان این مکتب تا آنجا پیش رفته اند که یار غار بودن ابوبکر را برتر از خوابیدن علی(ع) در بستر پیامبر دانسته اند14که قرآن دربارة آن می فرماید: «و من الناس من یشری نفسه ابتغاء مرضات الله...»(بقره: 207).

تحلیل بنیانهای تفسیر اهل سنت از آیه

دیدگاه اهل سنت بر دو حوزه و ساحت در عین حال مرتبط با یکدیگر مبتنی است و بیشتر ناظر به نقد دیدگاه افراطی شیعه در تفسیر این آیه است. این دو ساحت عبارت اند از:

1. تحلیل درونی از دلالت آیه. 2. استناد به روایات و شواهد تاریخی.

اساسی ترین نقاطی که در حوزة تحلیل درونی آیه، بدان تمسک شده و برخی از مفسران اهل سنت مانند فخر رازی به تفصیل به آنها پرداخته و آنها را برجسته کرده اند، عبارت اند از:

الف ـ ثانی اثنین: در این تعبیر، خداوند از ابوبکر به عنوان «دومین نفر» یاد کرده و او را همردیف و همسان پیامبر به شمار آورده است و این مطلب حکایت از مقام و منزلت سترگ ابوبکر در پیشگاه الهی است.

ب ـ إذ هما فی الغار: این تعبیر نیز مانند تعبیر پیشین، ابوبکر را در جایگاهی کنار پیامبر به تصویر کشیده است و از همراهی او با پیامبر در غار گزارش می کند.

ج ـ إذ یقول لصاحبه: در این جمله خداوند ابوبکر را صاحب پیامبر معرفی کرده است. منظور از «صاحب» معنای اصطلاحی آن است، در حالی که در قرآن از هیچ یک از صحابی پیامبر به عنوان صحابی یاد نشده است. ذکر این توصیف برای ابوبکر نشانه کمال نزدیکی و قرب او به پیامبر اکرم(ص) و حکایت کنندة آن است که او برترین صحابی پیامبر خدا و صاحب سرّ اوست!

فخر رازی در تفسیر کبیر خود این گونه می گوید:

إنه تعالی وصف أبابکر بکونه صاحباً للرسول و ذلک یدلّ علی کمال الفضل؛15

خداوند متعال ابوبکر را صاحب پیامبر به شمار آورده و این بالاترین امتیاز است.

آلوسی در تفسیر این فقره از آیه می گوید:

و فیها النص علی صحبته ـ رضی الله تعالی عنه ـ لرسول الله(ص) و لم یثبت ذلک لأحد من أصحاب رسول الله ـ علیه الصلاة و السلام ـ سواه، و کونه المراد من الصاحب مما وقع علیه الاجماع؛16

در این آیه به مصاحبت و همراهی ابوبکر با پیامبر اکرم تصریح شده و این ویژگی برای هیچ کدام از اصحاب پیامبر ثابت نشده است و به اجماع علما، مراد از صاحب ابوبکر است.

از همین رو برخی از اهل سنت بر آن ند که انکار صحابی بودن ابوبکر مساوی با کفر است. از جمله واحدی نیشابوری در تفسیرش این چنین می گوید:

وقال الحسین بن فضل: من أنکر أن یکون عمر أو عثمان أو أحد من الصحابة کان صاحب رسول الله فهو کذاب مبتدع و من أنکر أن یکون أبوبکر صاحب رسول الله کان کافراً، لأنه ردّ نص القرآن؛17

حسین بن فضل می گوید: کسی که صحابی بودن عمر یا عثمان و یا یکی از صحابه را انکار کند، دروغگو و بدعت گذار به شمار می رود، اما کسی که صحابی بودن ابوبکر را منکر شود، کافر است؛ زیرا صریح قرآن را رد کرده است.

آلوسی نیز به تبع او می گوید:

و من هنا قالوا: إن إنکار صحبته کفر؛18

به همین دلیل گفته اند انکار صحابی بودن ابوبکر کفر است.

دـ لاتحزن: حزن و اندوهی که ابوبکر را در آن موقعیت در برگرفته بود، به خاطر شخص خودش نبود، بلکه نگرانی او برای پیامبر اکرم(ص) و آیندة اسلام بود و این بیان کنندة کمال ایمان و اخلاص و شفقت و دلسوزی او به پیامبر اکرم و مسلمانان است.

واحدی نیشابوری می گوید:

قال المفسرون: کان حزن أبی بکر شفقةً علی رسول الله و خوفاً أن یطلع علیه؛19

حزن و اندوه ابوبکر به خاطر دلسوزی بر پیامبر بود. او می ترسید که مشرکان جایگاه پیامبر را بیابند.

قرطبی در جامع الاحکام در این باره می گوید:

إن حزن الصدیق إنما کان خوفاً علی النبی(ص) أن یصل إلیه ضرر؛20

همانا اندوه ابوبکر از این بود که می ترسید ضرری متوجه پیامبر شود.

ثعلبی در الکشف و البیان می گوید:

و لم یکن حزن ابی بکر جبناً منه و لاسوء ظن و إنما کان إشفاقاً علی رسول الله؛21

نگرانی ابوبکر به خاطر ترس و بدگمانی به پیامبر نبود، بلکه او نگران پیامبر بود.

فخر رازی می نویسد:

فلمّا طلب المشرکون الأثر و قربوا، بکی ابوبکر خوفاً علی رسول الله(ص)، فقال(ع): «لاتحزن أن الله معنا»؛22

پس زمانی که مشرکان به دنبال پیامبر آمدند و نزدیک غار شدند، ابوبکر از روی ترس بر جان پیامبر شروع به گریستن کرد. آن گاه پیامبر به او فرمود: «اندوهگین مباش، خدا با ماست.»

آلوسی در این باره این چنین می گوید:

کان ذلک الحزن إشفاقاً علی رسول الله علیه الصلاة و السلام؛23

نگرانی ابوبکر به خاطر دلسوزی بر پیامبر بود.

هـ ـ إن الله معنا: در این کلام، پیامبر اکرم(ص) معیت و همراهی خداوند را به خود و به ابوبکر استناد می دهد. قطعاً منظور پیامبر از این معیت، معیت خاص و ویژة الهی است؛ چون اگر منظور معیت عام باشد، معیت عام همان احاطه علمی و فراگیر خداوند به تمام موجودات است و حتی کفار و مشرکان که در جست و جوی پیامبر بودند نیز مشمول این معیت خواهند بود. در نتیجة کلام پیامبر محمل صحیح و درستی پیدا نخواهد کرد و همچنین باعث تسلی خاطر ابوبکر نیز نخواهد بود؛ چراکه ابوبکر خود نیز از این معیت آگاه بود. معیت خاص ـ که همان تأییدات و عنایات ویژة الهی است ـ تنها شامل اولیای الهی و بندگان شایستة او می شود. قرآن می فرماید: «إن الله مع الذین اتّقوا و الذین هم محسنون»(نحل: 128). پس از این بیان روشن می شود که ابوبکر نیز از بندگان صالح و شایستة خداوند به شمار می رود.

فخر رازی در این زمینه چنین می گوید:

و لاشک أنّ المراد من هذه المعیة، المعیة بالحفظ و النصرة و الحراسة و المعونة و بالجملة فالرسول علیه الصلاة و السلام شرک بین نفسه و بین أبی بکر فی هذه المعیة، فإن حملوا هذه المعیة علی وجه فاسد، لزمهم إدحال الرسول فیه و إن حملوها علی محمل رفیع شریف، لزمهم إدخال أبی بکر فیه، و نقول بعبارة أخری: دلّت الآیة علی إنّ أبابکر کان الله معه، و کل من کان الله معه، فإنه یکون من المتقین المحسنین، لقوله تعالی: «إن الله مع الذین اتقوا و الذین هم محسنون» و المراد منه الحصر، و المعنی: إن الله مع الذین اتقوا لامع غیرهم و ذلک یدل علی أن أبابکر من المتقین المحسنین؛24

و شکی نیست که مراد از این معیت، معیت حفظ و نصرت و نگهبانی و کمک و یاری است. پس پیامبر اکرم، ابوبکر را نیز با خود در این معیت شریک کرده است. بنابراین اگر این معیت بر معنای نادرستی حمل شود، آن معنا شامل پیامبر نیز خواهد شد و اگر بر معنای صحیح آن ـ که مقام ارزشمندی است ـ حمل شود، ابوبکر را نیز در بر خواهد گرفت. به عبارت دیگر، آیة شریفه دلالت می کند بر اینکه خداوند با ابوبکر است. از سوی دیگر، از مفاد آیة شریفه «إن الله مع الذین اتقوا و الذین هم محسنون» کبرای کلی و قاعدة عمومی به دست می آید که: «کل من کان الله معه فإنه یکون من المتقین المحسنین.» بنابراین ابوبکر نیز در زمرة محسنان و متقیان داخل می شود.

آلوسی نیز در این باره می گوید:

إن الله معنا أی بالعصمة و المعونة فهی معیة مخصوصة و إلا فهو تعالی مع کل واحدٍ من خلقه؛25

خداوند با ماست؛ یعنی: ما را حفظ و کمک می کند و این معیتی ویژه است؛ وگرنه خداوند متعال با همه مخلوقات خویش است.

آلوسی این ویژگی را برای ابوبکر یک ویژگی منحصر به فرد می داند که او را نه تنها از اصحاب پیامبر، بلکه از اصحاب تمامی انبیا ممتاز و جدا می کند. وی می گوید:

و لم یثبت مثل ذلک فی غیره بل لم یثبت نبی معیة الله سبحانه له و لآخر من أصحابه و کأنّ فی ذلک إشارة إلی أنه لیس فیهم کأبی بکر الصدیق؛26

همانند این امتیاز برای هیچ یک از صحابه ثابت نشده، بلکه هیچ پیامبری معیت خداوند را علاوه بر خویش به یکی از صحابه نسبت نداده است. گویا این مطلب اشاره به آن است که در میان اصحاب پیامبر اسلام و دیگر پیامبران، هیچ کس مانند ابوبکر نیست.

و ـ «فأنزل الله سکینته علیه»: دربارة مرجع ضمیر کلمه «علیه» دو احتمال در میان است: 1. ضمیر به پیامبر بازگردد. 2. ضمیر به ابوبکر رجوع کند. قول مشهور در میان اهل سنت، احتمال اول است،27ولی احتمال دوم را قوی تر و منطقی تر می دانند و می گویند: دلیل عقلی و نقلی و همچنین فقره پیشین آیه این احتمال را تأیید می کند؛ زیرا پیامبر نیازی به تسکین و آرامش نداشت؛ چون آرامش و طمأنینه همیشه همراه با پیامبر است، بلکه این ابوبکر بود که در آن موقعیت اندوهگین و محزون گردید. پس مناسب آن است که سکینه و آرامش بر او فرود آید. قرطبی در این باره چنین می گوید:

فأنزل الله سکینته علیه فیه قولان: أحدهما علی النبیّ و الثانی علی أبی بکر، قال علماؤنا: و هو الأقوی؛ لأنه خاف علی النبیّ من القوم، فأنزل الله سکینته علیه؛28

در اینکه سکینه بر چه کسی فرود آمده، اختلاف است. یک قول نزول سکینه را بر پیامبر می داند و قول دیگر که قوی تر است، نزول سکینه را بر ابوبکر دانسته است؛ چون او بر جان پیامبر ترسید، پس سکینه بر او نازل شد.

صاحب الوسیط نیز چنین می نویسد:

و قوله فأنزل الله سکینته علیه، قال ابن عباس فی روایة سعید بن جبیر: علی أبی بکر، فأما النبی(ص) فکانت السکینة علیه قبل ذلک؛29

سعیدبن جبیر از ابن عباس نقل می کند: سکینه بر ابوبکر نازل شد؛ چراکه پیامبر قبل از آن، از سکینه و آرامش برخوردار بود.

فخر رازی بر بازگشت ضمیر آیه به ابوبکر پافشاری می نماید و بیش از سه دلیل بر نادرستی احتمال اول ارائه می کند30که بحث آن ـ با عنایت الهی ـ به صورت مستقل طرح خواهد شد.

آلوسی در این باره می گوید:

بنابر هر دو احتمال، فضیلت ابوبکر ثابت می شود؛ زیرا اگر ضمیر به پیامبر هم بازگردد، بیان کنندة کمال اتحاد و پیوستگی ابوبکر با پیامبر خواهد بود؛ چراکه در جایی که ابوبکر مضطرب و محزون است، سکینه بر پیامبر نازل می شود و این نشان آن است که این دو همچون یک روح در دو قالب اند.31

2. استناد به روایات و شواهد تاریخی

در اندیشة اهل سنت رخدادهای تاریخی پیرامون آیه نیز شاهد و مؤید صدق مدعای آنان است. مهم ترین نقاطی که اهل سنت در این باره به میان نهاده اند، عبارت اند از:

الف ـ انتخاب ابوبکر برای همراهی: به تصریح سیره نگاران، زمانی که پیامبر اکرم(ص) تصمیم به هجرت گرفت، خود، به در خانه ابوبکر آمد و او را به همراهی خویش در این راه دعوت کرد. این جریان بیان کنندة آن است که ابوبکر جزء مؤمنان راستین و صادق بود؛ چون اگر جز این می بود، پیامبر او را برای این سفر الهی و پرخطر انتخاب نمی کرد. این انتخاب برای ابوبکر موجب برجستگی و امتیاز ویژه ای است و هیچ یک از اصحاب پیامبر از این امتیاز برخوردار نیستند.

فخر رازی چنین می گوید:

پیامبر از باطن ابوبکر مطلع بود و می دانست او در شمار مؤمنان حقیقی و راستین است، وگرنه او را برای همراهی با خویش انتخاب نمی کرد؛ چراکه امکان داشت ابوبکر جایگاه پیامبر را آشکار سازد و یا اینکه خود کمر به قتل پیامبر ببندد.32

فخر رازی مدعی است که این انتخاب به امر الهی صورت گرفته است. وی می گوید:

چون اصل هجرت به دستور الهی انجام شد، انتخاب همراه حضرت نیز به دستور خداست و اگر پیامبر در انتخاب همراه از خود اختیار داشت، شخص دیگری غیر از ابوبکر را انتخاب می کرد و از اینکه ابوبکر برای همراهی انتخاب شد، روشن می شود که این امر به فرمان خداوند انجام شده است.33

ب ـ عدم هجرت ابوبکر پیش از پیامبر: تمامی اصحاب پیش از هجرت پیامبر خدا (ص) از مکه خارج شده بودند. تنها کسی که در آن شرایط سخت و هراسناک در کنار پیامبر اکرم(ص) باقی ماند، ابوبکر بود و این نکته، فضیلتی بزرگ برای ابوبکر به شمار می آید.

فخر رازی باز در این باره می گوید:

کل من سوی أبی بکر فارقوا رسول الله(ص)، اما هو فماسبق رسول الله کغیره، بل صبر علی مؤانسته وملازمته وخدمته عند هذا الخوف الشدید الذی لم یبق معه أحد و ذلک یوجب فضل العظیم؛34

همة اصحاب به جز ابوبکر پیامبر اکرم را تنها گذاشتند، اما ابوبکر در آن زمان که اوج ترس و سختی بود، انیس و ملازم پیامبر بود و این امتیاز بزرگی برای ابوبکر است.

ج ـ خرید مرکب برای پیامبر توسط ابوبکر: در جوامع تاریخی درباره خرید مرکب برای هجرت پیامبر، این گونه سخن به میان آمده است:

و لمّا أمر الله رسوله بالخروج إلی المدینة أظهره لأبی بکر، فأمر إبنه عبدالرحمان أن یشتری جملین و رحلین و کسوتین؛

زمانی که خداوند به پیامبرش دستور خروج از مکه داد، حضرت این امر را با ابوبکر در میان نهاد. پس ابوبکر به پسرش عبدالرحمان امر کرد که برای این سفر، دو شتر و دو کجاوه و دو جامه آماده کند.35

د ـ مشارکت فرزندان ابوبکر در امر هجرت: از جمله نکاتی که باعث امتیاز ابوبکر شده، آن است که فرزندان او نیز در مسئله هجرت سهیم بودند و پیامبر را در این امر یاری می رساندند.

فخر رازی در این باره می گوید:

زمانی که پیامبر و ابوبکر در غار به سر می بردند، پسر ابوبکر ـ عبدالرحمان ـ و دختر وی ـ اسماء ـ برای آنان غذا می آوردند و چنان که ذکر شد، عبدالرحمان به دستور پدرش برای پیامبر مرکب تهیه کرد.36

در برخی از مصادر اهل سنت خبری واحد نقل شده که پیامبر به ابوبکر فرموده است: «أنت صاحبی فی الغار و أنت معی علی الحوض.» همچنین روایتی دیگر که پیش از این نیز به آن اشاره شد، به نقل از امام علی، سفیان، حسن و شعبی وجود دارد: «إن الله ذمّ الناس کلهم و مدح أبابکر.»37چندین روایت نیز در مصادر اهل سنت نقل شده که ابوبکر در لحظه ای که افراد قریش به غار نزدیک شدند، به حضرت گفت: «یا رسول الله لو أنّ أحدهم رفع قدمه، لأبصرنا تحت قدمه فقال: یا ابابکر لاتحزن إنّ الله معنا.»38شرح تفصیلی این روایات بدین گونه است:

1. «إنّ الله ذم الناس کلهم و مدح أبابکر، فقال: إلا تنصروه فقد نصره الله إذ أخرجه الذین کفروا ثانی اثنین، إذ هما فی الغار، إذ یقول لصاحبه لاتحزن إنّ الله معنا؛ خداوند همه مسلمانان را نکوهش نموده، ولی ابوبکر را ستایش کرده است؛ آنجا که فرموده: إلا تنصروه...»39

2. جابر نیز از رسول خدا چنین نقل می کند:

لو کنت متخذاً خلیلاً لاتخذت أبابکر خلیلاً، ولکن قولوا کما قال الله صاحبی؛

اگر می خواستم کسی را به دوستی برگزینم، ابوبکر را دوست خویش قرار می دادم، ولی ابوبکر را مانند خداوند، صاحب من خطاب کنید.40

3. انس می گوید:

لمّا خرج رسول الله(ص) من الغار، أخذ أبوبکر بغرزه، فنظر النبی(ص) إلی وجهه، فقال: یا أبابکر ألا أبشرک؟ قال: أبی و أمی، قال(ص): «إن الله یتجلی یوم القیامة للخلائق عامة و یتجلی لک خاصة»؛

زمانی که پیامبر اکرم(ص) از غار خارج شد، ابوبکر رکاب شتر را گرفت. پس پیامبر به او نگاه کرد و فرمود: ای ابوبکر، آیا به تو بشارت دهم؟ ابوبکر عرض کرد: آری، پدر و مادرم فدایت باد! پیامبر(ص) فرمود: خداوند روز قیامت برای همه مردم به صورت عام تجلی می کند و برای تو به صورت خاص.41

4. در روایتی دیگر نیز از ابوبکر چنین نقل شده است:

قلت للنبی(ص) و نحن فی الغار: لو أن أحدهم نظر إلی قدمیه لأبصرنا تحت قدمیه، قال: فقال: یا أبابکر ما ظنک باثنین الله ثالثهما؛

زمانی که با پیامبر(ص) در غار بودیم، به آن حضرت عرض کردم: اگر یکی از مشرکان مقابل پایش را نگاه کند، ما را خواهد دید. آن حضرت فرمود: ای ابوبکر، گمان تو دربارة دو نفری که سومین آنها خداوند است، چیست؟42

5. غالب بن عبدالله از پدرش و وی از جد غالب، چنین روایت می کند:

شهدت رسول الله(ص) قال لحسان بن ثابت: هل قلت فی أبی بکر شیئاً؟ قال حتی اسمع، قال: قال:

وثانی اثنین فی الغار المنیف و قد طاف العدوّ به إذ صاعد الجبلا

و کان حب رسول الله قد علموا من الخـلائـق لم یعدل به بدلا

فتبسم النبی؛43

روزی پیامبر اکرم(ص) را دیدم که به حسان بن ثابت فرمود: آیا در فضیلت ابوبکر شعری سروده ای؟ بگو تا گوش دهم. حسان چنین سرود:

ابوبکر دومین نفر در غار بود و در حالی که دشمنان اطراف غار را فراگرفته بودند، ابوبکر از کوه بالا می رفت. او محبوب پیامبر بود و همگان می دانستند که وی مانندی ندارد.

پس پیامبر اکرم(ص) تبسم نمودند.

روایاتی که اهل سنت بدان تمسک کرده اند، یا از جهت سند مخدوش اند و یا هم از جهت سند و هم از جهت متن، مبتلا به ضعف جدی اند.

گفتار سوم: بررسی دیدگاه شیعه در تفسیر آیه

چنان که پیش از این ذکر شد، در اندیشة شیعی، این آیه هیچ گونه دلالتی بر فضیلت و برتری ابوبکر ندارد، بلکه برخی از اندیشمندان شیعه از این آیه مثالبی را برای ابوبکر استفاده کرده اند.

محور اصلی مفاد آیه مورد بحث ـ با توجه به سیاق آیات قبل و بعد ـ در مقام بیان نصرت خداوند به پیامبر خویش است، بدون آنکه کسی از مؤمنان در نصرت وی دخالت داشته باشد. قرآن می خواهد به مؤمنان بگوید: اگر شما پیامبر خدا(ص) را یاری نکنید، خداوند، خود، پیامبرش را برای اعتلای کلمة الله یاری می کند؛ همان گونه که وقتی یاوری نداشت و تنها و یکی از دو نفر بود و مشرکان قصد کشتن وی را داشتند، خداوند او را یاری کرد. خداوند می فرماید: اگر او را یاری نکنید، خداوند مانند قبل وی را تنها نمی گذارد و با انزال سکینه و اعزام سپاهیان آسمانی (و ایّده بجنودٍ لم تروها) وی را مدد می رساند تا موجب اعتلای «کلمة الله» شود.

به هر حال دانشمندان شیعی بر هر دو حوزة استدلالی اهل سنت خدشه وارد کرده و نقاط تمسک آنان را به نقد کشیده اند. آنان در حوزة تحلیل فقرات درونی دلالت آیه، نکاتی را مطرح کرده اند:

الف ـ ثانی اثنین: این تعبیر تنها برای گزارش تعداد افراد است و هیچ گونه فضیلت و مدحی را در بر ندارد. در این بیان، خداوند متعال از موقعیت و چگونگی وضعیت پیامبر در غار خبر می دهد و می فرماید: زمانی که پیامبر در غار به سر می برد، شخص دیگری نیز همراه او بود.

شیخ مفید در رسالة شرح المنام می گوید:

اما اینکه خداوند متعال، پیامبر و ابوبکر را در کنار هم ذکر کرده و ابوبکر را ثانی پیامبر قرار داده، هیچ گونه فضیلتی برای ابوبکر نیست، بلکه تنها گزارش از عدد است و چه بسا که مؤمن و کافر در مقام شمارش در کنار هم قرار می گیرند.44

شیخ طوسی در تبیان می نویسد:

قوله «ثانی اثنین» مجرد الإخبار أن النبی(ص) خرج و معه غیره؛45تعبیر «ثانی اثنین» تنها از این خبر می دهد که پیامبر اکرم(ص) به همراه شخصی دیگر از مکه خارج شدند.

مؤلف کتاب الصحیح من سیرة النبی الـأعظم در این باره می گوید:

اینکه ابوبکر در این آیه «ثانی اثنین» قرار گرفته، بیان کننده چیزی جز اخبار از عدد نیست و این هم دلالت بر فضیلت و منقبتی ندارد؛ چراکه ممکن است جاهل یا فاسق و یا صبی در مقام شمارش، کنار شخص مؤمن قرار گیرند.46

ب ـ إذ هما فی الغار: مفاد این جمله همانند تعبیر پیشین، بیان کنندة هیچ گونه فضیلت و مدحی برای ابوبکر نیست، بلکه تنها گزارشی از اجتماع مکانی ابوبکر با پیامبر اکرم(ص) است. شیخ مفید(ره) در این باره می گوید:

اما اجتماع ابوبکر با پیامبر در غار، مفادش همانند تعبیر گذشته است و هم مکانی هیچ نوع مدحی را در بر ندارد؛ چراکه چه بسا مؤمن و کافر در یک مکان گرد هم آیند. مسجد پیامبر که شرافت بیشتری از غار ثور دارد، مؤمن و منافق را در خویش جای می دهد و همچنین کشتی نوح علاوه بر مؤمنان، حیوانات را نیز با خود به همراه داشت.47

شیخ طوسی نیز چنین می گوید: «این جمله تنها خبری در این باره است که آن دو در غار به سر می بردند.»48

ج ـ إذ یقول لصاحبه: کلمة «صاحب» در فرهنگ قرآن به معنای لغوی آن به کار رفته است؛ چنان که در آیة سوره تکویر، پیامبر اکرم(ص) مصاحب با کفار قرار گرفته است. قرآن می فرماید: و ما صاحبکم بمجنون.49همان گونه که در بحث واژگان گذشت، «صاحب» در لغت به معنای ملازم و همراه است و ملازم نیز معنای کلی و فراگیری دارد و بر مصادیق متعددی منطبق می شود. مصداق ملازم می تواند شخص مؤمن یا منافق یا کافر و یا حتی حیوان و اشیا نیز باشد. شیخ مفید در الـإفصاح می نویسد:

اما مصاحبت گاهی بین مؤمن و کافر و گاهی بین مؤمن و فاسق و گاهی نیز بین انسان و حیوان واقع می شود. بنابراین، صرف مصاحبت نه سبب مدح و یا ذم می گردد و نه سبب فضل و یا نقصان. خداوند متعال در قرآن مصاحبت مؤمن و کافر را به تصویر می کشد و می فرماید: قال له صاحبه و هو یحاوره أکفرت بالذی خلقک من تراب ثم من نطفة ثم سوّاک رجلاً.50همچنین کفار را مورد خطاب قرار می دهد و می فرماید: و ما صاحبکم بمجنون. در این تعبیر پیامبر اکرم(ص) مصاحب با کفار قلمداد شده است و این مصاحبت قطعاً فضیلتی برای کفار در بر ندارد.51

شیخ طوسی نیز می گوید:

گفتار خداوند که می فرماید: إذ یقول لصاحبه، حکایت کنندة مدح و ستایش برای ابوبکر نیست؛ زیرا خداوند در قرآن مؤمن و کافر را مصاحب یکدیگر بر می شمارد و می فرماید: قال له صاحبه و هو یحاوره أکفرت بالذی خلقک من تراب.52

علامه طباطبایی در تفسیر گرانمایة المیزان، در نقد برداشت اهل سنت از این آیه، بیانی بسیار زیبا و وزین ارائه می کند و می نویسد:

تنها بخشهایی از آیه که می توان مدح و ستایش ابوبکر را از آن استفاده کرد، فقرة «ثانی اثنین» و «لصاحبه» است. هر چند بپذیریم همردیف پیامبر قرار گرفتن و مصاحب با او بودن، جزء افتخارات و ارزشهایی باشد که همگان در پی آن اند، این ویژگی تنها یک ارزش و فضیلت اجتماعی است که در نگرش و عرف جامعه، دارای قدر و قیمت است. ولی در فرهنگ قرآن این گونه امور از هیچ ارزش و بهایی برخوردار نیست. در عرف قرآن تنها چیزی که ملاک ارزش گذاری و ارجمندی است، عبودیت و تقواست. خداوند به قلبها نظر می کند نه به رفتار ظاهری و جایگاه اجتماعی انسانها. خداوند پیرامون صفات و برجستگیهای اصحاب پیامبر می فرماید: محمد رسول الله و الذین معه أشداء علی الکفار رحماء بینهم تراهم رکعاً سجداً. سپس در ادامة آیه، یک قاعده و ملاک کلی برای تمایز اصحاب در پیشگاه الهی ارائه می کند و می فرماید: وعد الله الذین آمنوا وعملوا الصالحات منهم مغفرة و أجراً عظیماً.53 آن مدح و ستایش صدر آیه و این قید و محدودیت ذیل آیه، قابل تأمل و تدبر است. 54

از همین رو ـ که ارزش در عرف جامعه، با ارزش در فرهنگ قرآن متفاوت است ـ فضیلت خوابیدن امام علی(ع) در بستر پیامبر (ص) (که همزمان با هجرت ابوبکر با پیامبر بود)، با مصاحبت ابوبکر با پیامبر خدا(ص) قابل مقایسه نیست؛ چون قرآن آن خوابیدن را برای «ابتغاء مرضات الله»(بقره: 207) می داند که امری قلبی و معیار ارزش و سعادت قرآنی است. از این رو شخص امام علی(ع) نیز به این آیه برای مناقب خود استدلال کرده اند.55

دـ لاتحزن: در اینکه ابوبکر برای چه چیزی نگران بوده، دو احتمال می توان داد: الف ـ برای پیامبر. ب ـ برای جان خودش. بنابراین، محزون بودن ابوبکر دلالت بر اخلاص و شفقت او به پیامبر نمی کند؛ چون امکان دارد نگرانی او برای جان خودش بوده باشد. شاهد آن هم این است که پیامبر به او نفرمود: «إن الله معی؛ تو نگران من نباش، خدا با من است.» به هر حال اثبات احتمال اول نیازمند دلیل است و قائلان به آن، هیچ گونه دلیل معتبری برای آن ارائه نکرده اند. در برخی از مناظره ها با برهان سبر و تقسیم در این باره چنین آمده است:

اگر حزن ابوبکر مورد رضای خدا بوده، چرا پیامبر خدا آن را نهی کردند و فرمودند: «لاتحزن»، در حالی که پیامبر خدا نهی از رضای خدا نمی کنند و اگر آن حزن برای رضای خدا نبوده، فضیلتی به حساب نمی آید.56

شیخ طوسی در تبیان این گونه می نگارد:

و قوله «لاتحزن» إن لم یکن ذماً، فلیس بمدح بل هو نهی محض عن الخوف؛ اگر بگوییم «لاتحزن» مذمتی را در بر ندارد، بیان کننده هیچ نوع ثنا و ستایش هم نیست، بلکه صرفاً نهی از ترس و نگرانی است.57

برخی از شیعیان برای تقویت احتمال دوم به پاره ای از شواهد و قرائن تاریخی استناد کرده اند که جای بحث و بررسی بیشتری دارد.58به نظر می رسد کلام پیامبر خدا(ص) که به ابوبکر فرمود: «إن الله معنا» و همین طور فقره «فأنزل سکینته علیه»، می تواند بهترین قرینه برای شناخت ماهیت این حزن باشد.

هـ إن الله معنا: سبب صدور این جمله و معنای آن، با توجه به نگرانی و حزنی که ابوبکر را در آن لحظات فراگرفته بود، کاملاً روشن است. پیامبر اکرم(ص) برای رفع نگرانی و تسکین خاطر ابوبکر این جمله را فرمود تا او را به سمت خداوند متوجه کند و از حزن و اندوه وی بکاهد. بنابراین، منظور از جمله معیت خداوند، اطلاع و آگاهی او به ایشان است که همان معیت عام و جهان شمول الهی است. خدشه فخر رازی ـ که پیش از این در تبیین دیدگاه اهل سنت گذشت ـ بر این معنا مورد قبول نیست؛ زیرا درست است که بر اساس این معنا، مشرکان و کفار نیز مشمول معیت خداوند خواهند بود، اما با توجه به اینکه یاد خدا و معیت او در سختیها و مشکلات برای انسانهای مؤمن موجب آرامش و تسکین خاطر خواهد بود،59معیت را در این آیه نمی توان معیت خاص دانست. معیت خاص عبارت از تأیید و نصرت الهی است و به تصریح فقرات بعد، تأیید و نصرت الهی تنها شامل حال پیامبر خدا(ص) شده است.

فرضاً بپذیریم که معیت در این جمله معیت خاص است، اما با وجود این امر نیز فضیلتی برای ابوبکر به شمار نخواهد آمد؛ چون ابوبکر به طفیل پیامبر مشمول معیت خاص گردیده و خداوند به خاطر وجود شریف پیامبر به او نظر کرده است؛ هم چنان که خداوند به سبب وجود پیامبر در میان مسلمانان، عذاب فرو نمی فرستد و قرآن می فرماید: و ما کان الله لیعذبهم و أنت فیهم.60برخی نیز گفته اند تعبیر «معنا» در این آیه تنها به پیامبر اختصاص دارد و لفظ جمع برای تنظیم است که در قرآن فراوان به کار رفته است. موردی مانند «إنا أرسلنا نوحاً...» از آن جمله است.

برخی از تفسیرپردازان نامدار شیعی بر این باورند که امکان دارد انگیزة پیامبر از این گفتار تهدید و توبیخ ابوبکر باشد. شیخ طوسی چنین می گوید:

این جمله فضیلتی برای ابوبکر به دنبال ندارد؛ زیرا ممکن است هدف از آن تهدید و توبیخ باشد؛ چنان که متداول است برای سرزنش شخصی که کاری ناپسند انجام می دهد، گفته می شود: «لاتفعل إن الله معنا؛ از این کار بپرهیز، خدا با ماست»؛ یعنی خداوند بر افعال و کردار ما آگاه است.61

شیخ مفید نیز بر این نظر است که این جمله هم می تواند به منظور تسکین خاطر گفته شده باشد و هم به منظور ملامت و سرزنش. بنابراین، نمی توان از آن فضیلت و مدح برداشت کرد.62سیره نگار معاصر شیعی نیز در الصحیح من السیرة می گوید:

گفتار پیامبر تنها گزارش و اخبار از محافظت خداوند و پوشیده داشتن آنها از چشم مشرکان است و این فضیلت برای ابوبکر نیست، بلکه بیان کنندة آن است که خداوند پیامبر(ص) را نجات خواهد داد و به تبع نجات پیامبر(ص) ابوبکر نیز نجات خواهد یافت.63

وـ فأنزل الله سکینته علیه: ضمیر «علیه» مسلّماً به پیامبر(ص) بازمی گردد. اشهر قولین بین اهل سنت نیز همین است. هیچ جا در قرآن جز همین یک مورد، سکینه بر پیامبر(ص) فرود نیامده جز آنکه مؤمنان را نیز شامل شده است. صاحب تفسیر ارزشمند المیزان در این باره گفتاری جامع و زیبا آورده و گفته است:

اولاً: ضمائر پیشین و پسین این جمله به پیامبر(ص) بازمی گردد، مانند موارد «إلا تنصروه»، «نصره»، «أخرجه»، «یقول»، «لصاحبه» و «أیده». بنابراین، بازگشت ضمیر «علیه» به ابوبکر در این میان بدون قرینه قطعی است و هیچ توجیه علمی ندارد. ثانیاً: در آیة کریمه محور سخن نصرت و یاری پیامبر(ص) به وسیله خداوند و در شرایطی است که هیچ کس توان یاری پیامبر(ص) را نداشته است. خداوند می فرماید: إلا تنصروه فقد نصره الله. انزال سکینه و تأیید به وسیله سپاهیان نامرئی، از موارد نصرت الهی است. بنابراین، انزال سکینه اختصاص به پیامبر دارد. ثالثاً: آیة مورد نظر از سیاق واحدی برخوردار است و جمله ذیل آیه؛ یعنی «وجعل کلمة الذین کفروا السفلی وکلمة الله هی العلیا»، بیان کنندة جملات پیشین است و منظور از «کلمة الله» همان وعدة نصرت الهی و مراد از «کلمة الذین کفروا» تصمیم مشرکان بر قتل و نابودی پیامبر است. بنابراین، پیش از این جمله باید سخنی از نصرت و یاری پیامبر رفته باشد تا این جمله بدان اشارت داشته و آن را دلیل بر اعتلای کلمة الله بداند.64

آن گاه ایشان چنین ادامه می دهد:

اما این سخن ـ که مستند برخی از اهل سنت برای بازگشت ضمیر به ابوبکر است ـ که پیامبر(ص) همواره از سکینه و آرامش برخوردار بوده و نیازی به آن ندارد، پس ضمیر«علیه» به ابوبکر بازمی گردد، نیز به چندین علت پذیرفته نیست؛ چون خداوند در همین سوره در قصه جنگ حنین خبر از نزول سکینه بر پیامبر(ص) می دهد و می فرماید: فأنزل الله سکینته علی رسوله و علی المؤمنین.65و این ادعا که در جنگ حنین برای پیامبر نوعی تزلزل و اضطراب پدید آمد، اما در جریان غار این اضطراب نبود، باطل است؛ چون اولاً: سخنی بی اساس و بدون دلیل است، ثانیاً: اصل استدلال را ـ که پیامبر همواره از سکینه برخوردار است ـ مخدوش می کند. افزون بر آن، قرآن کریم در سورة فتح نیز از نزول سکینه بر پیامبر(ص) سخن می گوید و می فرماید: إذ جعل الذین کفروا فی قلوبهم الحمیة حمیة الجاهلیة فأنزل الله سکینته علی رسوله و علی المؤمنین؛66بلکه در صورتی که ضمیر به ابوبکر بازگردد، تالی فاسد لازم می آید؛ چراکه جمله بعد؛ یعنی أیده بجنودٍ لم تروها و جمله فأنزل الله سکینته علیه از سیاق واحدی برخوردارند و ضمیر در آنها به یک نفر بازمی گردد. بنابراین لازم می آید ضمیر «أیده» نیز به ابوبکر بازگردد، در حالی که ضمیر «ایده» مسلماً به پیامبر راجع است.67

اما نقل این استدلال ـ همراهی دائمی سکینه با پیامبر ـ از ابن عباس، افزون بر آنکه در مصادر معتبر سنی نقل نشده، اشکالات پیشین بر آن وارد است و آن را از حجیت و اعتبار ساقط می کند.

نقد شیعه بر استناد اهل سنت به روایات و شواهد تاریخی عبارت است از:

الف ـ انتخاب ابوبکر برای همراهی: در این باره دلیل متقن بر انتخاب ابوبکر برای همراهی توسط پیامبر خدا(ص) در دست نیست. کلمات سیره پردازان و تاریخ نگاران در این باره مضطرب و متفاوت است. برخی خروج پیامبر(ص) را از خانه ابوبکر و به همراه او گزارش نموده اند، اما برخی دیگر جریان را این گونه بازگو کرده اند:

پس از خارج شدن پیامبر(ص) از خانه، ابوبکر به خانه پیامبر(ص) آمد؛ پس علی(ع) را در جای پیامبر خفته یافت. جریان را از علی(ع) جویا شد. علی (ع) به او فرمود: پیامبر(ص) از مدینه خارج شد و به طرف بئر ام میمون حرکت کرد. آن گاه ابوبکر به دنبال پیامبر(ص) رفت، در بین راه به ایشان ملحق شد.68

بنابراین نمی توان قول اول را به طور قطع پذیرفت، بلکه قول دوم به حقیقت نزدیک تر است. شاهد و قرینه ای که قول دوم را به واقع نزدیک تر می نماید، آن است که مورخان نقل کرده اند که مشرکان برای یافتن پیامبر(ص) شخصی را که اثر پا را در بیابان، دقیق تشخیص می داد و در این کار خبره بود، به کمک گرفتند. او نیز جای پای پیامبر(ص) را پیدا کرد. آنان تا مسافتی در پی آن رفتند، تا آنکه به موضعی رسیدند. او گفت: از اینجا به بعد شخص دیگری با محمد همراه شده است.69

ب ـ عدم هجرت ابوبکر پیش از پیامبر(ص): این ادعا که همة اصحاب پیش از هجرت پیامبر(ص) از مکه خارج شده بودند و تنها ابوبکر در مکه باقی مانده بود، اولاً: به تصریح تاریخ نادرست و باطل است؛ چراکه شماری از اصحاب، حتی بعد از هجرت پیامبر(ص) در مکه باقی ماندند. از جمله علی(ع) به دستور پیامبر و برای انجام سفارشهایی در مکه ماند، ثانیاً: اگر شمار زیادی از اصحاب پیش از پیامبر(ص) مکه را ترک کردند، نه از سر بی مهری به پیامبر(ص) بود، بلکه این کار به دستور و سفارش شخص پیامبر(ص) انجام شد.70آنان مهاجران نخستین به شمار می آیند، نه آنچه اهل سنت در تفسیر آیه «و السابقون الـأولون من المهاجرین»(توبه: 100) ادعا می کنند و می گویند: «لاخلاف إن أوّل السابقین من المهاجرین ابوبکر.»71

ج ـ خرید مرکب توسط ابوبکر: در این باره نیز مناقشه هایی مطرح شده است. برخی از بزرگان اهل سنت تصریح نموده اند که علی(ع) برای پیامبر سه شتر خریداری کرد و آنها را به وسیله شخصی به نام اریقط بن عبدالله برای پیامبر خدا فرستاد.72افزون بر آن کسانی که ابوبکر را خریدار مرکب دانسته اند، خود تصریح کرده اند زمانی که ابوبکر مرکبها را به پیامبر(ص) عرضه نمود، پیامبر(ص) از پذیرش رایگان آنها خودداری کرد و بهای آنها را به او پرداخت.73بنابراین، ابوبکر خود نیز با خرج پیامبر(ص) این راه را پیموده است.

دـ مشارکت فرزندان ابوبکر در امر هجرت: روایتی که شیعه ـ بلکه برخی از اهل سنت ـ در این باره به دست داده اند، آن است که مدت زمانی که پیامبر(ص) در غار به سر می بردند، علی(ع) برای ایشان آب و غذا می برد.74علی(ع) در روز شورا این امر را یکی از افتخارات خویش ذکر نمود و به آن احتجاج کرد. آن حضرت می فرماید:

نشدتکم بالله، هل فیکم أحد کان یبعث إلی رسول الله الطعام و هو فی الغار، و یخبره الأخبار غیری؟ قالوا: لا؛75

شما را به خدا قسم می دهم، زمانی که پیامبر در غار بود، آیا کسی جز من برای او غذا می برد و اخبار(مکه) را به او گزارش می داد؟ حاضران جملگی پاسخ دادند: نه، غیر از تو کسی نبود.

بنابراین، شواهد تاریخی مورد استناد اهل سنت با مناقشه های جدی روبه روست، اما روایاتی که اهل سنت به آن استناد کرده اند نیز از چند نظر مخدوش است که در اینجا نقد آنها را به ترتیب شمارة روایات ملاحظه خواهید کرد.

حدیث یکم ـ اولاً: همان گونه که در مباحث گذشته روشن شد، این آیه هیچ گونه مدح و ستایشی برای ابوبکر در برندارد. ثانیاً: مذمتی که در این آیه و دو آیة پیش از آن خطاب به مسلمانان شده است، به طور مسلم شامل همه مسلمانان نمی شود؛ چراکه عده بسیاری از آنها امر پیامبر اکرم(ص) را در مورد جهاد اجابت کردند و به جبهه جنگ رفتند، بلکه این شیوة قرآن است که در بسیاری از موارد خطاب را به صورت عام می آورد و بعد عده ای را خارج می کند. ثالثاً: اگر بر فرض مذمت در آیه، شامل همه مسلمانان شود، قطعاً ابوبکر را نیز در برخواهد گرفت؛ زیرا مذمت در این آیه مربوط به زمانی است که پیامبر و مسلمانان در مدینه به سر می بردند، اما جریان غار مربوط به زمان هجرت پیامبر است. بنابراین، مذمت مسلّماً شامل ابوبکر نیز می شود.76

حدیث دوم ـ این حدیث هم از جهت سند و هم از جهت متن مخدوش است، اما از جهت سند، چنان که برخی از بزرگان اهل سنت تصریح نموده اند، این حدیث از موضوعات است.

ابن ابی الحدید می گوید:

إن البکریة وضعوا هذا الحدیث فی مقابلة حدیث الإخاء؛77این حدیث را بکریه در مقابل حدیث «إخاء» (که در آن پیامبر اکرم(ص) علی(ع) را برادر خویش خواند) جعل کرده اند.

حدیث از جهت متن نیز مبتلا به اشکالاتی است که عبارت اند از:

الف ـ از مفاد این روایت برداشت می شود که پیامبر اکرم(ص) هیچ کس را به عنوان دوست برنگزیده اند، در حالی که به تصریح روایات بی شماری (مانند روایت طیر، رایة، إخاء، غدیر و…) پیامبر(ص)، علی(ع) را دوست و یار و یاور خویش خوانده است.

ب ـ این روایت با روایات دیگری که اهل سنت نقل کرده اند، معارض است. در آن روایات پیامبر افرادی مانند سعدبن معاذ و عثمان را دوست خویش معرفی کرده است. از آن جمله این دو روایت است:

یک: ابوهریره از رسول خدا(ص) نقل کرده است: «إن لکل نبیٍ خلیلاً من أمته و إن خلیلی عثمان؛ هر پیامبری از امت خویش دوستی را برمی گزیند و من عثمان را برای دوستی برگزیدم.»78

دو: رسول خدا(ص): «لکل نبی خلیل و خلیلی سعدبن معاذ؛ هر پیامبری دوستی دارد و دوست من سعدبن معاذ است.»79

ج ـ مفاد این روایت با روایتی که از اهل سنت نقل شده و در آن ابوبکر دوست بالفعل پیامبر(ص) معرفی شده، معارض است. در آن روایت چنین آمده: «قال رسول الله(ص) انّ خلیلی من امتی أبوبکر.»80

حدیث سوم ـ روایت مذکور نیز به تصریح بزرگان اهل سنت مجعول است. خطیب بغدادی در کتاب تاریخ بغداد می گوید:

هذا الحدیث لاأصل له عند ذوی المعرفة، و قد وضعه محمدبن عبد إسناداً و متناً؛81 این حدیث ریشة صحیحی ندارد، بلکه متن و سند آن را محمدبن عبد جعل کرده است.

حدیث چهارم ـ ضعف این روایت نیز با توجه به مباحثی که در تفسیر آیه گذشت، روشن می شود؛ زیرا اولاً: مفاد این حدیث مانند مفاد جملة إن الله معنا است که گفتیم فضیلتی برای ابوبکر به شمار نمی رود، بلکه برای تسکین خاطر و یا توبیخ ابوبکر بیان شده است. ثانیاً: در برخی مصادر، روایت این گونه است: «إسکت یا أبابکر إثنان الله ثالثهما»،82 که ظهور در توبیخ ابوبکر دارد. ثالثاً: این روایت تنها از انس نقل شده و بنابراین در دیدگاه اهل سنت خبر واحد به شمار می آید. در نظر شیعه نیز انس تضعیف شده است.

حدیث پنجم ـ این حدیث به تصریح بزرگان اهل سنت از جهت سند مبتلا به ضعف جدی است؛ چراکه غالب بن عبدالله مجهول است. بنابراین پدر و جد او نیز که در سلسلة سند قرار گرفته اند، مجهول اند.

ابن حجر در لسان المیزان چنین می گوید:

فأمّا غالب بن عبدالله فلایعرف، قاله العلائی، و قال ابن حزم فی المحلّی: غالب بن عبدالله مجهول.83

حاصل سخن

در دیدگاه اهل سنت آیة چهلم سورة توبه فضایل و مناقب ارزشمندی را برای ابوبکر به دنبال دارد.

یک ـ دیدگاه اهل سنت در این زمینه بر دو بنیان اساسی استوار است: 1. تحلیل درونی از دلالت آیه. 2. استناد به روایات و شواهد تاریخی پیرامون آیه.

دو ـ اساسی ترین نقاط حوزة درونی آیه، عبارت اند از:

الف: ثانی إثنین: ابوبکر را همراه پیامبر به شمار می آورد. ب: إذ هما فی الغار: این عبارت ابوبکر را در کنار پیامبر توصیف می کند. ج: إذ یقول لصاحبه: در این عبارت ابوبکر صاحب پیامبر خوانده شده است. د: لاتحزن: حزن ابوبکر برای پیامبر بود، نه برای خودش. هـ: إن الله معنا: پیامبر معیت را که معیت خاص است، به خود و ابوبکر استناد داده است. و: فأنزل الله سکینته علیه: سکینه و آرامش بر ابوبکر نازل شد، نه بر پیامبر؛ چون پیامبر نیازی به آرامش و سکینه نداشت.

سه ـ شواهد تاریخی که اهل سنت بدان استشهاد کرده اند، عبارت اند از:

الف: انتخاب ابوبکر برای همراهی: پیامبر ابوبکر را تنها برای همراهی انتخاب کرد که نشانة ایمان و صداقت راستین ابوبکر است.

ب: عدم هجرت ابوبکر پیش از پیامبر: همه اصحاب قبل از پیامبر هجرت کردند، اما ابوبکر در آن شرایط حساس پیامبر را تنها نگذارد.

ج: خرید مرکب برای پیامبر توسط ابوبکر: ابوبکر توسط پسرش عبدالرحمان توشه و مرکب راه را برای هجرت پیامبر خریداری نمود.

د: مشارکت فرزندان ابوبکر در امر هجرت: عبدالرحمان و اسماء، فرزندان ابوبکر، هر دو در هجرت پیامبر سهیم بودند و آن حضرت را در این کار یاری رساندند و غذا و مرکب برای آن حضرت تهیه می نمودند.

چهار ـ دانشمندان شیعی بر هر دو حوزة استدلالی اهل سنت، خدشه وارد کرده اند.

پنج ـ نقدهای شیعه در حوزة تحلیل درونی آیه، عبارت اند از:

اولاً: عبارت «ثانی إثنین» و«إذ هما فی الغار» تنها گزارشی از اجتماع مکانی ابوبکر با پیامبر است و مفاد آن هیچ امتیازی را برای ابوبکر ثابت نمی کند.

ثانیاً: عبارت «إذ یقول لصاحبه» نیز ابوبکر را ملازم و همراه پیامبر می خواند و کلمة صاحب در قرآن کریم به معنای لغوی آن (یعنی همراه) آمده که این همراه هم می تواند شخص مؤمن یا منافق یا کافر باشد، چنان که قرآن کریم خطاب به مشرکان می فرماید: «و ما صاحبکم بمجنون.» در این آیه مشرکان صاحب و ملازم پیامبر خوانده شده اند.

ثالثاً: اگر این عبارات دلالت بر فضیلتی داشته باشد، فقط یک فضیلت اجتماعی است، نه آنچه در فرهنگ قرآن فضیلت قلمداد شده که عبارت از تقوا و عبودیت است.

رابعاً: عبارت «لاتحزن» هیچ گونه فضیلتی برای ابوبکر ندارد، چون امکان دارد حزن ابوبکر بر اثر ترس بر جان خودش بوده باشد.

خامساً: جمله «إن الله معنا» برای رفع نگرانی و یا توبیخ ابوبکر بیان شده و معیت نیز معیت عام است. اگر هم معیت خاص باشد، ابوبکر به تبع پیامبر از این معیت بهره مند شده و این اختصاصی به ابوبکر ندارد؛ زیرا تمام مسلمانان به سبب وجود شریف پیامبر از عنایات خاص خداوند برخوردار می شدند.

سادساً: در «فأنزل سکینته علیه»، ضمیر «علیه» بنا به سیاق آیه و قول مشهور خود اهل سنت، یقیناً به پیامبر بازمی گردد.

شش ـ نقد شیعه بر شواهد تاریخی و روایات اهل سنت، عبارت است از:

الف: انتخاب ابوبکر برای همراهی: آرای سیره پردازان در این باره متفاوت است.

ب: عدم هجرت ابوبکر پیش از پیامبر: برخی از اصحاب حتی بعد از هجرت پیامبر در مکه باقی ماندند. آنها نیز که مکه را ترک نمودند، به دستور پیامبر این کار را کردند.

ج: خرید مرکب توسط ابوبکر: برخی از بزرگان اهل سنت، همانند شیعه تصریح کرده اند که علی(ع) مرکب را برای پیامبر تهیه کرد.

د: مشارکت فرزندان ابوبکر: دیدگاه شیعه و برخی از اهل سنت آن است که زمانی که پیامبر در غار بود، علی(ع) آب و غذا برای پیامبر می برد.

هـ: روایاتی که اهل سنت طرح کرده اند یا از لحاظ سند و یا از حیث سند و متن مبتلا به ضعف جدی است.