آداب معاشرت (۸)

«هرکس از بستگان خود دست بکشد (آنها را یاری نکند) از آنها یک دست گرفته شده است اما، از او دستهای بسیار...».

(امام علی علیه السلام )

آیا تا به حال به اهمّیّت وجود بستگان خود، مخصوصا خویشان نزدیک خود فکر کرده ایم؟ آیا وجود و یاری بستگانمان را در زندگی خود حسّ کرده ایم؟ آیا می دانیم که در اثر خوش رفتاری با فامیل و صله ارحام چه فایده های مادی و معنوی نصیب ما می شود؟

البته اگر بخواهیم در این زمینه سود و اجر و پاداش بیشتری ببریم، باید به قرآن و مکتب اهل بیت مراجعه نماییم. مکتبی که با سرشت انسان سازگار است، همان فرهنگ قرآن است که باید به وسیله پیامبر و آلش تفسیر و بیان شود؛ زیرا که آنان طبیبان روحی و جسمی انسان ها از طرف خدا هستند و همیشه به مصلحت بشر می اندیشند نه نظر شخصی آنان. فرق قوانین الهی و بشری در همین است که قوانین بشری، نظر مردم عادی را در نظر می گیرد، خواه خوب باشد یا بد. اما در قوانین الهی که به وسیله انبیاء و اوصیاء بیان شده، خوب و بد و نیاز بشر در نظر گرفته می شود. لذا اهل بیت برای اینکه انسان ها را به سوی پیشرفت در همه مراحل زندگی سوق دهند، دستور به تعاون و همکاری و خوبی با همنوعان، خصوصا بستگان نزدیک داده اند و احادیثی را در زمینه ارزش وجودی بستگان و نیکی به آنان و آثار مادی و معنوی، دنیوی و اخروی آن بیان داشته اند که به برخی از آنها -فهرست وار- اشاره می کنیم:

ارزش وجودی بستگان

هر شخص یا هر شیئی که انسان به آن علاقه دارد و به آن عشق می ورزد و گاهی مکلّف است که به هر قیمتی از آن دفاع نموده و آن را از خطرها حفظ کرده و احترام آن را نگاه دارد، باید ارزش خطر کردن و ریسک را داشته باشد تا به امید آن اجر و پاداشی که برای این تکلیف در نظر گرفته شده خود را به زحمت بیاندازد. صله ارحام و نیکی به آنان هم یکی از مواردی است که انسان مکلّف به خوبی کردن و برخورد خوب با آنان است. اسلام هم که در مورد صله ارحام این همه پافشاری می کند، ارزش و اهمّیّت وجود بستگان را نیز بیان کرده و نیاز انسان را به آنان بازگو کرده و نیکی به آنان را مایه خوشبختی در دنیا و کلید نجات در آخرت دانسته و اکیدا به آن سفارش می کند.

امیرالمومنین علی علیه السلام می فرماید:

«هیچ شخصی هرچند ثروتمند و دارا و صاحب فرزندان فراوان باشد، از خویشاوندانش بی نیاز نیست باید با آنان مدارا نماید و احترامشان را نگاه دارد و از ایشان با دست و زبان دفاع نماید زیرا خویشاوندان هرکس بهترین مدافعان و بزرگ ترین پشتیبان او هستند و به هنگام گرفتاری و در وقت غم و اندوه، مهربان ترین و دلسوزترین اند.

هرکس از بستگان خود دست بکشد (آنها را یاری نکند) پس، از ایشان یک دست گرفته شده و از او دستهای بسیار... پس هر کس مخلصانه به خویشان خود مهر ورزد و به آنان خدمت کند و این کار را برای رضای خدا انجام دهد، آنچه را که او از مال دنیا در این راه انفاق می کند خداوند آن انفاق ها را برای او ذخیره می کند و در جهان واپسین هم چند برابر، برایش پاداش می دهد⁽¹⁾».

همچنین امام سجاد علیه السلام در رساله حقوقش که تا به امروز هیچ سازمان جهانی یی نتوانسته است منشوری به این جامعی عرضه بدارد، پس از اینکه نیکی به پدر و مادر را به فرزند، سفارش کرده می فرماید:

«پدر، بن و ریشه توست و تو شاخه آن هستی و اگر او نبود تو نبودی و مادرت با سراپایش و همه اعضا و وجودش تو را نگهداری کرده و به این فداکاری، شاد و خرّم بوده و تمام خطرها را از تو دفع نموده و چه مرارت ها کشیده تا تو را به این حد رسانده است».

سپس امام چهارم درباره فرزند به پدر بدین گونه سفارش می کند:

«فرزند از توست و خوب و بدش خوب و بد توست و درباره او مسؤولی».

همچنین درباره برادر می فرماید:

«اما حق برادرت این است که بدانی او دست توست که با آن کار می کنی و پشت توست که به او پناه می بری و عزت توست که به او اعتماد داری و نیروی توست که با آن یورش ببری. مبادا او را ساز و برگ نافرمانی خدا بدانی و نیز وسیله ظلم به حق خدا، او را درباره خودش یار باش و در برابر دشمنش، کمک کار، و میان او و شیاطینش حایل شو و حق اندرز او را به جای آور و اگر مطیع پروردگارش شد و به خوبی از او پذیرا گردید برای ارضای )دا به او روی کن وگرنه خدا نزد تو مقدّم باشد و از اویش گرامی تر بدار⁽²⁾».

کدام فامیل؟

البته ممکن است این سؤال پیش آید که آیا فرمایش حضرت علی علیه السلام شامل حال بستگان خوب است یا اعم از خوب و بد؟ در این زمینه به دستور خود آن حضرت هنگام عیادت از صعصعه بن صوحان (که یکی از یاران ایشان بوده) اشاره می کنیم: صعصعه می گوید: «بیمار بودم. علی علیه السلام به عیادتم آمد و فرمود:

«نگاه کن! یک وقت این عیادت کردن مرا به رخ فامیل خود نکشی و فخر نفروشی. اگر قوم و خویش تو گرفتار بودند خودت را بی تفاوت نشان نده، زیرا هیچ کس از خویشاوندان، بی نیاز نیست و ممکن است روزی به آنان محتاج شود. پس اگر خویشانت را بر خیر و درستی دیدی، یاریشان کن و اگر زندگی نادرستی داشتند بی تفاوت مباش و آنان را به حال خود وامگذار، بلکه سعی کن بر اساس اطاعت خدا، با خویشانت همدم باشی زیرا شما تا زمانی که بر پایه اطاعت از فرمان های الهی با یکدیگر همکاری و همیاری می کنید و از نافرمانی خدا جلوگیری می نمایید در زندگی خود، خوشبخت خواهید بود⁽³⁾».

آثار و برکات صله ارحام

می دانیم که هر کار و عملی -اعم از مادی یا معنوی- که انسان انجام دهد، بدون اجر و مزد نبوده و نخواهد بود و همچنان که در همه جامعه ها معمول است، آثاری بر آن بار می شود اما در مکتب وحی که نشأت گرفته از اراده ذات بی همتای هستی بخش می باشد به طور اکمل و أتمّ به این مسأله پرداخته شده و به وسیله رهبران الهی بیان شده است و یکی از آن کارها که آثار دنیوی و اخروی فراوانی در پی دارد، صله ارحام می باشد که احادیثی را در این زمینه می آوریم:

حدیثی از امام رضا علیه السلام از جدش اما حسین علیه السلام درباره طول عمر و زیادی رزق و روزی به خاطر صله ارحام وارد شده است که می فرماید:

«مَن سرّه أن ینسأ فی أجله و یزاد فی رزقه فلیصل رحمه⁽⁴⁾»:

«هرکس بخواهد عمر او طولانی و روزی او زیاد شود، باید به بستگان خود نیکی نماید».

امام صادق علیه السلام از جدش رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند که می فرمود:

«صلة الرحم تهوّن الحساب و تقی میتة السوء⁽⁵⁾»:

«صله ارحام در قیامت، حساب انسان را آسان و در دنیا از مرگ بد، حفظ می کند».

امام در جای دیگر به دنبال این حدیث آیه «الذین یَصِلوُنَ ما اَمَرَ اللّهُ بِهِ أن یّوصَلَ و یَخْشَوْنَ رَبّهم و یَخافُونَ سُوءَ الحِساب» را خواندند و این حاکی از آن است که نیکی کردن به بستگان، در روزی که انسان از حساب خودش در پیشگاه حق، هراس دارد، حساب او را آسان و او را نجات می دهد.

اما اینکه صله ارحام و نیکی به فامیل نزدیک چیست؟ باید از رسول خدا یاد بگیریم که می فرماید:

«صِل رحمک و لو بشربة من ماء و أفضل ما یوصل به الرحم کفّ الاذی عنها⁽⁶⁾» «صله رحم کن و لو با یک جرعه آب و بهترین چیزی که بستگان با آن صله ارحام می شوند، این است که آنها از دست و زبان انسان در امان بوده و اذیّت نشوند».

همچنین امام باقر علیه السلام می فرماید:

«صلة الارحام تزکی الاعمال و تدفع البلوی و تنمی الاموال و تنسی ء له فی عمره و توسّع فی رزقه و تحبّب فی اهل بیته فلیتق اللّه و لیصل رحمه⁽⁷⁾».

«صله رحم، اعمال انسان را پاک و بلا را دفع و اموال را زیاد و عمر را بلند و روزی را فراوان و انسان را نزد خانواده، محبوب می نماید، پس انسان باید الهی را مراعات کرده و صله رحم کند».

1. نهج البلاغه، فیض الاسلام، خ 23، ص 84.

2. تحف العقول، ص 27.

3. امالی طوسی، ج 1، ص 357.

4. بحارالانوار، ج 74، ص 91.

5. همان، ج 74، ص 94.

6. بحار الانوار، ج 74، ص 103 و 104.

7. اصول کافی، کتاب الکفر و الایمان، ج 13، ص 230.