پاسداران رسالت نبوی و ولایت علوی!

محقق کرکی، شیخ ابراهیم قطیفی، غیاث الدین منصور، و محقق سبزواری از دانشمندان شیعی برجسته و نقش آفرین در عصر صفوی بوده اند .

گفته شد که اندیشمندان شیعه در عصر صفویه با بهره گیری از تجربیات علمای شیعه و عصر کتب اربعه، در دوره حکومت آل بویه شیعه امامی در پنج قرن پیش از خود، توانستند تشیع امامی را به عنوان مذهب رسمی ایران در قانون اساسی ایران بگنجانند . و علمای شیعه را از جبل عامل و سوریه و لبنان ... به ایران بکشانند و مدارس و حوزه های علمی و دینی را رونق بخشند و صدها اندیشمند کلامی، فلسفی، تفسیری و حدیثی به جهان اسلام تحویل بدهند .

دکتر «عیسی صدیق » می گوید: آثار مهمی که در رابطه با معرفی فرهنگ تشیع در عصر صفویه تالیف شده، به اندازه همه اعصار و قرون بوده است .

این کارها تنها یک قدم اساسی برای نهادینه کردن اصول فکری و فرهنگی شیعه برگرفته از کتب اربعه و قرآن و مکتب اهل بیت علیهم السلام بوده است .

اینک به شرح حال برخی از این اندیشمندان و نقش آفرینان به طور فشرده اشاره می شود:

الف: محقق کرکی

نورالدین علی بن الحسین عبدالعالی مشهور به علی بن عبدالعالی، محقق ثانی، خاتم المجتهدین در سال 870ه در منطقه جبل عامل در کرک نوح متولد و هنگام (فوت 970ه)، هفتاد دو سال داشت ⁽¹⁾ .

در منابع شیعه از نیمه قرن دهم تا عصر حاضر او را محقق ثانی می نامند ⁽²⁾ «شهید ثانی » ، می گوید: او امام و محقق و نادره زمان بود . «شاه طهماسب » امور مملکت را به او سپرده و نوشت که همه از او اطاعت کنند; زیرا اصل حکومت مال نایب امام زمان (عج) است که فعلا او نائب امام می باشد و من (شاه طهماسب) یکی از عمال او هستم ⁽³⁾ . وی از مشهورترین استاد خود بعد از پدرش، از «علی بن هلال جزایری » (928ه) نام می برد و احترام زیادی برای او قائل است . او پس از کسب اجازه نقل حدیث و اجتهاد در سال (909 - 910 ه) به نجف رفت و در آنجا مشهور گشت و در سفر فتح عراق (914ه) «شاه اسماعیل صفوی » او را به ایران دعوت کرد، دعوت او به هر علتی که باشد، در راستای تشیع واقعی، مشی جدید سیاسی شاه اسماعیل در برابر عثمانیها، ... ! . او به مقامات عالی رسید . مذهب رسمی ایران شیعه اثنی عشری و امامی شده و 70 هزار دینار سالیانه برای او مقرری قرار داد! .

در آن زمان بین ازبکان و صفویان جنگ سختی در گرفت و نیروی قزلباش صفوی بر ازبکان پیروز شد و هرات; مرکز فرهنگی سیاسی شرق ایران، فتح شد و سعدالدین تفتازانی عالم مشهور سنی هرات و شیخ الاسلام سی ساله دولت تیموری به جرم تسنن به قتل رسید . وقتی که کرکی وارد هرات شد، عصبانی گشته و گفت: چرا او را کشتند، زیرا اگر او زنده بود، با مباحثه و احتجاج با او، می توانستیم بسیاری را هدایت کنیم ⁽⁴⁾ . می گویند وی تا آخر عمر بر این قضیه تاسف می خورد .

وی چند اثر خود را به دولت صفوی تقدیم کرد و چند اثر دیگر به خواست بزرگان صفوی نوشته است، مانند نفحات اللاهوت و جامع المقاصد . وی در عصر شاه اسماعیل به بسیاری از شهرهای ایران سفر کرد . و پس از پنج سال اقامت در ایران، به نجف رفت و دیگر بازنگشت ⁽⁵⁾ .

او امامت را از اصول دین می دانست و به اهل سنت ایراد می گرفت که چگونه برای قضاوت که منصب خاصی است، علم و عدالت را شرط می دانند ولی برای جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله (خلیفه و امام) فسق و فجور و جهل را تجویز می کنند ⁽⁶⁾ .

او بر عصمت امام علیه السلام تاکید می کند و او اولین کسی است که بر ولایت فقیه در عصر غیبت، تاکید می ورزد ⁽⁷⁾ .

درباره نمازجمعه در عصر غیبت و اختیارات مجتهد جامع شرایط و ولی فقیه اختیارات ویژه ای قائل است ⁽⁸⁾ .

او برای هر شهری امامی برای جماعت و نماز و تعلیم احکام قرار داد .

صاحب لؤلؤة البحرین می نویسد: او مجتهد مطلق و اصولی خالص بود و لقب شیخ الاسلام یافت! . و زمانی محقق ثانی می خواندند .

شهید ثانی درباره اش می گوید: «امام محقق، نادره زمان بود . او معاصر شیخ علی بن عبد العالی المیثمی بود» (متوفی شب چهارشنبه جمادی الاولی 988ه) .

از او دستوراتی در زمینه خراج و مالیات و مقدار آن، که متضمن قوانین عدل بود، صادر شد .

وی در ترویج مذهب جعفری به قدری فعال بود که برخی از اهل سنت به او لقب مخترع مذهب شیعه داده اند تالیفات زیادی دارد از جمله کتاب «شرح قواعد» در 6 جلد ⁽⁹⁾ . «حواشی الشرایع » ، «و الارشاد» ، «و المختلف » ، «و الخراجیة » ، «و العقود و الایقاعات » . و نیز «رسالة قاطعة اللجاج فی تحقیق اصل الخراج » .

همچنین کتاب «اسرار اللاهوت فی وجوب لعن الجبت و الطاغوت » ... و «رسالة فی الرضاع و رسالة اقسام الارضین » و «رسالة الجمعه » و «شرح الالفیه » و «رسالة السجود علی التربة » که از تالیفات او می باشد . سرانجام او در 18 ذیحجه 940ه از دنیا رفت .

ب: شیخ ابراهیم بن سلیمان قطیفی (متوفی 950ه)

از محدثان بزرگ قرن دهم در قطیف از توابع بحرین متولد و در نجف درگذشت ⁽¹⁰⁾ .

او در 913 به نجف رفت و در درس علی بن هلال جزائری شرکت کرد و در سال 928ه از وی اجازه نقل حدیث گرفت . او مخالف سرسخت محقق کرکی بود و توانست با جلب برخی از علمای دربار صفویه مخالفت با کرکی را آغاز ولی با حمایت شاه طهماسب از کرکی، یاران قطیفی وی به بحرین تبعید شدند .

قطیفی 5 اثر از 20 اثر فقهی خویش را بر رد کرکی نوشته است که بسیاری از محققان، این مخالفت را ناشی از روح اخباری گری او می دانند .

مهمترین محور مخالفت او بحث عدم جواز همکاری با سلطان جائر و بحث اختیارات فقیه در عصر غیبت بود ⁽¹¹⁾ . و نیز بحث خراج و حلیت عطایای سلطان بود که قطیفی آنها را حرام می دانست .

قطیفی در رساله «السراج الوهاج لدفع عجاج قاطعة اللجاج » آرای خود را بیان و نظر کرکی را رد کرده است ⁽¹²⁾ .

ج: غیاث الدین منصور بن محمد پسر صدر الحکمای شیرازی

وی متوفای 948 به نقلی 940 و از علما و حکمای به نام است و به «غیاث الحکما» معروف بود . او از کودکی علوم و حکمت را فراگرفت و در ایام جوانی به حدی رسید که با علما به بحث و جدل می پرداخت و در 20 سالگی به مدارج عالی تحصیل رسید .

در عهد شاه طهماسب یکم به مقام صدارت عظمی رسید و به صدرالممالیک ملقب شد .

وی در اثر اختلافی که با شیخ علی محقق کرکی داشت، از مقام صدر بودن استعفا کرد . و به شیراز رفت و مدرسه منصوریه شیراز به مناسبت وی تاسیس شد و در آنجا تدریس می کرد و در همانجا فوت کرد و مدفون شد . کتابهای زیادی منسوب به اوست برخی از تالیفات او عبارت است از:

1 . حجة الکلام که در آن برخی از اشکالات غزالی را نیز رد کرده است .

2 . اثبات الواجب تعالی .

3 . اخلاق منصوری .

4 . التصوف و الاخلاق .

5 . جام جهان نما (110) .

6 . محاکمات .

7 . اللوامع و المعارج در هیئت .

8 . تجرید الحکمة و کتاب معالم الشفاء فی الطب .

خوانساری در روضات الجنات، 24 صفحه مصلب را به او اختصاص داده است .

د . محقق سبزواری

محمد باقر سبزواری از علمای بزرگ عصر شاه عباس دوم و شاه سلیمان بود و منصب شیخ الاسلامی و امامت جمعه اصفهان را به عهده داشت و سالهای زیادی را در دربار صفوی گذرانید . وی با فیض کاشانی وزیر دانشمند شاه عباس دوم روابط نزدیکی داشت و او مهمترین متن سیاسی را برای شاه عباس دوم، یعنی روضة الانوار عباسی را نوشت . وی در آن کتاب با بیانی سعی دارد دولت صفوی را از زوالی که در اثر سوء تدبیر و عیاشی، شاهان بی تجربه را تهدید می کند، برهاند . و در جای جای کتاب شاه را از شرب مدام بر حذر می دارد . و وظایف سلطان را گوشزد می کند . رعایت تقوی و عدالت و سایر وظایف را یادآور می شود ⁽¹³⁾ .

پی نوشت:

1) خوانساری، روضات الجنات، ج 4، ص 368 و 362، عبدالله افندی، ریاض العلماء، به کوشش سید احمد حسینی اشکوری، قم کتابخانه مرعشی .

2) زمین در فقه اسلامی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1362، ج 2، ص 72 و 95، دکتر نصرالله درباره کرک می نویسد: 18 تن از علمای کرک در عصر صفویه به مناصب شرعی و سیاسی در ایران رسیدند .

3) نوری، مستدرک الوسایل، ج 3، ص 432، عالم آرای عباسی، ص 480 و 482 .

4) نفحات اللاهوت، به کوشش دکتر محمد هادی امینی، تهران مکتبه نینوا، ص 29 و ... .

5) لؤلؤة البحرین، تحقیق سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مکتبة النعمان، ص 129، بی تا .

6) نفحات اللاهوت، ص 69 - 70 .

7) ابوالصلاح حلبی، الکافی فی الفقه، تصحیح استادی، اصفهان، مکتبة امیرالمؤمنین، 1362، ص 422 .

8) همان، ص 2071 .

9) اعیان الشیعه، سید محسن امین جبل عاملی، شهداءالفضیلة، چاپ نجف، عربی - روضات الجنات خوانساری، ج 4، ص 362 - زندگی نامه علامه مجلسی، مصلح الدین مهدوی، ج 1، ص 283 - 284، عمادزاده، اصفهان .

10) اعلام زرکلی، ج 1، ص 34 - معجم المؤلفین، محمد رضا کحاله، بیروت، مکتبة المثنی، ص 36 .

11) جعفر المهاجر، الهجرة العاملیة الی ایران فی عصر الصفوی، بیروت، دارالروضة 1989م .

12) الخراجیات: ص 3، السراج الوهاج لدفع عجاج قاطعة اللجاج: ص 50، 113 و 120 و 122 و 127 .

13) روضة الانوار عباسی، محقق سبزواری، تصحیح اسماعیلی چنگیزی، تهران، دفتر نشر میراث مکتوب 1377، ص 79 و 68 و 79 و 63 .