پیام حوزه: در خدمت آیة الله اعتمادی استاد عالیقدر حوزه هستیم . از ایشان خواهش می کنیم بفرمایند هدف از تحصیل در حوزه چیست؟
بسم الله الرحمن الرحیم . هدف از تحصیلات حوزوی کسب معلومات علمی است . وقتی یک محصل دارای سرمایه علمی شد، وجودش در هر بعدی کاملا مورد استفاده قرار می گیرد . به فرمایش حضرت: «ارزش هر کسی به اندازه معلوماتی است که از ما اهلبیت حمل می کند . مرحوم شیخ در فرائد این حدیث را مستفیض بلکه متواتر نامیده است » .
پیام حوزه: آیا صرفا تحصیلات برای تربیت فقیه است حال آنکه درصد کمی از طلاب به درجه اجتهاد می رسند؟
همان طور که عرض کردم، غرض کسب سرمایه علمی است . سرمایه علمی هم مثل سرمایه دنیوی است، همان طور که در سرمایه دنیوی هر کسی قسمتی دارد، در سرمایه علمی هم هر کس قسمتی دارد ولی هر مقدار که باشد سرمایه است و نفع دارد . یکی مجتهد و صاحب رساله می شود و دیگری نه، کمی کمتر سرمایه دارد، عالم و راهنمای یک شهر می شود و همین طور در مراحل پایینتر .
پیام حوزه: آیا آن که در حوزه تحصیل می کند وظیفه ای در ارشاد جامعه و تربیت بشر هم دارد؟
تمام محصلان در هر سطحی که باشند از درجه پایین تا اجتهاد وظیفه شان این است که احکام را بیان کنند و در هدایت بشر کوشا باشند . اختصاص به قشر خاصی ندارد، حتی غیر روحانیان هم این وظیفه را دارند . اما غیر روحانی واجد شرایط ابلاغ احکام نیست .
پیام حوزه: علاوه بر ابلاغ آیا در اداره جامعه به معنای حکومت و سرپرستی هم، حوزویان وظیفه دارند؟
این وظیفه هر فرد روحانی است . با ملاحظه سیره انبیا و اولیا می بینیم آنان علاوه بر بیان احکام و تعبدیات، در امور دنیوی نیز رهنمودهایی داشته اند . لذا یک روحانی آگاه - نظر به کامل بودن فقه ما - وظیفه دارد در هر بعدی به امور مردم رسیدگی و آنان را هدایت کند .
پیام حوزه: موضوعات جدید و مستحدثه ای وجود دارد که از ناحیه حوزه حکم آنان بیان نشده، علت چیست؟
مسائل مستحدثه، یعنی مسائلی که به مقتضای زمان پیش می آید و مطرح می شود . بزرگان ما این مسائل را بررسی می کنند و جواب می دهند . البته زمانهای سابق مسائل
مستحدثه چندانی نبود ولی اخیرا زیاد پیش می آید و پاسخهای بزرگان هم به صورت جزوه و غیر آن وجود دارد .
پیام حوزه: آیا در تبلیغ بویژه در ابلاغ احکام برای مسلمین خارج از کشور، توفیق کامل داشته ایم علت آن را چه می دانید؟
روحانیت شیعه از زمان ائمه هدی علیهم السلام تا چندی پیش به انزوا کشیده شده بودند . منتها به هر وسیله ای بود احکام را ابلاغ می کردند حتی تا مرز شهادت هم پیش می رفتند . دستشان باز نبوده است که بیشتر از آن را انجام دهند . در زمان آیة الله العظمی بروجردی که مرجعیت قدرتی یافت در خارج خدماتی انجام شد . در «هامبورگ » و غیر آن مساجد و مراکزی ایجاد شد و در حوزه جزوه ها و کتابهایی نوشته شد . گرچه همین مقدار خدمات هم به واسطه فداکاری و تحمل زحمات بوده است .
پیام حوزه: آیا کتابهای درسی موجود برای تامین هدف روحانیت کافی و مناسب است؟
البته به طور طبیعی کتابهایی که معطل کننده بودند کنار رفتند مثل شرح جامی، مطول، مغنی و . . . ولی بعضی از کتابهای ما انصافا قابل استفاده است . مثلا در ادبیات، کتاب مختصرالمعانی - که حقش این است آن را از دست ندهیم و علمی به این شیرینی و دقت از بین نرود . و در اصول، معالم که از زمان سابق مورد استفاده روحانیت شیعه بوده است و در آگاهی از مسائل اصولی بسیار مؤثر است . این کتاب با سلیقه عالی نوشته شده و تا به حال کتابی به سلیقه و نظم آن نگاشته نشده است . مصنف با بیانی ساده وارد بحث شده اول اقوال را می گوید بعد به ترتیب ادله را بیان می کند . لذا باید مواظب معالم باشیم . این را بدانیم اگر معالم را کنار بگذاریم همین مقدار از اصول که نوعا عایدمان است را از دست می دهیم . حیف است این گنجینه ها از بین برود، جایگزین نخواهند داشت .
در فقه هم نباید از شرح لمعه دست برداریم . کتابی جامع در فروع فقهیه و در عین حال سلیس که همراه با استدلالهای قانع کننده باشد و از شرح لمعه بهتر باشد نداریم . رسائل و مکاسب شیخ و کفایه آخوند، گنجینه های حوزه هستند که نباید کنار بروند، جایگزین هم فعلا وجود ندارد و بعید است جایگزین برای اینها تهیه بشود . چنانچه حضرت امام نیز روی این مسائل اصرار داشتند که اینها باید حفظ شوند . بعضی از حرفها که گاهی شنیده می شود که فلان کتاب را تغییر بدهیم، تبدیل کنیم فقط نتیجه اش این است که تحصیلات ما قشری و سطحی شود و عمقی نباشد، حیف است اینها عوض شوند .
اما اینکه آیا اینها برای هدف روحانیت - مخصوصا در زمان حاضر - کفایت می کند، بله اینها به تنهایی نیازها را تامین نمی کند حوزه فکر خوبی کرد که دروس عمومی را متداول نمود اما متاسفانه فقط اسمشان هست . نمی دانم چه گرفتاری هست که نمی توانند این را منظم کنند و به طرز صحیحی اجرا کنند . یک سال فلان کتاب به عنوان تفسیر تعیین ونصف جزئش تدریس می شود سال بعد کتاب دیگر و هکذا . حال سایر دروس عمومی .
مقتضی است متصدیان امور، یا برای کاری آستین بالا نزنند یا کار را به خوبی انجام دهند . حال که حوزه چنین کار لازمی را شروع کرده است اسباب تعجب است که چرا هنوز بی سامان است . حال اگر بگوییم در کتابهای قدیم چندان سلیقه ای به کار نرفته، اما الان که افکار روشن شده و سلیقه ها بالا رفته است چرا؟ چندین سال است که سرمایه گذاری می شود و کتابها و اساتید معین شده اما بهره برداری نمی شود . مثلا یکی از طلاب حوزه می گفت ما درس اقتصاد را خواندیم، خوب هم خواندیم، در امتحان هم قبول شدیم، ولی الان حتی یک مساله از اقتصاد را نمی دانم . چرا؟ در اثر بی سلیقه گی و بی نظمی، یک کتابی در اقتصاد در نظر بگیرند، از اول با دقت بخوانند و آن را تمام کنند . همچنین در تفسیر یک نظمی باید باشد . این عرض ما را به آقایان متصدیان برسانید . حیف است این فکر خوب بی نتیجه بماند .
پیام حوزه: لطفا نقاط قوت نظام آموزشی حوزه و احیانا کاستیهای آن را یادآور شوید .
در درجه اول باید صلاحیت محصلی که وارد حوزه می شود بررسی شود و تنها به معلومات و مدارک او اکتفا نشود . باید دید آیا این فرد لیاقت روحانیت را از نظر خانوادگی، حرکات و سکنات زندگیش دارد . در زمانهای سابق به بعد دیانت بیشتر اهمیت می دادند .
در درجه دوم باید نظارتی به وضع طلاب داشته باشند، درست است که 25 هزار نفر در حوزه مشغول هستند . اما بحمدالله امکانات فراهم است باید نظارت باشد . در زمان آیة الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری، مرحوم حاج شیخ مهدی بروجردی را برای نظارت بر طلاب تعیین فرموده بودند . ایشان علاوه بر روزها، شبها نیز می آمد از جلو حجره ها رد می شد تا بداند چه کسی مشغول مطالعه است، چه کسی مشغول عبادت است; اگر کوچکترین نقطه ضعفی می دید، تذکر می داد .
لذا در زمان آن بزرگوار نوع محصلان فضلایی ممتاز بودند و هر کدام در هر منطقه وارد می شد آنجا را آباد می کرد . این به خاطر نظارت بود .
در تحصیلات هم همان طور که یادآور شدم کتابهای مختصر، شرح لمعه و امثالهم کاملا مورد توجه باشد . تحصیل اینها در انسان قوه و استعدادی به وجود می آورد که باعث می شود مطالب بعدی را بسهولت بفهمد . خود بنده وقتی مقداری از مطول را که خیلی برایم مشکل بود خواندم یکدفعه متوجه شدم کتابهای دیگر را بسهولت درک می کنم و پیش می برم .
پیام حوزه: یک نظام آموزشی مطلوب و مناسب باید چه شرایطی داشته باشد؟
در یک نظام آموزشی مطلوب، طلاب علوم دینی باید تا حد خاصی همه با هم تحصیلات را ادامه دهند و تقسیم بندی نشود . ادبیات، نحو و صرف، معانی و بیان، اصول فقه و کتابهای فقهی را همه باید بخوانند و همه با هم حرکت کنند . قدرت، با این گنجینه ها در مباحثات و مناظرات به دست می آید . اما پس از این مرحله، با توجه به امکانات امروزی که زمینه استفاده از دروس عمومی ایجاد شده است،
چنانچه افراد علاقه مند باشند و بخواهند از آنها استفاده کنند، دیگر نمی توانند تمام وقتشان را روی فقه و اصول متمرکز کنند و باید به امور دیگر بپردازند . بایستی در حوزه زبانهای بیگانه آموخته شود و روحانی به علوم جدید تسلط داشته باشد که مورد عنایت واقع شود . البته باید توجه داشت انتظارهایی که از یک حوزوی می باشد غیر از انتظارهایی است که از یک عالم دانشگاهی است . لذا باید تنها در محدوده آنچه که از او انتظار است فعالیت علمی کند . در عین حال باید هر آنچه که لازم است را به عنوان دروس عمومی بگذراند و طلاب عمرشان را در درسهای خارج فقه و اصول بدون ثمر کامل تلف نکنند . این طور نباشد که افرادی ده، بیست سال درس خارج فقه و اصول رفته باشند و احیانا چیزی هم عایدشان نشده باشد و از جهات دیگری هم که لازم است محروم بمانند .
حوزه باید برای طلاب فعلی و آینده برنامه ریزی کند، گرچه در حال حاضر طلاب مبتدی در مدارس، تحت مقررات جدید درس می خوانند و خوب هم می خوانند اما این روال تا آخر ادامه ندارد و طلاب بعدا رها می شوند و ممکن است بعضیها گرفتار همین بلیه شوند و این نواقص انصافا هست .
پیام حوزه: یک کتاب درسی چه خصوصیاتی باید داشته باشد؟ آیا کتابهای موجود متون درسی مناسبی هستند؟
اشاره شد، کتابهایی که صلاحیت نداشتند خودبه خود کنار رفته اند، مانند شرائع تا شرح جامی و مطول و مغنی و قوانین . اینها که کنار رفته اند . اما بقیه انصافا باید باشند چون رسائل و مکاسب و کفایه . کفایه انصافا محصل را فوق العاده قوی می کند، فکرش بازتر می شود . مکاسب هم یک کتاب فقهی کامل است . بنده معتقدم نقایص را با دروس جنبی باید جبران کرد .
پیام حوزه: بخشی از سؤال پیش را مجددا مطرح می کنم . یک کتاب درسی خوب چه خصوصیاتی باید داشته باشد؟
همان طور که عرض کردم، کتاب باید سلیس باشد و مطالبش مرتب و منظم باشد . معالم به ما یاد داده است که یک کتاب درسی چگونه باید باشد . مختصرالمعانی خیلی جالب است شرح لمعه هم خیلی جالب است .
پیام حوزه: آنچه از فرمایشهای حضرت عالی برداشت کردم، این است که در نظام درسی موجود نقصی نمی بینید، کمبودها را در جنبی ها باید جبران کرد . پس به نظر حضرت عالی همه طلاب باید با هر استعدادی همه این کتابها را تا اتمام سطح بخوانند .
اینها خوب هستند و باید خوانده شوند . هر کدام را کم بگذارید خواهی نخواهی ذخیره علمی کم خواهد شد .
پیام حوزه: شاید کسانی اصلا نخواهند مجتهد بشوند یا نتوانند؟
اصلا ربطی به اجتهاد ندارد . عرض کردم مطول خوب گفته، مطالبی که در معانی و بیان می نویسیم: «یعرفه العربی والاعجمی والقروی و البدوی » ولی چیزی که هست در مجموع وقتی انسان این کتابها را می خواند بمرور درمی یابد که قدرتی در کسب و حل مسائل علمی برای او حاصل شده . بیشتر این کتابها برای تحصیل قدرت است نه اجتهاد .
پیام حوزه: پس شما طرفدار این نظریه هستید که این کتابها با همین شکلی که دارند توانسته اند به ما عمق بدهند؟
بله . و لذا آنهایی که به جایی رسیده اند از این راه بوده است .
پیام حوزه: در مقابل نظر شما، نظر دیگری هم هست که، اولا باید تحصیل در حوزه دو دوره ای بشود; گروهی برای رسیدن به معارف سطح بالا و گروهی برای سطح پایینتر و تبلیغ و امثال آن . و دیگر اینکه این کتابهای موجود هم باید تنقیح و تلخیص شوند، زواید حذف شود و اصول بماند، مطالب مترتب بر یکدیگر شوند . نظر شما چیست؟ سؤال دیگر این است: بازنگری کتابها و تصمیم گیری در مورد تلخیص یا تدوین کتابهای جدید و یا حفظ این کتابها، را چه کسانی و با چه بضاعت علمی باید انجام دهند؟
مخفی نماند که این مطلب آزمایش شده; مرحوم آیة الله صدر، فصول را خلاصه کرد، ولی در حوزه پذیرفته نشد . الرسائل الجدیدة را آقای مشکینی ترتیب دادند، اما رسائل رونقش را حفظ کرده است . اینها آزمایش شده و نتیجه معلوم است . علاوه بر این دروس سطح ما معطلی ندارند نوعا طلبه متوسط وقتی وارد حوزه می شود، دو سه سالی در ادبیات کار می کند و دو سه سالی هم در رسائل و مکاسب . من گاهی به طلبه ها می گویم چقدر عجله دارید که به درس خارج برسید؟ گنجینه علمی شما همین کتابهاست .
طلاب می توانند در یک دوره شش ساله از ابتدا تا کفایه را تحصیل کنند و در هر سال دارای گنجینه علمی شوند .
پیام حوزه: البته الآن در طول ده سال می خوانند .
حالا که نظام ده ساله شده پانزده ساله بشود آن مهم نیست، در کنار کتابها، علوم لازم را بیاورند . وقتی علوم لازم را به سبک صحیح و دقیق در کنار فقه و اصول، آوردند نقصان برطرف می شود .
پیام حوزه: سؤال را علی المبنی عرض می کنم . برفرض اینکه بنا شود بازنگری صورت پذیرد چه باید کرد . علاوه برآن، همچنان که شما فرمودید کارهایی که شده نوعا کارهای فردی بوده است و همه جانبه نگری از طرف فرد امکان ندارد .
منظور شما از اینکه بازنگری شود، یعنی اصلاح این کتابها که متداول است یا اینکه کتاب جدیدی نوشته شود؟
پیام حوزه: سؤال این است: چه کسانی باید این کتابها را دوباره در محک امتحان قرار بدهند، تا معلوم شود این کتب موجود مناسب هستند . یا باید تلخیص و تنظیم شوند یا تعویض گردند این سه کاری است که ممکن است بشود . ولی لجنه بدون اینکه تصمیم گرفته باشند وارد این کار خواهند شد . این گروه برای اینکه بررسی شان صائب باشد، چه خصوصیاتی باید داشته باشند؟
شکی نیست که برای اصلاح یا تالیف یا بررسی کتابها، باید چند نفری باشند; چون ممکن است یکی مطلب را کم بگذارد، یکی زیاد . حتما لجنه باید باشد .
البته ترتیب و تنظیم این کتابها لازم است، ولی حذف شدنی نداریم، کم داریم که زیاد نداریم . این کتابها همه اش باید باشد . من به این گفته کاملا اعتقاد دارم .
البته علمی که در حوزه بی سر و سامان است و باید سر و سامان داده شود، علم اصول است . می بینید که گاهی طلبه ده سال در بحث اصول حاضر است، اما رؤوس مسائل اصول را نمی داند . لذا - اگر خدا توفیق بدهد - به تالیف کتابی در زمینه اصول، با پنج ابتکار - که در کتابهای اصولی موجود نیست - مشغول هستم . اگر عمرم وفا کند گمان می کنم در علم اصول حجت را بر وحانیت شیعه تمام کنم .
پیام حوزه: به نظر حضرت عالی آیا مناسب است علوم حوزوی به صورت تخصصی درآید و حتی ابواب فقه نیز تخصصی شود و افراد پس از مقدمات و تمهیداتی، در یک زمینه از ابواب فقهی مطالعه و تحقیق کنند؟
اگر کتابهای درسی منظمتر و امتحانات دقیقتر شوند، تخصص به طور طبیعی ایجاد می شود . کسی که کتابهای اصولی، فقهی را خوب خوانده، خودبه خود در اصول و فقه متخصص می شود . همین طور در دروس عمومی; افرادی که آن دروس را در طول سالهای متمادی خوانده اند، در تفسیر و غیر آن مهارت پیدا می کنند . اما اگر تخصص فوق العاده ای بخواهند، باید بعد از تمام شدن این مسیر; یعنی اتمام سطح باشد اگر در این مسیر اقدام به تخصصی کردن کنند ناقص می مانند .
پیام حوزه: چه رشته های تخصصی در حوزه باید باشد؟
علاوه بر ادبیات، که مقدمه علوم حوزوی است و همچنین اصول و فقه، باید تفسیر، کلام، حکمت، فلسفه و مسائل جدید مثل اقتصاد و . . . در حوزه وجود داشته باشد . اما علوم دیگر که مربوط به دانشگاههاست، از حوزه متوقع نیست .
پیام حوزه: چه باید کرد تا مباحث جدید اقتصادی همانند بانکداری، ربا، وام، بهره، تجارت خارجی، مساله تورم و تاثیر آن در مالیت و ارزش پول و کالاها و امور سیاسی مانند ارتباطات حکومتها با هم، اولویت های سیاسی و مسائل فرهنگی مانند فیلم، غنا، نمایش و مباحث دیگر وارد دروس خارج شود؟
نبودشان به واسطه عدم ابتلای به آن بوده است . اما وجود اینها لازم است . باید کتابهایی در این زمینه تالیف شود و در حوزه ها تدریس شود; راهی غیر از این نداریم . وقتی کتابی در این زمینه ها نداریم محصلان چه کنند .
علاوه برآن، باید از اساتید خواست تا ابواب «سیاسات » فقه را مطرح کنند و بزرگان را تشویق کرد تا وارد آن شوند . همین طور که عرض کردم در نحوه تدریس ما نواقصی هست; من جمله تدریس اصول خیلی نامنظم است، یک مقدار محدود شود اگر طلبه ای عشق دارد تا در این علم صاحب نظر شود مدتی معین و مختصر، اصول منقح شده ای بخواند . نباید تحصیل یک دوره اصول یک عمر طول بکشد .
در فقه هم ابوابی که کاملا مباحث آن روشن شده، یا باید کنار گذاشته شوند یا مثل مرحوم نائینی موارد مهمش را مورد مطالعه قرار بدهند . یک کتاب صلات یا طهارت شش ماه یا یک سال تمام شود . قسمت سیاسات در فقه ما همیشه مورد بی توجهی بوده است . باید به این قسمت رسیدگی شود .
پیام حوزه: برای آنکه حوزه ها از موضوعات مسائل مستحدثه، شناخت کافی و صحیحی داشته باشد، تا با توجه به آن شناخت، نظر اسلام را بیان کنند چه باید کرد؟
نظر به اینکه در سابق اینها متداول نبوده اند بیشتر این موضوعات را آنچنان که باید نمی شناسیم و نمی شناسند که روی آن بحث کنند . اما وظیفه حوزه و مسؤولان است که کتابهای مربوط را در اختیار حوزه بگذارند تا همه با آنها آشنا شوند و زمینه بحث بر روی آنها فراهم شود این مطلب روشنی است .
پیام حوزه: برای رشد و تکامل شیوه استنباط و به اصطلاح فقاهت، چه باید کرد؟
انصافا می شود گفت استدلالهای فقهی و اصولی به حد کمال رسیده است .
چون سه مرحله را طی کرده است: قبل از شیخ طوسی و بعد از او; علامه و بعد از او; متاخران و دوره همدانی و دیگران . تنها باید مباحث جدید وارد این حوزه شود .
پیام حوزه: امروز حوزه های ما همگام با زمان نیستند - گرچه در گذشته پیشرو بوده ایم . علت آن چیست؟
با آن شرایطی که روحانیت شیعه پشت سر گذاشته نه تنها عقب نمانده بلکه جلو هم بوده است و انسان تعجب می کند با آن شداید چگونه این تحقیقات علمی را انجام داده اند و آن را به رشته تحریر درآورده اند! برای جبران نواقص، باید دروس جنبی و امثال آن در حوزه توسعه یابد . شرایط را باید در نظر گرفت . به نظر من عقب نبوده ایم .
