در شماره گذشته با گروهی از دانشمندان برجسته و نقش آفرین شیعی در عصر صفویه آشنا شدیم، اینک در این شماره نیز با گروهی دیگر از این چهره های سرشناس آشنا می شویم .
د: مقدس اردبیلی قدس سره .
احمد بن محمد اردبیلی مشهور به محقق و مقدس اردبیلی . در سالهای 920 تا 930 ه، در یکی از روستاهای اردبیل به نام «نیار» متولد شد . تحصیلات خود را از اردبیل سپس شیراز و آنگاه نجف ادامه داد و از فقهای قرن دهم و بنیانگذار شیوه نو و مکتب خاصی در فقه شیعه شد . برخی از فقهای عصر صفوی به دنبال او رفتند، مانند صاحب مدارک، صاحب معالم، عبدالله شوشتری، محقق سبزواری، ملا محسن فیض کاشانی . وی، عصر شاه طهماسب، شاه اسماعیل دوم و شاه محمد خدابنده را درک کرده ولی ظاهرا با هیچ یک همکاری نداشته است . محقق اردبیلی در سال 993 ه در نجف درگذشت و در کنار مرقد امام علی علیه السلام در ایوان مدفون گردید و اکنون مقبره ویژه ای دارد .
کتاب زبدة البیان، مجمع الفائده در چندین جلد، حدیقة الشیعه، اصول دین، حاشیه بر الهیات، الشرح الجدید لتجرید از آثار و تالیفات مهم او است .
او فقیه جامع الشرایط را نایب امام در عصر غیبت می داند، حاکمیت مستقل و مطلق که در غیر این صورت هرج و مرج و اختلال نظام پیش می آید . جهاد ابتدایی و برخورد با محاربین و بغاة را از اختیارات او خارج می داند (1) .
ه: شیخ عبدالعالی بن شیخ نورالدین بن علی، فرزند محقق کرکی .
او از علمای معاصر محمد خدابنده و شاه عباس یکم و دایی میرداماد است و در سال 993ه فوت کرده است . از مرحوم مجلسی و میرداماد روایت می کرد وی فقیه، محدث، متکلم، عابد و از بزرگان علما است . تالیفات او عبارت است از:
1 . حاشیه بر مختصر نافع .
2 . رساله در معرفت قبله به طور عموم و قبله خراسان به طور خاص .
3 . شرح ارشاد علامه .
4 . شرح الفیه شهید .
5 . رساله در فقه الصلاة الیومیه و حاشیه بر رساله علی بن هلال جزائری .
4 - شهید ثانی
زین الدین عاملی (زین الدین بن علی بن احمد بن جمال الدین بن تقی الدین بن صالح) متوفای 966ه، شاگرد علامه حلی بوده است .
وی در بیشتر اوقات از ترس متعصبان اهل سنت در خفا بسر می برد و در نه سالگی تعلم قرآن را به پایان رسانید و علوم فقه و علوم غریبه را نزد پدر، و سپس نزد استادان دیگر از جمله ملا محمد گیلانی، محمد بن عبدالقادر عرضی، شیخ احمد بن محمد بن خاتون علی و شیخ عبدالصمد جد شیخ بهائی در شام، مصر، بغداد، قسطنطنیه، آموخت و سرانجام به جرم تشیع شهید شد .
می گویند: به امر سلطان سلیم در سال 965ه در مسجدالحرام محبوس و پس از مدتی به قتل رسید .
تالیفات وی عبارت است از:
1 . الروضه البهیة فی شرح اللعمة الدمشقیة (شرح لعمه) .
2 . الایمان و الاسلام .
3 . اداب الجمله .
4 . الاجتهادیه .
5 . الارشاد الی طریق الاجتهاد .
6 . الاعتقادیه .
7 . بدایه الدرایه .
8 . الروض الجنان فی شرح ارشاد الاذهان .
9 . مسالک الافهامه .
5 - شیخ حسین، پدر شیخ بهائی! .
شیخ حسین عاملی پسر عبدالصمد عزالدین جبعی، حارثی همدانی متوفای 984ه از حکما و علمای قرن دهم و از شاگردان شهید ثانی بوده است .
او پدر شیخ بهائی است که به دعوت شاه طهماسب یکم به ایران آمد و در قزوین پایتخت صفوی مستقر شد و در قزوین و مشهد به ترویج تشیع پرداخت و با منصب شیخ الاسلامی به مشهد و هرات سفر کرد . وی نظر خاصی در وجوب نمازجمعه در عصر غیبت داشت و آن را واجب عینی می دانست . پس از سفر به مکه، فرزندش شیخ بهائی سمت شیخ الاسلامی را به عهده گرفت . پس از مراجعت از مکه تا آخر عمر در بحرین اقامت گزید و در همانجا درگذشت .
تالیفات او عبارتند از:
1 . الاعتقاد الحقه .
2 . تحفة اهل الایمان فی قبله عراق عجم و خراسان .
3 . رساله طهماسبیه .
4 . العقد الطهماسبی .
5 . وصول الاخبار الی اصول الاخبار .
6 - شیخ بهائی
شیخ الاسلام، بهاالدین عاملی شیخ الفقها محمد بن علامه عزالدین حسین بن شیخ عبدالصمد بن شیخ شمس الدین محمد بن علی بن حسن بن حسین بن صالح حارثی جبعی یا (جباعی)، همدانی، عاملی . نسبش به حارث همدانی یار معروف علی علیه السلام می رسد . پدرش از شاگردان شیخ زین الدین (شهید ثانی) بود . چون دولت عثمانی به شیعیان آن سامان بدرفتاری می کرد مجبور به هجرت به ایران و مشهد شد و شیخ الاسلام هرات شد و سپس به قزوین رفت، پس از سفر حج به بحرین رفت و در آنجا ماند و همانجا فوت کرد . پسرانش در ایران ماندند و شیخ بهائی در ایران پرورش یافت .
شیخ بهائی از فقهاء و علمای بزرگ شیعه است . او اهل قریه جبع، جبل عامل سوریه (لبنان فعلی) و در نزدیی بعلبک در سال 953ه متولد شد . به اتفاق پدرش به ایران آمد و مقامات علمی را طی کرد . پس از وفات پدر زنش زین الدین شیخ علی منشار عاملی جانشین محقق کرکی شد و به مقام شیخ الاسلامی نایل شد . او در سال 1030 یا 1031 هجری در اصفهان درگذشت و طبق وصیتش در جوار حضرت رضا علیه السلام دفن شد .
او از فقهای بزرگ عهد شاه عباس یکم بود و تاریخ عباسی را به نام او نوشت .
او سفرهای زیادی به داخل و خارج ایران (عراق، بیت المقدس، شام، مصر و مکه) نمود . و در سال 1008ه در سفر پیاده به مشهد همراه شاه عباس یکم بود . (می گویند: علت آن، نذر شاه عباس بود که هر وقت عثمانیها را از ایران بیرون کند، پیاده به زیات امام رضا برود) . شاه عباس پس از 11سال هرج و مرج و ناامنی که صفویه را در معرض سقوط داده بود، و دشمنی عثمانیها با شیعیان به اوج رسیده بود و فتوا به کفر شیعه و جواز قتل آنان داده بودند . به حکومت رسید و ایران و تشیع را نجات داد . او به شیخ احترام و ارادت ویژه داشت . ولی رفتار عارفانه و عزلت گزینی او بیشتر نمودار بود (2) .
وی علاوه بر تبحر در علوم اسلامی ریاضیدان نام آور، معمار برجسته و طبیب حاذقی بوده است .
شیخ بهائی دیوار صحن حضرت علی علیه السلام را طوری ساخته است که در تمام فصول سال وقت ظهر و زمان نماز را مشخص می ساخت .
تعیین قبله مسجد شاه اصفهان و تقسیم دقیق آب زاینده رود اصفهان برای شهر و روستاها و محلات مختلف از اوست . وی آن را به نحوی تقسیم کرد که قرنها بعد کارشناسان و مهندسان داخلی و خارجی و پس از سد شاه عباس، تصدیق کردند که بهترین و دقیق ترین شیوه را به کار برده است . طرح کاریز نجف آباد و قنات زرین کمر نیز از اوست .
«منارجنبان » و ساختمان «گلخن حمام » (گرم خانه) معروف به شیخ بهائی که با یک شمع آب را گرم می کرد (و می گویند اتمی بود) همگی منسوب به اوست . او به علوم غربیه نیز آگاهی داشت .
شاگردان شیخ
بسیاری از علما و فضلا شاگردان شیخ بوده اند که از میان آنها می توان از: مجتهد قزوینی، ملاصدرا، ملا محسن فیض، و سید عزالدین حسین بن صدر کرکی، محمد تقی مجلسی و محقق سبزواری نام برد .
کتب خلاصه و مختصر برای تدریس طلاب و دانشجو که بسیار مفید و علمی و ساده بود نوشت از جمله زبدة در اصول فقه، فواید البیان در نحو، خلاصة الحساب در ریاضی و حساب و هندسه و جبر و مقابله که فارسی آن کنزالحساب نام دارد . و مشرق الشمسین یا اکسیر السعادتین در فقه و حدیث .
تالیفات شیخ:
1 . اثبات الانوار الالهیه .
2 . صمدیه که او را به نام برادرش عبدالصمد تالیف کرد .
3 . الاثنی عشریات . الخمس، الطهارة، الصلوة، الزکاة . الصوم و الحج .
4 . شرح تهذیب الاصول .
5 . الاسطرلاب کبیر یا تشریح الافلاک .
6 . تشرح الافلاک .
7 . تضاریس الارض .
8 . التهذیب یا تهذیب البیان .
9 . جامع عباسی در فتوا و شرح اربعین .
10 . کشکول .
11 . الوجیزه در علم درایه .
12 . خلاصه الحساب و حبل المتین و مشرق الشمسین .
13 . نان و حلوا و حدود 80 کتاب دیگر .
اساتید شیخ بهائی عبارتند از:
1 . شیخ عزالدین حسین پدر وی .
2 . ملا عباس مدرس یزدی استاد او در علوم عقلی .
3 . ملا علی استادش در ریاضیات و جبر و هندسه و ...
4 . ملا افضل قائنی (قاضی) در ریاضیات و جبر و هندسه و ...
5 . حکیم عمادالدین محمود .
به گفته نویسنده عالم آرای عباسی . شیخ در اندک زمان در علوم معقول ترقیات عظیم کرد و در هر فن سرآمد فضلای عصر شد .
کتاب جامع عباسی را به فرمان شاه عباس نوشت .
در شوال سال 1031 یا 1031ه پس از هفت روز بیماری در سن 78سالگی درگذشت و در مسجد جامع اصفهان غسل داده شد و تشییع گردید و پنجاه هزار نفر بر جنازه اش نماز خواندند . و بعد به فرمان شاه عباس به مشهد فرستاده شد . در خانه ای که قبلا محل اقامت او و محل تدریس وی بود، دفن شد .
خوانساری در روضات الجنات، 28 صفحه (از 56 تا 84) درباره اش بحث کرده است .
پی نوشت:
1) به مجمع الفائده و البرهان، قم مؤسسه نشر اسلامی 1313، ج 8، 437 و 161 و ج 12 و 13، ص 28 و 31، و زبدة البیان، ص 398 مراجعه شود .
2) کتاب نان و حلوای او نیز در همین رابطه و گریز از دربار بودنش می باشد .
از اشعار او درباره عزلت ابیات زیر است:
هرکه را توفیق حق آمد دلیل
عزلتی بگزید و رست از قال و قیل
گر تو خواهی عزت دنیا و دین
عزلتی از مردم دنیا گزین
علم رسمی سر به سر قول است و قال
نه از او کیفیتی حاصل نه دربار بودنش
ایها القوم الذی فی المدرسة
کلما حصلتموه وسوسه
نان و حلوا چیست؟ دانی ای پسر
قرب شاهان است زین قرب، الحذر
می برد هوش از سر و از دل قرار
الفرار از قرب شاهان، الفرار
فرخ آن کورخش همت را به تاخت
کام از حلوا و نان شیرین نساخت
قرب شاهان آفت جان تو شد
پای بند راه ایمان تو شد
(شیخ بهائی و آثار و اشعار او، صحفی، قم ، صص 35 - 41) .