(بر اساس تفسیر موضوعی)
عدل الهی و کیفرهای اخروی
آخرین پرسش که در مورد عدل الهی مطرح است، مساله جزا وکیفرهای اخروی است و پرسش به نحو یاد شده در زیر مطرح می شود.
انگیزه از کیفر یا تشفی خاطر است یا عبرت گیری دیگران و جایگاه هر دو زندگی دنیوی است، و در سرای دیگر هیچ یک از دو ملاک وجودندارد توضیح این که:
انتقام از قاتل در زندگی دنیوی جنبه تشفی دارد چنانکه می فرماید:
(...ومن قتل مظلوما فقد جعلنا لولیه سلطانا فلا یسرف فی القتل انه کان منصورا) (1) .
«هرکس که بی گناه کشته شود، برای ولی او حق قصاص قرار دادیم اما در قتل اسراف نکند چرا که او مورد حمایت است ».
درباره عبرت گیری دیگران از کیفر مجرمان چنین می فرماید:
(الزانیه والزانی فاجلدوا کل واحد منهما ماءه جلده و لاتاخذکم بهما رافه فی دین الله ان کنتم تومنون بالله و الیوم الاخر و لیشهد عذابهما طائفه من المؤمنین) (2) .
«هر یک از زن و مرد زناکار را صد تازیانه بزنید، و نبایدرافت(ومحبت کاذب) نسبت به آن دو، شما را از اجرای حکم الهی مانع شود، اگر به خدا و روز جزا ایمان دارید، و باید گروهی ازمومنان مجازاتشان را مشاهده کنند».
پاسخ این سؤال این است که یکسان نگری به مجرم و مطیع، خود; یک نوع ظلم و ستم است و اگر گنهکاران که در این دنیا مجازات نمی شوند، در آخرت نیز کیفر نبینند، نتیجه آن یکسان بودن عاصی و مطیع است.
قران مجید می فرماید:
(افنجعل المسلمین کالمجرمین ما لکم کیف تحکمون) (3) .
«آیا مومنان را همچون مجرمان قرار می دهیم، شما را چه می شود؟
چگونه داوری می کنید؟».
ممکن است گفته شود: در رفع این محذور کافی است که تنها مطیعان زنده شوند و مجرمان برانگیخته نگردند ولی یک چنین پیشنهاد ازیک اندیشه خامی سرچشمه می گیرد زیرا مفاد آن این است که آفرینش مجرمان بی هدف باشد درحالی که حیات اخروی غایت فعل خدا است وفعل پیراسته از غایت و هدف، جز لغو و عبث چیزی نیست و ساحت قدس الهی از آن مبرا می باشد. چنانکه می فرماید:
(اءفحسبتم انما خلقناکم عبثا و انکم الینا لا ترجعون) (4) .
«آیا گمان کردید شما را بیهوده آفریده ایم، و به سوی ما بازنمی گردید؟».
کیفرهای اخروی لازمه وجود ما است
در اینجا جواب علمی تر و بالاتر نیز هست که تنها اهل معرفت ازآن بهره می گیرند و آن این که: هر عملی که انسان در این جهان انجام می دهد، در جهان دیگر با وجود متناسب با آن جهان خود رانشان می دهد. تو گوئی کردار انسان برونی دارد و درونی و آنچه برای ما در این جهان ملموس است، وجود دنیوی است ولی در آخرت با وجود اخروی ظاهر و آشکار می گردد.
مثلا احتکار طلاها و نقره ها در این جهان همان صورتی دارد که می بینیم ولی درسرای دیگر به صورت آتش خود را نشان می دهدچنانکه می فرماید:
(...والذین یکنزون الذهب والفضه و لا ینفقونها فی سبیل الله فبشرهم بعذاب الیم یوم یحمی علیها فی نار جهنم فتکوی بهاجباههم و جنوبهم و ظهورهم هذا ما کنزتم لانفسکم فذوقوا ما کنتم تکنزون) (5) .
«کسانی را که طلا و نفره گنجینه می سازند و در راه خدا انفاق نمی کنند، به مجازات دردناکی بشارت ده، در آن روز که آن را درآتش جهنم گرم و سوزان کرده و با آن صورتها و پهلوها وپشتهایشان را داغ می کنند(وبه آنها می گویند) این همان چیزی است که برای خود اندوختید (و گنیجنه ساختید) پس بچشید چیزی را که برای خود می اندوختید!».
جمله (هذا ما کنزتم) می رساند که آتش، وجود اخروی طلا و نقره گنج زده است، تو کوئی برای آن طلا و نقره دو نوع ظهور است،ظهوری در دنیا و به صورت فلز زرد و سفید و ظهوری در آخرت به صورت آتش.
هرگاه به این مطلب مقدمه دیگری افزوده شود و آن این که این اعمال از لوازم وجود ما به شمار می رود به گونه ای که تفکیک میان ذات و این افعال امکان پذیر نیست، در این صورت سؤال پیشین(چرا خدا کیفر می دهد) سؤال بی موردی خواهد بود زیرا هرگاه ذات و فعل تفکیک پذیر بود، جا داشت که از چنین(کیفردهی) سؤال شود واما اگر از لوازم وجود مجرمان و گنهکاران باشد، قهرابرانگیختن آنان با برانکیختن اعمال آن نیز همراه خواهد بود، وشاید آیات یادشده در زیر موید این گفتار باشد.
1 - (کل انسان الزمناه طائره فی عنقه و تخرج له یوم القیامه کتابا یلقاه منشورا) (6) .
«هر انسانی اعمالش را بر گردنش آویخته ایم روز قیامت کتابی برای او بیرون می آوریم که آن را در برابر خود گشوده می بیند».
(یوم تجد کل نفس ما عملت من خیر محضرا) (7) .
«روزی که هرکس آنچه را از کار نیک انجام داده حاضر می بیند وآرزو می کند میان او و آنچه که از اعمال بد انجام داده، فاصله زمانی زیادی باشد، خداوند شما را از نافرمانی خودش برحذرمی دارد و در عین حال خدا نسبت به همه بندگان مهربان است ».
(و وجدوا ما عملوا حاضرا و لا یظلم ربک احدا) (8) .
«کتاب «نامه اعمال » در آنجا گذارده می شود پس گنهکاران رامی بینی که از آنچه در آن است، ترسان و هراسانند و می گویند: ای وای بر ما این چه کتابی است که هیچ عملی کوچک و بزرگ را فرونگذاشته مکر این که آن را به شمار آورده است. و در این حالت است که همه اعمال خود را حاضر می بیند و پروردگارت به هیچ کس ستم نمی کند».
(علمت نفس ما احضرت) (9) .
«آری در آن هنگام هرکس می داند چه چیزی را آماده کرده است ».
(یا بنی انها ان تک مثقال حبه من خردل فتکن فی صخره او فی السموات او فی الارض یات بها الله...) (10) .
«پسرم اگر به اندازه سنگینی دانه خردلی کار نیک یا بد باشد ودر دل سنگی و یا در گوشه ای از آسمانها و زمین قرار گیرد، خداوند آن را در قیامت می آورد. خداوند دقیق و آگاه است ».
این آیات همگی گواهی می دهند که اعمال نیک و بد انسان در آن جهان به صورت های پاداش کیفر مجسم می شود و این جز از طریق تلازم بین ذات و فعل امکان پذیر نیست.
پاسخ سوم: در اینجا پاسخ دیگری نیز هست و آن این که نفس انسانی در این جهان بر اثر طاعت و عصیان، ملکه های گوناگونی تحصیل کرده و در روز قیامت با همین ملکه ها محشور می شود و هرنفسی مطابق روحیات خود صوری را می آفریند و این صور گاهی مایه نشاط و شادمانی و گاهی دیگر مایه ایذاء و ناراحتی می باشند.
و خلاقیت نفس در جهان اخروی خلاقیت طبیعی است و اگر پاداش ها وکیفرها همین صور غیبی باشند قهرا سؤال پیشین ساقط است زیرااین خود مجرم است که خواسته و ناخواسته این صور را که مایه سرور و یا حزن است، می آفریند به گونه ای که یک لحظه آرام نمی گیرد.
از اینجا پاسخ سؤال دیگری نیز روشن می شود و آن این که: کفرکافران و نفاق منافقان در این جهان بسیار محدود بوده ولی عذاب آنان در آخرت جاودان است و اگر قانون(کیفر به مقدار جرم)پذیرفته شود، این قانون در این مورد به هم خورده و کیفرهزاران برابر گناه است.
پاسخ این سؤال نیز روشن است: هرگاه کیفرهای اخروی جنبه جعلی و قراردادی بود، این سخن مورد داشت ولی اگر کیفرها معلول خودوجود انسان باشد و گنهکار در سایه ممارست گناه به پایه ای می رسد که متناسب روح خود صوری را ایجاد کند، این صور مربوط به خود گنهکار خواهد بود.
پی نوشت:
1- اسراء/33.
2- نور:/2.
3- قلم: /35،36.
4- مومنون: 115.
5- توبه: 34، 35.
6- اسراء:13.
7- آل عمران: 30.
8- کهف:49.
9- تکویر: 14.
10- لقمان:16.
