با خاطری مجروح و جانی بی روح، این سوگنامه را به خامه اندوه برای بث شکوی، با درد و دریغ از درگذشت قرآن شناسی والا، و ادیبی دانا و نستوه، خادم علوم قرآن و خبره «ترجمان وحی » ، شادروان استاد جواد حدیدی (قم، 5 آذر 1311- تهران، 28 مرداد 1381ش) که در زبان و ادب سه زبان فارسی، عربی و فرانسوی، صاحب نظری صائب نظر، و گنجور گنج گوهر بود، برای بیان شمه ای از فضل و فضایل او، و اشاره به کار و کارنامه ماندگارش، و ملکات ملکوتی فرشته وارش می نگارم . گویی این شعر معروف عربی که مقام ضرب المثل یافته در شان اوست:
فما کان قیس هلکه هلک واحد ولکنه بنیان قوم تهدما
(مرد مرادی / حدیدی نه همانا که مرد مرگ چنان خواجه نه کاریست خرد)
حضور او در حیات پربار هفتاد ساله اش، که نیم قرن در خدمت به فرهنگ اسلام و ایران، در دانشگاه مشهد (به ویژه پس از اخذ درجه دکترا در ادبیات فرانسه از دانشگاه سوربن، با تدریس ادبیات تطبیقی و زبان ادب فرانسه در دهه چهل) و سپس مرکز نشر دانشگاهی [به مدیریت استاد دکتر نصرالله پورجوادی، از کوشاترین مدیران فرهنگی امروز، عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی و شورای عالی انقلاب فرهنگی] (با تاسیس و تدوین و طبع و نشر مجله فرانسه زبان لقمان) و همکاری و نظارت در تدوین 24 متن زبان و ادب فرانسه، و نیز همکاری با مرکز ترجمه قرآن مجید به زبان های خارجی [به مدیریت و نظارت علمی حجة الاسلام والمسلمین، استاد محمد نقدی]، و در شش سال پایانی عمر پربار و برکتش با فرهنگستان زبان و ادب فارسی [به مدیریت کارآمد و شوق انگیز استاد دکتر غلامعلی حداد عادل] گذشت و حاصلش تاکنون ترجمه بیش از ده کتاب کم نظیر و یکصد مقاله [برای فرهنگ آثار: مرجعی کم نظیر، به سرپرستی استاد رضا سیدحسینی: (با همکاری استادان ابوالحسن نجفی، استاد احمد سمیعی گیلانی، و استاد اسماعیل سعادت، هر سه از اعضای عالی مقام فرهنگستان زبان و ادب فارسی]) و ویرایش حدودا هشتصد مقاله برای دایرة المعارف بزرگ اسلامی [به سرپرستی یکی از مدیران برجسته فرهنگی امروز استاد سیدکاظم موسوی بجنوردی] و دریافت شش جایزه علمی - فرهنگی ایرانی و خارجی بوده است، اینک غیابش را - که از دارالغرور به دارالقرار و از حیات عاریت، به حیات طیبه جاودانه پیوسته است - برای ما همکاران دردمند، و خانواده داغدیده جلیلش، و خانواده بزرگ تر: جامعه علمی و فرهنگی کشور، دلشکن و دشوار ساخته است .
در دو نهاد علمی، یکی مرکز ترجمه قرآن مجید، و دیگر فرهنگستان زبان و ادب، هفت سال افتخار همکاری مستمر با ایشان داشتم . به واقع دانشوری سختکوش - حتی در واپسین سال های عمر و در اوج فرسودگی و رنجوری از بیماری بی امان - و این گونه جامع فضل و فروتنی، کم دیده بودم . وقتی با خبر از گرفتاری ها و کم فرصتی و پرکاری و مسئولیت های عدیده اش، با بیم و امید از ایشان درخواست کردم مقاله ای درباره ترجمه های فرانسوی از قرآن کریم، برای درج در دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی که به کوشش این جانب و همکاری جمعی از قرآن پژوهان تدوین می شد (شامل 3600 مقاله، در دو جلد دو ستونی، تهران، نشر «دوستان » ، 1377ش) بنویسند، چندان خوشرویانه و مشتاقانه پذیرفتند، و با تحقیق عمیق نوشتند، که هرگز خاطره مهرآمیزش از یادم نمی رود .
ملکات ملکوتی جز اینها چیست که یک عمر «رنج خود و راحت یاران طلب » شعار خود ساخته بودند، و وقتی به خدمت استاد نقدی، که جویای شخصیتی برجسته بودند که هم قرآن شناس و هم فرانسه دان باشد، غیابا و حتی شاید با ترک اولای اخلاقی، بدون در میان گذاشتن با استاد حدیدی و کسب اجازه از ایشان، به قول معروف به «اذن فحوا» گفتم اگر ایشان فرصت داشته باشند و همکاری با مرکز ترجمه را بپذیرند، بی شبهه در سراسر ایران، فردی فرید چون دکتر حدیدی نداریم، به لطف خدا، که به صورت خلق کریم و حسن طلب جناب نقدی جلوه گر شد، این همکاری سرگرفت و دست کم چهار حاصل محسوس و محصل و ماندگار داشت:
1) همکاری در ارزیابی تمامی ترجمه های فرانسه که در کتابخانه تخصصی و کم نظیر مرکز ترجمه، گردآوری شده و نگهداری می شود و تنظیم پرونده/شناسنامه علمی برای آنها .
2) نگارش شش مقاله در معرفی شش ترجمه مهم فرانسوی که در نشریه ترجمان وحی - بی شبهه مهم ترین و علمی ترین نشریه تخصصی مربوط به ترجمه قرآن، نه فقط در ایران، بلکه در جهان اسلام یا اسلام شناسی - به تدریج به طبع رسیده است .
3) عضویت در شورای تحریریه همین نشریه و همکاری فعال با آن، تا به حدی که جز مشورت های پیش از حروفنگاری، در آخرین مراحل تولید، کل نشریه را (که هر شش ماه یک بار منتشر می شود) داوطلبانه و با عشق و غیرت قرآنی، و دقت کم نظیر، بازخوانی، و کم و کاستی ها را به عالمانه ترین وجه برطرف می کردند .
4) و مهم ترین فرآورد همکاری ایشان با مرکز ترجمه قرآن، در همت والایی بود که برای به دست دادن ترجمه ای جدید از قرآن مجید به زبان فرانسه، که دارای حاشیه های لغوی/توضیحی و تفسیری و واژه نامه دوسویه هم هست، به خرج دادند . استاد دکتر یحیی علوی (قرآن شناس مسلمان شده فرانسوی، دارای دکترا در فلسفه اسلامی از دانشگاه سوربن و استاد دانشگاه مشهد) در این کار سترگ با ایشان همکاری داشتند . نخستین جلد این ترجمه که شامل مقدمه ای مفصل درباره شیوه نوین این ترجمه است، همراه با متن مقدس قرآن، شامل ترجمه و توضیحات تفسیری سوره های فاتحه و بقره در 135 صفحه (متن و ترجمه و حواشی نسبتا کوتاه) و سپس در حدود 300 صفحه توضیحات تفسیری بر مبنای مهم ترین منابع و مراجع اصیل قرآن پژوهی، و در حدود 200 صفحه واژه نامه دوسویه جمعا با کتاب شناسی در 619 صفحه از سوی مرکز ترجمه قرآن مجید در سال 1421ق/2000م منتشر گردیده و توجه محافل قرآن شناسی داخل و بیشتر از آن، خارج را جلب کرده و چند تن از اسلام شناسان و قرآن شناسان صاحب نظر بر آن نقد و نظر نوشته اند و مزایا و
عنوان شوالیه در افتخارات فرهنگی (لژیون دو نوور) که از طرف وزارت فرهنگ فرانسه به دکتر جواد حدیدی در سال 1993 اهدا گردید .
امتیازات آن را نسبت به ترجمه های فرانسوی دیگر باز نموده اند، که ان شاء الله مهم ترین آنها در شماره های بعدی همین نشریه به صورت دوزبانی چاپ خواهد شد .
شاید خوانندگان گرامی، از نحوه نگارش این مقاله تا این جا، به خاطر اشاره نکردن به زندگینامه کوتاه آن بزرگمرد، شگفت زده باشند . پاسخش چند وجه دارد .
اولا در قرآن کریم داریم که «لیس للانسان الا ما سعی » (نجم، 39)، سپس به مدلول کلام مولی الموحدین حضرت امیرالمؤمنین علی (ع): قیمة کل امرئ ما یحسنه (ارزش هرکسی به کاردانی اوست) یا کارنامه اوست .
ثانیا شادروان استاد حدیدی زندگینامه خودنوشتی (البته از روی فروتنی به صیغه سوم شخص و از خود با نام مستعار «حمید» یاد کرده اند) نوشته اند که اندکی هم داستان وار و بسیار جذاب و خوشخوان است و اطلاعات زندگینامه ای حدودا پنجاه ساله ای در بردارد و عنوانش نگاهی در آینه (تهران، نیلوفر، 1374) است، و خواندنش را به دوستداران ایشان و شیفتگان سلوک علمی و معنوی توصیه می کنیم .
ثالثا چون تفصیل زندگی ایشان در آن کتاب، رساله ای که انجمن آثار و مفاخر فرهنگی همزمان با برگزاری بزرگداشت استاد حدیدی در سال گذشته (1380) منتشر کرده اند [و در این جا باید از همت استاد و سرور دانشور عالی مقام جناب آقای محقق رئیس انجمن و استاد بازنشسته دانشگاه تهران، و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی و در فرهنگستان مصر و سوریه که خود از مفاخر فرهنگی کشور هستند، در ابتکار و اقامه مراسم بزرگداشت برای استادان بزرگ معاصر و تدوین و نشر این گونه رساله های زندگینامه - کتابنامه ای عرض سپاس کرد] آمده است، کسانی که خواهان اطلاعات اجمالی هستند می توانند به زندگینامه بسیار کوتاه ایشان در روزنامه ایران شماره مورخ 24/9/1380، و روزنامه اطلاعات (اطلاعات ضمیمه، یکشنبه 18 دی ماه 1379، ص 6; نیز همان نشریه، شماره مورخ 29/5/81; و مهم تر از اینها که بس خواندنی است به مصاحبه مفصلی که نشریه ارزشمند کتاب ماه، ویژه ادبیات و فلسفه شماره 46- 47 (پیوسته) (سال چهارم، شماره 10 و 11، مرداد و شهریور 1380) تحت عنوان «گفت و گو با دکتر جواد حدیدی، تلاشی بی نظیر در عرصه ادبیات تطبیقی » با شرکت استاد حدیدی، استاد ابوالحسن نجفی، استاد نصرالله پورجوادی، استاد محمد خوانساری (همگی عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی)، به همت آقای علی اصغر محمدخانی (سردبیر کتاب ماه، ادبیات و فلسفه) انجام گرفته است مراجعه فرمایند . گفتنی است که در همین شماره از همین نشریه، نقد و معرفی جامعی از کتاب نگاهی در آینه، به قلم آقای محمدرضا گودرزی تحت عنوان «رنج تن، تعالی روح » و کتاب شناسی نسبتا جامعی از آثار تالیفی و ترجمه ای شادروان استاد حدیدی با عنوان «کارنامه دکتر جواد حدیدی » درج گردیده است . با درود بیکران به روان جاویدان او، و عرض تسلیت به همه عزیزان، بزرگان و بزرگوارانی که در متن مقاله نام برده ایم، و مسئولان نهادهای ذی ربط و خاندان و بازماندگان معظم ایشان .
