اختناق سپید ؛ نقد و نوآوری و گفتمان مجدّد ؛ گفتگو با علی اکبر رشاد در باره نهضت های علمی و نقد و نو آوری

تقابل یا تعامل میان سنت و مدرنیسم دغدغه انسان معاصر است؛ افراط و تفریط در قبال هر یک از آن دو قرن هاست که معرکه نزاع ها و جدال های بی حاصل گشته و در میان ماندن در مرداب تحجر و جمود و درافتادن در گرداب تجدد و انقطاع، راه سومی است که باید صراط مستقیمش نامید، مانداب عفن «سنت گرایی و جمود» از یک سو و گرداب سهمگین «مدرنیسم سیال و بی بنیاد» از سوی دیگر، سیر تکامل علمی و عملی انسان ها را دچار هزار گونه بطالت و مرارت نموده و می رود تا آمال بلند فرهیختگان تاریخ را هر چه بیشتر از دسترس تحقق و واقعیت دور کند.

با وجود شکوفا نمایی علم و معرفت، تولید دانش و اندیشه در چرخه حوادث روزگار، هماره رو به زوال و انزوا دارد و و در زمان و زمین ما نیز نگرش ها و گرایش های سیاست زده تنگ نظری ها و تندروی ها آن را به کُنج و گوشه می رانند، اما باید دانست که این مهم برای پدیده بزرگ انقلاب اسلامی در حکم ریشه و جانمایه است و براساس «الحکمة ضالة المومن» باید گفت که ایجاد جریان فراگیر مولّد فکر و اندیشه گمشده اصلی انقلاب اسلامی و ملت بزرگ ایران است.

دل زمانه از اهمال و احالت به تنگ آمده بود که پاسخ «فرزانه رهبر انقلاب اسلامی» به جمعی از دانش آموختگان و فضلای کشورمان، نوید بسط و انشراح داد، روح امیدی در کالبد نخبگان دمید و مشتاقان مدینة العلم انقلاب اسلامی را مشعوف کرد. پاسخی سرشار از بلاغت و فصاحت و آکنده از رمزها و رازهای دانشی و ارزشی که می تواند منشور یک جنبش اصیل و فراگیر علمی فرهنگی قلمداد شود. به دنبال گفت وگو و نشست و برخاست با شخصی بودیم که این شعف و انشراح را برایمان بر سبیل حکمت و بینش و دانایی، بازبینی و توصیف کند و به احساس غرورانگیز و نشاط بخش ما، عمق عقلانی و وسعت بینایی ببخشد. از قضا آب در کوزه بود و...، به سراغ استاد علی اکبر رشاد آمدیم که خود از پیشگامان نواندیشی در عرصه دین پژوهی معاصر است.

بی هیچ گونه تکلف و تصنعی و با صفا و صمیمیت پذیرایمان شد و قریب سه ساعت از یک روز آفتابی رو به پنجره بهار را در سایه بحث های جاندار حِکمی و معرفتی گذراندیم. پس از بحث و گفت وگوهای نسبتا طولانی که حس اشتیاق علمی و تاریخی مان قدری فرو نشست، تازه شرح حال استاد و احوال پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی را جویا شدیم که با تواضعی عبرت آموز در نهایت اختصار و پیراستگی جواب های دلنشین و کوتاهی شنیدیم.

استاد در هنگامه تقارن بهار طبیعت و شریعت (رمضان 1377 ق/ اردیبهشت 1335ش) چشم به جهان گشود. تحصیلات ابتدایی و مقدماتی را در تهران و مراحل عالی فقه و فلسفه اسلامی را نزد استادان برجسته حوزه های تهران و قم سپری کرد و هم اکنون سال هاست که به تحقیق و تدریس در فلسفه و کلام، فقه و اندیشه سیاسی مشغول است.

ایشان ریاست پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ریاست انجمن دوستی ایران و یونان، سرپرستی دانشنامه امام علی(ع)، و مسوولیت سه فصلنامه پژوهشی تحت عنوان های «قبسات» در زمینه دین پژوهی، «ذهن» در زمینه معرفت شناسی و «اقتصاد اسلامی» را به عهده دارند.

در این میان بنیانگذاری و مسوولیت «پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی» که در زمینه های متنوعی چون: فلسفه، معرفت شناسی، اخلاق و عرفان، قرآن پژوهی، کلام، دین پژوهی، حقوق، سیاست، اقتصاد، غرب شناسی، انقلاب اسلامی، ادبیات، اندیشه و تاریخ و تمدن با رویکردی نو فعالیت دارد، از جمله اقدام های ارزنده و ثمربخش استاد است که در جریان نهضت علمی فرهنگی نوین امروز جایگاه ممتازی دارد.

از استاد علی اکبر رشاد آثار علمی ادبی زیر به چاپ رسیده است:

1 میخانه عشق (شرح غزل عرفانی «چشم بیمار» حضرت امام خمینی(ره))

2 دیوان اشعار امام خمینی(ره) (مقدمه، تعلیقات و ملحقات)

3 گزیده غزل های حکیم فیاض لاهیجی

4 دیوان اشعار (تحت عنوان قبسات)

5 گزیده سرودها (از سلسه گزیده ادبیات معاصر)

6 شهود و شیدایی (مقالات و گفتارهایی در باب مباحث حکمی و نظری هنر)

7 شور اشراق (مقالات ادبی هنری)

8 تحقیق و تصحیح «علم النفس اسفار» صدر متالهین شیرازی

9 دمکراسی قدسی (مجموعه مقالات فلسفه و اندیشه سیاسی)

همچنین «مجموعه مقالات دین پژوهی» و «مجموعه مقالات فلسفی و معرفت شناسی» از جمله آثار در دست انتشار اوست.

استاد به منظور شرکت و سخنرانی در مجامع فرهنگی علمی کشورهایی چون آلمان، فرانسه، امریکا، اتریش، اسپانیا، انگلستان، یونان، ایتالیا، سوئیس، پاکستان، ترکیه، قبرس، الجزایر، سریلانکا، هند، واتیکان، سوریه، لبنان و عربستان حضور یافته است. اینک متن مصاحبه با ایشان را تقدیم شما عزیزان می کنیم.

ضمن تشکر از جناب عالی به خاطر وقتی که به ماهنامه زمانه اختصاص دادید، به عنوان اولین سوال بفرمایید ویژگی ها و شاخصه های یک نهضت علمی چیست؟

نهضت علمی دارای دو رکن عمده است: «نقد» و «نوآوری». نقد بدون نوآوری منفی بافی است و نوآوری بدون نقد، تکاپویی است در معرض زوال و انزوا؛ زیرا فکر نو بدون بازگویی نواقص و نقایص فکر کهن، زمینه پذیرش پیدا نمی کند و چه بسا با مزاحمت اندیشه های مندرس، دچار وقفه و زوال می شود.

نقد و نوآوری با مجموعه ای از لوازم و مختصاتش باید اتفاق بیفتد. شجاعت مهاجمانه و مواجهه فعال با افکار و آرا و آثار رقیبان علمی فکری، اول شرط نقد سازنده است؛ همچنین نقد باید از پایگاه علمی فکری مشخص و تعریف شده و شفافی صورت بندد؛ یعنی نقاد می بایست با مبانی مشخص و از پایگاه فکری معینی به ارزیابی و رد و قبول فکر مقابل بپرازد. ویژگی سوم یک نقد فعال و سازنده، التزام به ادب نقد است و از جمله آداب نقد رعایت انصاف است. منفی بافی، برخورد شعاری، انفعالی، آوازه گری، مواجهه حربه انگارانه با اندیشه رقیب، و یا پریشان گویی و آنارشیسم، افراط و تفریط در نقد از جمله آسیب هایی است که می تواند یک نقد فعال سازنده را به یک برخورد انتقادی غیرسازنده تبدیل کند.

نوآوری نیز که بال دیگر نهضت علمی است، می باید از مختصات و ویژگی های مشخصی برخوردار باشد. نوآوری، مراتب و وجوه گوناگونی دارد: از نازل ترین مراتب آن مانند برگزیدن زبانی تازه برای بازگویی یک سخن کهن، انتخاب نثری جدید برای بازنوشت یک فکر، ارائه یک اندیشه مطرح با ساختاری نو، تا طرح یک نکته بی پیشینه، پیرامون یک مطلب، و پرداختن به موضوعاتی جدید تا ارائه آرای جدید دیگران، همه و همه نوعی نوآوری است، ولی نوآوری و ابداعی که رکن نهضت علمی محسوب می شود مراتب عالی نوآوری، است که از جمله آنهاست نظریه پردازی به معنای دقیق و درست کلمه، طراحی و تاسیس دانش و یا دانش های جدید و بالاتر و کاراتر از همه، تاسیس یک دستگاه معرفتی است؛ مصداق حقیقی نوآوری اینهاست. آنچه در یک نهضت علمی کارساز است این است که بنیادهای معرفت و حکمت مورد بازنگری و دگرگونی قرار بگیرد و بدین سان مرزهای معرفت گسترش پیدا کند. البته این نباید به قیمت انقطاع تاریخی و علمی تمام شود. مواریث و ذخائر بازمانده از پیشینیان نیز باید مورد نقادی و بازپژوهی قرار بگیرد، و با ارزیابی و شناخت سره از ناسره، عناصر زنده و حیاتی و ارزشمند معارف بازمانده از سلف، اصطیاد و حفظ شود. نقد لزوما به معنای نفی هرآنچه هست و نوآوری به معنای طرد و ترک هرآنچه از گذشتگان بازمانده است، نیست. اصولا بخشی از نوآوری این است که داشته ها و ذخائر علمی پیشینیان را بازنگری کنیم و دیگر بار به زبان زمان عرضه کنیم و یا با یافته های جدید تلفیق و از آنها در جای خود، بهره برداری کنیم.

شاید بزرگترین خطر و آفت و آسیبی که ممکن است در جریان کار نقد و نوآوری متوجه یک حرکت علمی شود، افراط در نقد و تفریط در حق معارف پیشین و در نتیجه انقطاع تاریخی است که عملاً رفته رفته نقد و نوآوری را به ضد خودش بدل کند.

نهضت علمی یک پدیده خودجوش است یا یک حرکت سازمان یافته و هدایت شونده؟ مشاهده می کنیم که نهضت های علمی با ظهور یک شخصیت بزرگ یا یک تحول اجتماعی و... شکل می گیرند و رشد پیدا می کنند. آیا ایجاد نهضت علمی به نحو ارادی و تدبیر شده است یا باید منتظر ظهور فرد یا افرادی خاص یا یک واقعه اجتماعی باشیم؟

نهضت علمی چندان قابل تحدید به حدود نیست و ما نمی توانیم تمام مختصات خورد آن را تعیین و ارائه بدهیم، زیرا تحول و جنبش علمی فکری انواع متکثری دارد و هر نوع می تواند تحت تاثیر عوامل شناخته و ناشناخته بی شماری رخ دهد و از ضرب انواع بی شمار نوآوری بر عوامل موثر متکثر آن، عدد بسیار شگفت آوری به دست می آید، از این رو نمی توان چندان درباره شاخصه ها و پایه ها نهضت تبیین مشخص و قاطعی ارائه کرد، به همین جهت بود که من هم با اشاره تنها به دو رکن نقد و نوآوری تعریف بسیار عام و کلی از ویژگی های اساسی انقلاب علمی فکری سخن گفتم، اصولاً نهضت قالب بردار نیست، در ذات نهضت، شالوده شکنی نهفته است، به همین دلیل نظریه های مختلفی که در فلسفه علم، درخصوص ساز کار و فرایند تحول علم داده اند همه دچار مشکل شده است و هیچ یک نتوانسته است پیدایش نظریه ها و مکتب ها و ادوار و تحولات علمی را به نحو عام و استثناناپذیر توجیه کند. جهتش هم همین است که آنها یا از زوایه محدودی به مساله نگاه کرده اند و بعضی مختصات و بعضی عوامل ظهور یک نهضت علمی و احیانا پیدایش یک دوره علمی و دستگاه معرفتی را شناخته و طرح کرده اند و یا با رجوع به تاریخ، بعضی مصداق ها و بعضی مقاطع را ملاک و مبنا قرار داده و آن را تئوریزه کرده اند. مشکل اساسی نظریه هایی مثل نظریه پارادایم های کوهن که در حوزه علم (science)یعنی علوم طبیعی تجربی، طراحی و ارائه کرده ساختاری است محدرد و محدود که پیش خود فرض کرده، آنگاه سعی می کند ادوار و انقلابات علمی را در ظرف تنگ آن توجیه کند. بنابراین بر همه تحولات و ادوار صدق نمی کند، همین گونه بود سرگذشت نظریه مارکسیستی ظهور و زوال نظریه ها که بر مبنای تز و آنتی تز هگل طراحی شده بود و مارکسیست ها می خواستند همه چیز از جمله تحول علم را در چارچوب آن توجیه کنند و موفق نمی شدند.

مسلم این است که یک جنبش علمی بر دو رکن نقد و نوآوری مبتنی است. و این که جنبش علمی چندان قالب بردار نیست و به تعبیر دقیق تر گونه واحد و محدودی ندارد، زیرا متغیرها و عوامل موثر در پیدایش نهضت ها، دوره های علمی، نظریه ها و دستگاه های معرفتی بس فراوانند، چندان که قابل احصا و استقرا و تنسیق و تنظیم نیستند. نمی خواهم به طور کلی و علی الاطلاق منکر امکان هدایت و تاثیرگذاری بر یک جنبش علمی شوم، ولی آنچنان نیست که یک حرکت علمی به صورت فرمایشی و از پیش تنظیم شده اتفاق بیفتد.

از شاخص های دیگر یک جنبش و نهضت علمی فراگیرشدن آن است؛ یعنی یک حرکت علمی وقتی می تواند نهضت قلمداد شود که فراگیر شده باشد. اگر یک فرد یا یک طیف و تیم کار کنند و به مجموعه ای معارف دست یابند اما معارف حاصله، شمول و شیوع پیدا نکند، نهضت تلقی نمی شود. ما در تاریخ اسلام امثال اخوان الصفا را داریم که جمعی بودند، متمرکز کار کردند، هرچند به یک سلسله دیدگاه هایی رسیدند اما دیدگاه های آنها نتوانست جهانگیر شود. لذا یک جنبش دوره علمی قلمداد نشدند؛ اما برعکس گاه حتی یک فرد به تنهایی توانست جنبش علمی ایجاد کند و پیکره معرفتی را بنا نهد و از مصادیق چنین کسانی ملاصدرا است که به تنهایی یک دستگاه معرفتی و حکمی عظیمی را تنسیق و تاسیس کرد و هنوز که هنوز است در جهان اسلام برجسته ترین مکتب فلسفی، مکتب اوست؛ یعنی مکتب او حدود چهار قرن دوام آورده و مشخصه فراگیر شدن را هم دارد، یعنی اهل فلسفه جهان اسلام در این چند صد سال همه یا اکثرا گرایش به تفکر فلسفی صدرایی داشته و دارند. در هر حال نهضت علمی فکری، چون خودجوش و شالوده شکن است، نمی توان گفت آیا گروهی باید کار را شروع کنند یا یک فرد، و آیا می تواند کار انقلاب علمی به صورت از پیش طراحی شده روی دهد یا بغطتا و دفعتا؟ همه شیوه ها و گونه ها ممکن است، ممکن است دستی از آستین یک فرد یا یک گروه برون آید و کاری کارستان کند، ممکن است حتی یک واقعه تاریخی، یک جنگ، یک هجرت دسته جمعی مبدا ظهور یک جنبش علمی و فکری شود و بعد هم بسط و گسترش پیدا کند.

آیا در صدساله اخیر، نهضت و جنبش علمی فکری مشخصی سراغ دارید که جایگاه ویژه ای در تاریخ معاصر پیدا کرده باشد؟

طی سده اخیر، جنبش های فکری با گرایش های نسبتا متنوع و متفاوتی در دنیای اسلام اتفاق افتاده است، اما جنبش علمی به معنای دقیق آن کمتر. طی حدود صد سال اخیر در ایران، مصر، شبه قاره و عراق اتفاقاتی رخ داده که بیشتر ماهیت سیاسی، فکری داشته اند تا علمی، فکری. درنتیجه ما اگر یک مطالعه جامعه شناختی درباره حرکت هایی که در سده اخیر در جهان اسلام اتفاق افتاده کنیم، می توانیم جنبش ها و جریان های سیاسی اجتماعی مختلفی را شناسایی و تعریف کنیم، اما جنبش علمی چندان معتنابهی در حوزه علوم طبیعی و علوم انسانی و حوزه علوم دینی نمی شناسیم. در قلمرو دین پژوهی، در بعضی از مناطق جهان اسلام تنها پاره ای از حرکت های منفرد و محدود را می شناسیم، اما در ایران حدود نیم قرن اخیر خوشبختانه تحرکات و نوآوری های ارزنده ای را در حوزه مطالعات فلسفی دینی سراغ داریم.

از حدود دهه بیست شمسی (1320) به این طرف و شاید اندکی پیش تر از آن مثلا از زمان تاسیس و به تعبیر دقیق تر بازگشایی حوزه علمیه قم، نشاط علمی جدیدی بروز کرد که مبدا یک مقطع علمی در تاریخ جهان اسلام شد؛ قم از گذشته های دور و از دوران ائمه(ع) کانون علم و اجتهاد و محل حضور و حیات راویان بزرگ و شخصیت های علمی و تاریخی برجسته ای بوده، اما دوره های فطور فراوانی را هم به خود دیده با هجرت مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری به قم و بازتاسیس حوزه علمیه قم یک مقطع جدیدی در تاریخ علم و مطالعات دینی، اجتهاد و نظام آموزشی دینی و حوزوی آغاز شد. او خود در طراز و در ردیف مجتهدان و فقیهان نام آور و برجسته تاریخ شیعه بود، هرچند ممکن است از شخص مرحوم حاج شیخ مطالب ابداعی فوق العاده ای سراغ نداشته باشیم، اما او شاگردانی پرورش داد که بارز آنها حضرت امام خمینی(ره) بود. بعد از حاج شیخ، علاوه بر امام، کسانی از نجف و سایر نقاط وارد قم شدند که این حوزه را به یک کانون متحرک و متحول و تاثیرگذار در حوزه مباحث علمی اسلامی تبدیل کردند.

به طور مشخص از دهه بیست که مرحوم علامه طباطبایی دروس خود را در قم آغاز کرد و جمعی از فضلای آن زمان که برجسته ترین آنها مرحوم استاد مطهری بود به حلقه دروس ایشان پیوستند و سپس ایشان مراوداتی با وجوه روشنفکری زمان خود آغاز کرد و بعضی روابط با بعضی متفکران غربی و غیرایرانی مانند هنری کربن فرانسوی آغاز شد. دستاورد علمی ارزشمندی فراهم آورد، با انگیزه مقابله با جریان فلسفی، سیاسی، اجتماعی مارکسیسم، نخست در حوزه مباحث فلسفی مطالب جدیدی را طرح کرد و رفته رفته به مباحث اجتماعی هم پرداخت. او با تالیف دو سه اثر فلسفی و پاره ای مقالات علمی ارزشمند، و تشکیل جلسات و حلقه های درسی تخصصی و اختصاصی، جزو پی گذاران یک جنبش فلسفی و فکری تازه شد. با تالیف المیزان توسط او، تحولی در تفسیرنگاری اتفاق افتاد؛ تفاسیر در طول تاریخ پیوسته نوشته می شوند، امّا هر از چندی یک تفسیر به مثابه یک قله در سلسله جبال معرفت دینی خودنمایی می کند؛ شاید بتوانیم بگوییم قرن ها بود که ما در سلسله جبال تفسیر کلام خدا قله ای نمی دیدیم و المیزان توانست چنین منزلت و جایگاهی را احراز کند.

حضرت امام(ره) نیز شخصیت دیگری بود که در حوزه دیگری به نقد و نوآوری پرداخت؛ ایشان در حوزه فقه و اندیشه سیاسی و یا شاید بتوان گفت فقه و اندیشه های اجتماعی، علی الاطلاق به نقد و نوآوری پرداختند و با پیوندخوردن تلاش ها و تعالیم این دو بزرگوار جنبش و تحرکی ایجاد شد؛ شاگردان مشترک آنها از جمله مرحوم استاد مطهری که کارهای جدیدی در حوزه کلام و تا حدی فلسفه آغاز کرد) فعالیت هایی کردند که مکمل حرکت آنها بود و مجموعا استعداد و قوه یک دوره علمی تازه را فراهم آورد.

حرکت امام(ره) یک جنبش سیاسی اجتماعی قلمداد می شود، اما شما برای امام جایگاه بارزی در نهضت علمی معاصر ایران ترسیم کردید. باتوجه به ویژگی هایی که شما از یک جنبش علمی ارائه کردید، آیا می توان گفت که امام(ره) یک جنبش علمی گسترده ای ایجاد کردند. البته ایشان با طرح و بسط نظریه ولایت فقیه، اندیشه سیاسی جدیدی را پایه ریزی کردند که می توان آن را از مصادیق جنبش علمی یا دست کم به عنوان نهضت در یک حوزه خاص علمی قلمداد کرد؟

من از مجموع حرکت های فکری ابداعی ایران معاصر روی هم رفته یک جنبش علمی تعبیر می کنم؛ مرحوم علامه طباطبایی موفق شد در فلسفه و فهم قرآن مکتب جدیدی تاسیس کند که ما از فلسفه او به مکتب نوصدرایی تعبیر می کنیم، و کارکردش شکست مارکسیسم بود؛ یعنی با حرکت او شاگردانش ماتریالیسم دیالکتیک به لحاظ نظری در ایران شکست خورد. در تفسیر هم المیزان نقطه عطفی در تفسیرنگاری شد، در علم کلام استاد شهید مطهری بنیانگذاز کلام جدید ایرانی شیعی شد و عملاً یورش پروتستان لیبرال وارداتی، با آنچه که مرحوم آقای مطهری شروع کرد و فضلای جوان دیگری امروز پی می گیرند، زمین گیر شده است. یعنی کارکرد کلام جدید ایرانی شیعی هم این بود که امروز یک جبهه قوی و غنی و کارآمدی در مقابل هجمه پروتستان لیبرال غربی به وجود آمده است.

در حوزه فقه، مخصوصا فقه سیاسی و فقه اجتماعی، امام حرکت جدیدی را آغاز کردند، با احیا و بسط و تبیین و تشریح نظریه ولایت فقیه، عملاً موسس فقه سیاسی اجتماعی جدیدی شد. هر چند او چندان کار علمی گسترده ای نتوانست بکند به خاطر اشتغالات سیاسی اما یک تحول علمی را پی ریزی کرد و عملا نقش موسس را ایفا کردند. کارکرد تحولی که ایشان در نگرش به فقه و مخصوصا فقه سیاسی، اجتماعی پدید آوردند و آرایی که در حوزه اندیشه سیاسی مطرح کردند، براندازی سکولاردیکتاتوری سنتی شاه و همچنین طرد مارکسیسم سیاسی و ارائه نظریه مردم سالاری دینی بود. در قلمرو معرفت شناسی و منطق معرفت و منطق فهم دین هم طی دهه اخیر خوشبختانه در شرف یک تحول و در معرض یک سلسله نوآوری هایی هستیم که امید می رود در یک فاصله زمانی کوتاهی در این بخش هم یک اتفاقات جدیدی بیفتد؛ من عرض می کنم مجموع این اجزاء نقد و نوآوری هایی که تاکنون در حوزه های فلسفه، فلسفه دین، کلام، تفسیر فقه و اندیشه های سیاسی اجتماعی و منطق معرفت رخ داده است سرآغاز یک جنبش علمی می تواند قلمداد شود و مجموع عناصر موثر این جنبش در یک مساله اشتراک دیدگاه دارند و آن نگاه تازه ای به فلسفه دین است بی آن که نامی از فلسفه دین برده باشند. و احیانا بدون این که خود این شخصیت ها به صورت معرفت درجه دو خودآگاهانه به آنچه در کار ساخته و پرداخته آنند التفات داشته باشند، ولی گذار چنین پدیده ای ارزشمند است و منشا دین یک تحول خاصی که در نگاه فلسفه دینی این متفکران اتفاق افتاد و پیرو آن سایر زوایا و دانش ها و حوزه ها هم متاثر شد. اگر کسی در قالب یک تحقیق جامع به نگاه فلسفه دینی این متفکران بپردازد (فلسفه دینی به معنای فلسفه ای که موصوف به دینی است مرادم نیست. فلسفه دین به نحو مضاف و مضاف الیه را با یای نسبت منظور من است) می شود که یک سنخ از تحول در منظر فلسفه دینی آنان رخ داده است. سپس سایر دگرگونی های بینشی و کنشی در فکر و فعل آنها صورت بسته است. اگر فلسفه دینِ امام، فلسفه دین علامه طباطبایی، فلسفه دین استاد مطهری، فلسفه دین شاگردان مشترک امام و علامه مورد مطالعه و بازنگری قرار بگیرد، یک نتیجه بسیار ارزشمندی به دست می آید و احیانا مبانی تعریف شده ای برای این حرکت علمی که الان ما شاهد آن هستیم در دسترس قرار می گیرد.

براساس نظر جناب عالی ما الان در بستر یک جنبش علمی زنده و فعال قرار داریم که توسط حضرت امام و مرحوم علامه طباطبایی و شهید استاد مطهری بنیانگذاری شده و از سوی شاگردانشان ادامه دارد. باتوجه به این که در حال حاضر بسیاری از اهل فکر به این نتیجه رسیده اند که باید یک جنبش علمی و فکری بزرگ ایجاد شود؟ آیا باید گفت که آن جنبش دچار رکود و بی رونقی یا آفت شده و یا برعکس جنبشی زنده است و دچار هیچ رکود و افولی نیز نیست، اما از سویی شناخته نیست و از سوی دیگر انتظارات و نیازهای جدیدی به وجود آمده که این جنبش را در مقابل یک بازبینی و بازسازی قرار داده است؟

آنچه عرض شد از حدود دهه بیست در ایران شروع شده، همواره از یک سلسله آفات رنج می برده و همچنان این آفات رو به تزاید است. اولین آفت و مشکله ای که این جنبش علمی، فکری با آن مواجه بود، افت وخیزها و انقطاع های مکرری بود که تحت تاثیر شرایط سیاسی، اجتماعی کشور بر آن تحمیل می شده، یک بار اوج می گرفت، بار دیگر دچار فطور می شد؛ یک بار یک زاویه در آن برجسته و فعال می شد و زاویه دیگر آن دچار افت و افول می شد.

آفت و کاستی دیگر این جنبش علمی، فقدان خودآگاهی در سلسله جنبانان آن است. همه عناصری که موثر و احیانا حتی موسس و دست کم در این جنبش سهیم هستند، از خودآگاهی برخوردار نبوده اند. توجه نداشته اند که چه می کنند، البته این طبیعت تحولات علمی است که نوعا خودآگاهانه نیست، بدین گونه نیست که یک متفکر یا یک طیف که منشا و موسس یک جنبش و دوره علمی جدیدی می شوند با برنامه از پیش تنظیم شده و براساس یک سلسله تدابیر هدایت شده با خودآگاهی کار را شروع کنند و پیش ببرند و این فقدان خودآگاهی و عدم توجه به رسالت و جایگاهی که آنها در تاریخ ایران، جهان اسلام و عرصه دانش و بینش دارند، یک سلسله مشکلاتی را فراهم کرده؛ از جمله این که کار آنچنان که در خور است جدی گرفته نشود، یا این که پاره ای از کارهای شروع شده استمرار پیدا نکند، و اینکه مجموعه عناصر موثر با هم ارتباط پیدا نکنند.

آفت دیگری که این جریان مبتلا بدان است، عدم انسجام معرفتی دستگاه واره میان نظرات و نظریه های تشکیل دهنده است. و این از پیامدهای عدم خودآگاهی است. در مجموع می توان برای اجرای آن ترجیع بندی پیدا کرد و رشته تنسیقی برای این حرکت شناسایی کرد که من به آن اشاره کردم. لااقل یکی از عناصری که این مجموعه را به هم مربوط می کند، اشتراک در نظر و نگاه به فلسفه دین و عناصر موثر در آن است.

عدم خودآگاهی تاریخی موجب آفت دیگری هم شده و آن نداشتن ارزیابی از دست آوردهاست. در متن خود این جنبش نقادی نیست و حتی عاملان این حرکت، از یافته های خود و دست آوردهای حرکت برآورد منسجمی ندارند و تا کسی از بیرون به این حرکت و دست آوردهای آن نگاه نکند، متوجه نمی شود چقدر با گذشته فاصله گرفته ایم و اگر کسی چنین کاری بکند و به عناصر سازنده و زنده این حرکت (که متاسفانه شاخص ها و برجستگان آن از دست رفته اند و البته نسل دومی که جوان ترنداز راه می رسند) عرضه کند، امید و اعتماد به نفس در عناصر و عوامل آن ارتقا پیدا خواهد کرد.

روزمرگی و انفعال در قبال جریان سنتی و متحجر، انفعال و روزمرگی در قبال جریان متجدد و وارداتی، آسیب دیگری است که متوجه این جنبش است. این دو گونه انفعال که به صورت روزمره خود را بر این جنبش جوان تحمیل می کند آن را دچار روزمرگی کرده است.

عدم وصول به یک مدل معرفتی تعریف و تثبیت شده که ما بتوانیم مکتب واره این جنبش علمی را عرضه کنیم و زیرساخت ها و ساختار و ساختمان مشخصی طرح و تبیین کنیم. این جنبش هنوز به این نقطه نرسیده است.

آفت دیگر این حرکت آن که عدم ارزیابی، نداشتن برآورد، فقدان اعتماد به نفس و نیز عدم درک رسالت تاریخی نوعا موجب حزمت و احتیاط مفرط می شود و نوعی خودسانسوری را بر این جریان تحمیل می کند؛ این خودسانسوری، جرات شالوده شکنی به خصوص در قبال گفتمان سنتی را از این جریان بازستانده و همین موجب کندی حرکت او می شود؛ چنان که ملاحظه می فرمایید بعضی آفات، آفات دیگری را می زایند، کندی حرکت ناشی از خودسانسوری است، خودسانسوری ناشی از نداشتن یک ارزیابی خوب از دستاوردهاست و روزمرگی و فقدان خودآگاهی نسبت به رسالت و جایگاه تاریخی موجب فتور، عدم استمرار و عدم پیوستگی در تولید و تفکر و انقطاع های موردی و گسست طولی می شود.

آفت دیگری که گاه این جنبش در ورطه آن در غلطید، آن است که به خاطر مسوولیتی که عناصر متعلق بدان در قبال دفاع از حقیقت، دین و به ویژه طی دو دهه اخیر در مورد انقلاب و دست آوردهای آن و از جمله حکومت اسلامی در خود احساس می کنند، گاه دچار توجیه گری می شوند و توجیه گری وضع موجود به وجهه علمی این جنبش لطمه می زند و این احساس نیز گاه او را دچار خودسانسوری می کند؛ در عملکرد مثلاً مدیران نظام اگر خطا و خلافی هست قهری و طبیعی است و گناه آن هم بر ذمه عناصر این جنش نیست و نباید خود را خرج آن کنند.

در مجموع من نسبت به این جنبش علمی فکری امیدوار هستم، تاکید هم می کنم که این حرکت، یک جنبش علمی محض نیست، یک جنبش علمی فکری است؛ یعنی دارای یک روح و رویکردی خاص است، از این رو همان طوری که نتایج دینی و فلسفی و کلامی دارد دست آوردهای سیاسی و اجتماعی هم دارد.

براساس فرمایش جناب عالی آفت زدایی این جنبش مستلزم این است که نهادینه شود، چه بسا که نهادینه شدن با خودجوش بودن سازگاری نداشته باشد؟

از دیگر سو تا یک حرکت نهادینه نشود، خودآگاهی و امکان ارزیابی آن هم به وجود نمی آید. بدون خودآگاهی و ارزیابی نیز آفت زدایی ممکن نمی شود. نظر جناب عالی چیست؟

نهادینه شدن به معنای نهادمند شدن نیست، یعنی ما یک جنبش علمی را نمی توانیم در قالب نهادهای مشخصی که تاسیس می کنیم هدایت کنیم و پیش ببریم. نهادینه شدن دو وجه دارد: اول مضبوط و منطق مند شدن و دوّم پدید آمدن یک فرهنگ که کار تحرک علمی را پشتیبانی کند و جهت دهد. یعنی ما از طرفی باید به مثابه یک حرکت معقول برای یک جنبش علمی فی الجمله قانونمندی هایی را ایجاد کنیم (البته در حد محدود و نسبی)؛ چون عرض کردیم که نهضت علمی، خود شالوده شکن است و قالب نمی پذیرد، طبعا قانون های از پیش تعیین شده را هم نمی پذیرد. برای این که هرج ومرج و آنارشیسم از سویی، بدعت گذاری از دیگر سو، تفاوت حاصل آید باید در حدی حرکت ها مضبوط شود، برای این که جنبش دچار دگردیسی، تقلید، زمانه زدگی و روزمرگی، و سطحی نگری و ژورنال زدگی، شاذگرایی و احیانا قداست شکنی از مقدسات جامعه نشود، جامعه علمی باید به یک سلسله اصول و آداب پایبند باشد و از طرف دیگر هم می بایست در جامعه روح پذیرش، اقبال و تکریم نسبت به علم و معرفت و ارباب علم و معرفت به وجود بیاید. تا زمانی که استعدادها و عناصر دارای شایستگی و صلاحیت برای تولید فکر و علم احساس منزلت نکنند و احساس عزت نکنند و در شرایط لازم امکانات و لوازم درخور در دسترس آنها نباشد، نمی توان امید داشت که یک جنبش علمی دارای سرانجام و فرجام روشن و مناسبی اتفاق بیفتد. لهذا توجه بکنیم اولاً به این که نهادینه شدن غیر از نهاد داشتن است. کار و تولید علمی نیازمند موسسات و مراکز و دستگاهی هست که بخش هایی از آن را انجام بدهند، کمک کنند؛ حمایت کنند و نظارت کنند، اما این طور نیست که در چارچوب یک نهاد و چند نهاد بشود کار تحول و دگرگونی علمی و معرفتی را سامان داد و هدایت کرد، ولی باید نهادینه شود و یک آداب و اصولی پیدا بکند، همچنین باید فرهنگ پذیرنده ای و فرهنگ محرکی، فرهنگ انگیزه بخشی در جامعه به وجود بیاید که ارباب فکر و اصحاب علم و معرفت را تشویق و مدد کند تا آنها بتوانند به رسالت تاریخی خودشان بپردازند.

جناب عالی در سال های اخیر جریان ها و جهت گیری های علمی فکری کشور را به سه گروه دسته بندی کرده اید: جریان های فکری علمی که دچار جمود و تحجرند و جریان هایی که دچار خودباختگی و تقلیدند و جریان سومی که جز این دو جریان است. لطفا کمی درباره جریان سوم و رابطه اش با نهضت علمی و فکری جاری توضیح بفرمایید؟

همان طور که می فرمایید بنده با یک نگاه جامعه شناختی به جریان های علمی و فکری، مجموعه جریان ها و جهت گیری ها را در چارچوب سه طیف ارزیابی و تبیین کرده ام. این که عرض می کنم «طیف» به این جهت است که هر سه جریان را بسیط و یک دست نمی بینم، اما در مجموع و با تکیه بر مختصات عمومی عناصر تشکیل دهنده هر طیف، هر مجموعه را می شود یک طیف و یک جریان قلمداد کرد.

ما در ایران یک جریان غرب باور و مقلِد فراورده ها و فکرهای غربی می شناسیم که در فضای تفکرات شایع و مسلط غربی تنفس می کند. در قلمرو فلسفه و معرفت شناسی دلبستگی خاصی به فلسفه های جدید با رویکرد نسبیت گرا و شکاکانه دارد. در قلمرو سیاسی دل در گرو لیبرال دمکراسی سپرده، در حوزه کلامی و الهیاتی نیز یک نوع دنباله روی از پروتستان لیبرالیسم و مسیحیت مدرن شده و مسیحیت پس از رنسانس دارد، و کوشش می کند در تفکر و تاملات دین شناختی اش از پروتستان لیبرالیسم غربی الگوگیری و گرته برداری کند. در حوزه علوم سیاسی، علوم اجتماعی و انسانی به یک نوع اصالت دادن و مطلق انگاشتن نظریه های جدید در این حوزه مبتنی بر سکولار اومانیسم رسیده و در واقع یک رویکرد ترجمه ای در ذیل فرهنگ غرب، ذهن و ضمیر آنها را اشغال کرده است. این جریان را گفتمان متجدد می نامیم.

جریان دومی هم که ریشه و پیشینه طولانی در جهان و جامعه علمی ما دارد سراغ داریم. جریان سنتی متحجری است که التزام به دین را با جمود پیوند زده و عملاً در قبال هرگونه ابداع و نوآوری از خود مقاومت نشان می دهد و از هر نوع نقد و ارزیابی پرهیز دارد. این جریان را گفتمان متجدد یا متحجر می نامیم. این دو جریان در یک حیث با هم مشترکند و آن این است که هردو مقلدند؛ اولی مقلد فکرهای بیرون مرزهاست، دومی مقلد پیشینیان و اسلاف خودی.

در این میان، جریان سومی ظهور کرده که من اینها را به یک معنا توصیف کرده ام. چنان که اشاره کردم، مبدا ظهور این جریان همان جنبش و حرکتی است که از حدود دهه بیست در ایران شروع شده. این گفتمان که می تواند گفتمان مجدد نامیده شود، با سه ویژگی یک رسالت تاریخی را هرچند نه چندان آگاهانه بر دوش می کشد. اوّلین ویژگی این گفتمان، اعتنا به مواریث و ذخایر خودی و التزام به ارزش میراث قویم و غنی خلف است ولی نه التزام دگم و کورکورانه، بلکه وفاداری مجتهدانه و نقادانه و پیش برنده و پیش رونده، به شدت از رخ دادن یک انقطاع تاریخی در بستر معرفت و حکمت پرهیز دارد. دوّمین ویژگی این جریان، مواجهه فعال با تفکر معاصر جهانی است، مواجهه فعال با دو رویکرد: رویکرد نقادانه، عالمانه و اصول گرایانه، رویکرد اخذ و اصطیاد گوهرها و عناصر زنده و سازنده و ارزشمندی که اندیشه بشر معاصر و دیگر ملل، آنها را در معرض دید و داوری اهل فضل و فکر قرار داده است. یعنی هم یافته ها و داشته های دیگران را نقد می کند و هم گوهرهای نابی را که در اقیانوس حکمت و معرفت فراهم آمده از قطره قطره تلاش بشریت در دسترس قرار می گیرد، اصطیاد و اخذ می کند. به مقتضای «الحکمة ضالة المؤمن» او درواقع مرید و محتاج حکمت است و حکمت گمشده اوست و کوشش می کند گمشده خویش را هرچند از لسان دیگران بیابد.

سوّمین ویژگی این جریان مجدد، نوآوری و ابداع و کوشش برای سهم گذاری در خزانه حکمت و معرفت بشری بخصوص در قلمرو معرفت دینی است. از نوآوری نگران نیست، بلکه طالب و شیفته ابداع و نظریه پردازی و نوآوری است. این سه مولفه، (وفاداری مجتهدانه به میراث خودی، مواجهه فعال با تفکر معاصر جهانی و کوشش برای نوآوری و نظریه پردازی) جریان و گفتمان سوم را (که من از آنها به جریان مجدِّد تعبیر می کنم) تشکیل می دهد و همان طور که از این مولفه ها پیداست، تفاوت های آشکاری با دو جریان مقلد یعنی جریان متجدد و متحجر دارد. البته همان طور که توضیح دادم این جریان دچار یک سلسله آفات و دشواری هایی هست، اشکالات و آفاتی را که و در ابتدای صحبت متذکر آن شدم، عمدتا معطوف به همین جریان سوّم است.

آیا جریان مجدد، یک جریان جدید است، یا این که در واقع ادامه همان نهضتی است که فرمودید از چند دهه پیش آغاز شده است؟

اینجا دو نکته قابل طرح است: یکی از آفاتی که عرض کردم جنبش و جریان جدید علمی فکری ایرانی مبتلا به آن است، کندی حرکت است و این کندی به حدی است که موجب شده سوال کنیم: آنچه الان رخ می دهد، استمرار و تکامل همان جریانی است که از دهه بیست شروع شد یا جز آن است؟ از بس که این حرکت بطئی و طولانی صورت می بندد و تصور می کنیم جنبش قبلی تاریخی شده بوده، و درنتیجه تحرکات فعلی احیای آن به حساب می آید. نه، استمرار آن ولی به نظر من به دلیل افت وخیزهایی که این حرکت بدان مبتلا بوده سیر تکاملی آن طولانی شده است.

نکته دومی که در خور تذکر است، این که اصولا یک تحول علمی ذاتا بطئی و کند است و پیدایش یک عهد جدید حکمی، یک مقطع تازه علمی و معرفتی زمان بر است. این جور نیست که ظرف دو سال و پنج سال و ده سال یک دوره جدید علمی آغاز شود. عمر دوره های علمی و ادوار علمی و انقلابات علمی، طولانی است و گاه به چندصدسال بالغ می شود، هرچند عمر نظریه ها و مکتب های علمی در روزگار ما بسیار کوتاه شده. در گذشته های دور گاه یک مکتب فکری و علمی چند هزار سال عمر می کرده، چنان که ما هنوز هم در متن تفکر علمی که در یونان توسط چند فیلسوف آغاز شد زندگی می کنیم؛ یعنی مجموعه ای از تفکرات و دست آوردهای علمی و ابداعات فکری که امثال افلاطون و ارسطو بنیان نهادند هنوز و همچنان استمرار دارد. در غرب که طی دو یا سه سده اخیر یک نوع تاریخ گریزی در فلسفه های جدید یک اصل است و جریان های جدید برجسته غربی در این نکته که تاریخ گریزند با هم مشترکند، گفتمان های نوی فلسفی چندان مایل نیستند به پیشینه اعتنا کنند و ملتزم باشند. اما بدون آن که اعتراف بلکه توجه داشته باشند، ناچار همچنان بر سر سفره افلاطون و ارسطو نشسته اند. در هر حال وضع کنونی استمرار همین جنبش علمی دهه بیست است، گرچه آنچه دارد رخ می دهد راضی کننده نیست و من فکر می کنم به جهاتی طی یکی دو دهه اخیر به؟؟؟ این بر شتاب و کمیت آن افزوده شده و از ژرفای آن کاسته شده است. یک حیث آن هم این است که عناصر برجسته و شاخصی که در گذشته سلسله جنبان این حرکت بوده اند از دست رفته اند. حضور حضرت امام، علامه طباطبایی، استاد مطهری، شهید صدر و بعضی دیگر از متفکران از دست رفته، در آغاز و عمق بخشیدن به این جنبش و جریان بسیار نقش داشت که دریغا هم اکنون همه از دست رفته اند. نسل دوم این جنبش و حرکت که بحمدالله بسی بانشاط و سرزنده و مسوولانه عمل می کند، مبتلا به خامی های نوسفری است و انتظار می رود یک دهه که بر عمر ارزشمند عناصر نسل دوم این جنبش بگذرد، این توسعه به لحاظ کمی و تنوعی به تعمق و تعمیق بدل شود ان شاءالله.

علاقه مندیم تفاوت اصول گرایی را با تحجر بیان فرمایید؛ چون بعضی اصول گرایی را مساوی یا ملازم با تحجر قلمداد می کنند!

مرز میان «اصول گرایی» و «تحجّر»، همان صراطی است که از مو باریک تر و از تیغ برنده تر است! بسیار بحث ظریف و پیچیده ای است و باید در فرصتی مناسب به تبیین آن پرداخت. من به اختصار به پاره ای از تفاوت ها و تمایزها اشاره می کنم، اما با اشتیاق وعده می کنم در مصاحبه ای جداگانه، به تفصیل آن را شرح دهم؛ اصول گرایی به معنی التزام به مبانی و مسلمات علمی و عقیدتی، اصول گزاره ها و آموزه های دینی را نقطع عزیمت برای کشف فروع قراردادن، خرد را یکی از مصادر دین دانستن، عقل و دین را ناسازگار نپنداشتن، و خردورزی را سنت دینی انگاشتن و بالاخره در دین فهمی ابن الدلیل و منطق مدار بودن و روشمند اندیشیدن است؛ اما تحجر عبارت است از احتیاط گرایی و تصلب به ظواهر دین و متون دینی و تک ساحتی اندیشی در مصادر استنباط، اصول را با فروع برابر نشاندن و فروع را اصول انگاشتن، جرات نوآوری نداشتن و سنت و مشهورات عرفی را با دیانت یگانه کردن، و بالاخره به تقلید در اجتهاد و عملاً به انعطال اجتهادگری تن در دادن!

آیا می شود گفت که جریان متحجّر بزرگترین مانع پیشروی جریان مجدّد قلمداد می شود اما جریان متجدد رقیب جریان مجدّد؟

من هرچه فکر می کنم نمی توانم تشخیص بدهم که گفتمان مجدِد از کدامیک از دو جریان دیگر بیشتر رنج می برد؟ از آن جهت که جریان سنتی سیطره ای بر تفکر دینی دارد و پایگاه گسترده ای بین توده ها داراست و نیز به اقتضای تصلب در آرای خود برخورد سخت گیرانه ای با هر چه مغایر با فکر اوست می کند، و از سوی دیگر جریان مجدِد، حریم عرفی برای گفتمان و جریان سنتی قائل است؛ زیرا اهل غوغا و دعوا نیست، اهل شهرت طلبی و آوازه گری نیست و به همین دلیل مایل نیست که چندان با جریان سنتی چهره به چهره قرار بگیرد و به همین دلیل تا حدی دچار خودسانسوری است؛ در نتیجه، این گفتمان از جریان سنتی متحجر رنج بسیار می برد. جریان مجدد در قبال گفتمان متجدد و مقلد غرب نیز با مشکلاتی مواجه است. بزرگترین لطمه ای که گفتمان مجدد از حضور جریان متجدد می بیند، تشابه ظاهری این دو گفتمان است، آنچنان که گاه دیگران بین این دو جریان خلط می کنند و لهذا از سویی جریان متجدد از وجاهت و پسند و پذیرشی که نسبت به جریان مجدد وجود دارد سوءاستفاده می کند. گاه به تعبیر عامیانه «خودش را به جای جریان مجدد جا می زند» و از دیگر سو جریان سنتی، افترائاتی را که باید متوجه جریان متجدد غربزده بداند بر جریان مجدد وارد می کند و آنرا تحت فشار قرار می دهد. به علاوه چون جریان متجدد یک جریان شبه نوگرا و درواقع موازی گفتمان مجدد است (مانند هر حرکت صادق سالمی که یک جریان موازی دارد که از آن رنج می برد و لطمه می بیند.) با رفتار غلط و غلط انداز خود زمینه نوآوری حقیقی را تخریب می کند، اعتماد مردم و اصحاب علم و اهل معرفت را نسبت به گفتمان مجدد و اصلاح و تحول راستین از بین می برد و از این جهت نیز بیشترین آسیب را جریان مجدد از جریان متجدد می خورد؛ اما با این همه چون جریان سنتی حرف نویی برای گفتن ندارد و جریان متجدد حرف ریشه دار بومی و مطابق فطرت و عقیدت مردم ندارد، اینها نخواهند توانست در قبال جریان و جنبش جدیدی که آغاز شده مقاومت کنند و حقیقتا رقیب این گفتمان به شمار آیند، البته مشروط به این که این گفتمان سوم خودش را پیدا کند و با تدبیر و تلاش سعی کند جایگاه شایسته تر و نقش فعال تری را در حوزه معرفت و حکمت احراز کند.

شما اخیرا در بعضی اظهارات خود، در آفتی به نام «اختناق سپید» ابراز نگرانی کرده اید، اگر ممکن است درباره آن توضیح بیشتری بدهید؟

یکی از موانع اساسی گسترش نقادی و نوآوری را حالت روحی و روان شناختی حاکم بر ضمیر و ذهن عناصر گفتمان مجدد می دانم که موجب خودسانسوری و این عناصر مفرط شده، من از آن به «اختناق سپید» تعبیر کردم. تصلب جریان سنتی و سخت گیری های او که گاه از سر احتیاط و درد دین است و گاه از سر عدم شناخت طالح و صالح و مشفق و مغرض، باعث شده که جریان مجدد دچار یک نوع خودسانسوری و واهمه از ارائه نظریات جدید شود. این فضا آن چنان است که گاه حتی طرح یک نکته نوی ساده با واکنش برخی عناصر جریان سنتی مواجه می شود و خود همین پیشاپیش شجاعت و شهامت ابراز نظر را از بعضی از نیروها می گیرد.

ما خاطره های تلخی از حمله ها و هجمه ها و احیانا اهانت ها و افتراها به امثال امام و شهید صدر و شهید مطهری داریم، بی آن که بعضی عناصر جریان سنتی دقت کنند که تفاوت است بین آنان که حریم شکنی و قداست زدایی می کنند و با غرض و انگیزه دین ستیزی و لطمه زدن به معرفت دینی معارف و مناظر موجود را نقد می کنند و احیانا با ما در تفکر متفاوتند و دیگرگون می اندیشند با کسانی که برمبنای دیدگاه اجتهادی، براساس منطق استنباط و با غرض و قصد الهی، مشفقانه و در مقام نوآوری هستند و نظراتی را مطرح می کنندو با عناصر مجدد برخوردهای غیراصولی و غیرعلمی می کنند. این در حالی است که طبیعت و هویت تفکر شیعی دقیقا به این خصوصیت بسته است. جوهر اندیشه شیعی اجتهاد و عقل گرایی است و اجتهاد به معنای نقل مجَتهدات و مستَبْطات پیشینیان نیست، هرجا که اقتضا کند اجتهاد باید نقش خود را ایفا کند.

اجتهاد دارای چهار کارکرد است: 1 استخراج و استنباط معارف و مفاهیم دینی و تنسیق آن 2 توسعه و گسترش معرفت دینی 3 تصحیح معرفت دینی و سیر و مسیر دینداری 4 تطبیق معرفت دینی بخصوص آموزه ها و تعالیم اجتماعی بر شرایط منظور تاریخی و عصری.

اگر اجتهاد این است، طبعا باید بپذیریم که بعضی آرا عمرشان تمام می شود، و آراء خطا باید کنار گذاشته شود و تصحیح شود. بعضی شرایط بعضی آرا را برنمی تابد برای شرایط جدید باید آراء جدید از متن دین استنباط شود.

«دین فهمی»، «دین باوری» و «دینداری» هر سه مقول به تشکیک است و ارتقاپذیر؛ البته این بدان معنا نیست که ما همواره کوشش کنیم تحت تاثیر حوادث و پدیده ها و سلایق و علائق، دین را دستکاری کنیم؛ بلکه ما باید براساس اصول و مبانی مسلم قطعی، حکم متناسب با شروط و شرایط (و متغیرهای متنوع زمانی مکانی و مصداقی) را ارائه کنیم. اصولا مطالعه و فهم متون به معنای خاص آن (کتاب و سنت) به شیوه خردمندانه در بستر شروط و شرایط یعنی همان اجتهاد؛ و چون شروط و شرایط متغیر است و چون عقل بشری متکامل است و چون متون دینی و کتاب و سنت به عنوان سند دین خاتم حرف های نو را برمی تابد و ظرفیت وسیعی دارد، در هر مطالعه خودبه خود ما به مفاهیم جدید می رسیم و از بعضی از مفاهیم و یافته هایمان دست برمی داریم. این منطق را باید تحمل کرد. من فکر می کنم رفتارهای غلطی که عناصر گفتمان متجدد مرتکب شدند، سبب رفتار دیگری از سوی جریان متحجر هستند که از آن رفتار جریان مجدد رنج می برد. جریان متجدد، و کسانی به نام نواندیشی و نوآوری و ابداع، بنام نقد و اجتهاد، بعضی رفتارها را مرتکب شده اند که چوبش را جریان مجدد می خورد. «اصطیاد در قبال نص» به جای «اجتهاد از نص» از جمله بزرگترین آفاتی است که الان در حوزه دین فهمی دارد اتفاق می افتد. ما دستورهای صریح دینی داریم که معنای روشنی دارد به هیچ چیز دیگری قابل حمل نیست و ما حق نداریم در آن تصرف کنیم. اسم این اجتهاد از نص نیست. اصطیاد در قابل نص است، قداست شکنی است و عده ای آگاهانه و ناآگاهانه سعی می کنند قداست شکنی کنند. معرفت دینی را مقدس ندانستن، اجتهادات را لزوما عین دین قلمداد نکردن، و تا جایی که علی الاطلاق معرفت دین را از متن دین و ظاهر دین را از باطن و حاق دین جدا انگاشتن، دست متصرفان و تحریفگران را باز می گذارد که به بهانه تفسیر عصری از دین تحریف عصری کنند؛

در هر حال زمانه زدگی و عصر آجین کردن دین، آفت بزرگی است که جریان یا رگه هایی از جریان متجدد مبتلا به آن است، و این یعنی دین را تابع زمانه شرایط، بلکه تابعی از علائق و سلائق انگاشتن. ژورنالیسم (روزنامه ای و رسانه ای کردن دین پژوهی)، شاذگرایی و جست وجو و تفحص و تجسس برای یافتن یک رای شاذ و نادر که روزی فقیه یا متفکری آن را گفته و آن را به عنوان حرف نو مطرح کردن، در حوزه کلام یک نوع مسیحیت زدگی، در حوزه فقه نوعی سنّی زدگی و پاره ای ادعاهای مشتبه و مشابه که از ناحیه متجددان ارائه می شود و آفاتی از این دست، مقاومت جریان سنتی و متحجر را در قبال نوآوری حقیقی سبب می شود. جریان مجدد نیز به خاطر حساسیت های آن دچار خودداری و خودسانسوری و انفعال شده و این آفت نقش بازدارندگی را در پروسه ابداع و اجتهاد ایفا می کند.

به نظر می رسد که هر سه جریان سنت گرا، متجدد و مجدّد، به نوعی تاثیر بازتاب انقلابات صنعتی و ظهور مدرنیته هستند و ظهور پدیده نوزایی و مدرنیسم در غرب باعث به وجود آمدن این شکاف ها و افتراقات شده و به نوعی، افتراق و مرزبندی بین این سه جریان محصول عکس العمل آنها نسبت به پدیده مدرنیته است. وقتی نگاه می کنیم، می بینیم تقریبا شکل گسترده مدرنیته در ایران از آغاز سلطنت پهلوی به وجود آمد و علوم قدیم و جدید را به نوعی درگیر مناسبات جدیدی کرد. اصحاب علوم قدیم با اصحاب علوم جدید در دوران مدرنیته هر دو جایگاه ویژه ای پیدا کردند و مناسباتشان یک شیوه خاصی پیدا نمود.

آیا این مناسبات جدید نشان گر این نیست که ایجاد تحول و جنبش علمی نیازمند تعریف این مناسبات است؟ مثلا حوزه و دانشگاه تقریبا از زمان آیت الله بروجردی در تعامل با هم قرار گرفتند و عده ای از فضلای حوزوی و دانشگاهی تربیت شدند برای این که این دو نهاد با هم نزدیک شوند که این هم برمی گردد به همان مناسبات جدیدی که به وجود آمده. بالاخره جریانی باید باشد که دوران جدید را از این بلاتکلیفی بین سنت و مدرنیسم رها کند که از آن به عنوان جریان سوم یاد می کنیم؛ اما این بلاتکلیفی هنوز هم وجود دارد. بحث بنده این است که آیا یکی از مهمترین مبناهای نهضت مطلوب ما همین مساله به انجام رساندن مناسبات علوم جدید و قدیم نیست؟ و آیا وقوع یک نهضت علمی فراگیر در جهان اسلام منوط و معطوف به تنیده شدن علوم حوزوی و دانشگاهی با یکدیگر نخواهد بود؟

این که فرمودید سه جریان متاثر از مدرنیسم و تحت تاثیر مدرنیته پدید آمده، یا با اطلاق خود صحیح نیست یا باید تبیین شود، زیرا جریان سنتی متحجر یک نوع مقاومت مطلق و بسیطی در قبال مدرنیته است. جریان متجدد البته ذیل فرهنگ مدرنیته قابل تعریف است و اصلا، دنباله مدرنیسم و ذیل مدرنیته مغرب زمین تعریف می شود، که به شرق و جهان اسلام بسط پیدا کرده است. رویکرد جریان سوم یا گفتمان مجدد، از سنخ هیچ یک از این دو نیست، هر چند نمی توان علی الاطلاق تاثرش را از مدرنیسم انکار کرد. در روزگار ما به طور قهری و نسبی همه چیز از مدرنیسم غربی متاثر است؛ اما می توانیم آن را مدرنیسم دیگری بدانیم با بافت و ساخت و هویت و مولفه های اسلامی و شرقی و بلکه ایرانی به مثابه واکنش در قبال مدرنیسم غربی؛ این گفتمان نوعی مدرنیسم اسلامی است که ظهور کرده است.

نمی توان گفت این سه گفتمان و سه جریان علی الاطلاق تحت تاثیر مدرنیسم و دوره مدرنیته غربی پدید آمده اند؛ ولی می توان گفت که به نحوی هر چند به نحو عدمی (شدن از این جهت که گفتمان مجدد در واکنش منفی به مدرنیسم مبانی و مواضعی را طراحی و ارائه کرده است) یا گاه برخی از آنها به صورت وجودی یا به نحو مرکب و مختلط هستند، این که مدرنیته در ایران از زمان پهلوی ها شروع شد هم از القائات غلطی است که اخیرا مطرح می شود. من فکر می کنم به موازات رنسانس و پیدایش عهد مدرنیته در غرب، رگه هایی از تجدد و مدرنیسم و نسیمی از مدرنیته غربی به شرق و جهان اسلام و ایران پیدا شد و وزید. اهل دقت در جامعه شناسی و تاریخ معاصر ایران مساله تاثر از غرب را به دوره صفویه بازمی گردانند، دوره قاجاریه در استقبال از تجدد بسیار شتاب کرد و پهلوی ها تسلیم مدرنیسم شدند و ایران را ذیل مدرنیته غربی قرار دادند. بی آن که حقیقتا کشور را مدرن کنند.

موج مدرنیسم تصنعی و وارداتی خیلی پیش ترها شروع شده بود، امّا پهلوی ها سعی کردند با اقتباس الگوی آتاترکی حتی علوم مدرن و به خصوص در رشته های علوم انسانی و اجتماعی را وارد کنند در قبال علوم دینی و به تعبیر شایع و غلط «علوم جدیده» را در مقابل «علوم قدیمه» قرار بدهند. نه به قصد ایجاد تقابل و رقابت علمی و سالم، بلکه به انگیزه برچیدن و برانداختن علوم بومی و علوم دینی. هرچند در دهه های اخیر متاسفانه علوم و دانش هایی که در حوزه ها و نظام آموزشی بومی ما تدریس می شد رفته رفته محدود و محدودتر شده بود، اما ما در اکثر رشته های علمی به خصوص در قلمرو علوم انسانی دارای مناظر و حتی مکاتب متنوعی بودیم و ذخایر و مواریث بسیاری که از گذشتگان برای ما بازمانده بود. آرام آرام مغفول و متروک شده بود و در دوره ضعف و فطور علوم خودی و بومی، پهلوی ها علوم مدرن را وارد کردند و پروژه ای که پیش تر از آن، قاجاریان شروع کرده بودند، تکمیل کردند.

تاسیس دارالفنون و اقدامات دیگر از قبیل اعزام دانشجو به فرانسه بازگشت دانش آموختگان غرب و مخصوصا فرانسه و بعضی رفتارها و ژست ها و اصطلاحات و نظریات و معلوماتی که آنها مطرح و به نسل جوان منتقل می کردند، جریان را تشدید کرد و رضاخان کوشش کرد با الگوی آتاترکی نظام آموزشی سنتی را برچیند. حوزه ها را به شدت تضعیف کرد و نظام آموزشی خودی را تا آستانه زوال برد. محمدرضا هم تلاش کرد آن روال را ادامه دهد. جایگزین حوزه ها، دانشکده های الهیات و مدارس عالی دینی و امثال اینها را فعال کند، مدرک به تحصیل کردگان دینی بدهد و موجی نیز ایجاد کرد و فوجی از تحصیل کردگان آن روز حوزه به دانشگاه آمدند و به آنها مدرک رسمی داد، اما چندان موفق نشدند.

رضاخان ادعا کرد که باید در حوزه نظمی به وجود آورد که در قبال ادعای دسیسه آمیز او (که تصور می کرد براساس ذکاوت و هوشمندی این پیشنهاد را مطرح می کند و شاید حوزه از آن استقبال کند)، مرجع با ذکاوت و پرهوشی چون مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری موسس حوزه قم با بیان آن جمله تاریخی و معروفش که در ظرف تاریخی خود کلام حکیمانه و بسیار عمیقی بود (در غیر ظرف تاریخی آن سمی است مهلک) که «نظم ما در بی نظمی است» توطئه رضاخان را به خودش برگرداند و ناکام گذاشت. رضاخان با محدود کردن حوزه و با تحت فشار قرار دادن مراجع روحانیت عملا حوزه را تا آستانه انحلال پیش برد. با هجرت مرحوم آیت الله بروجردی(ره) به قم حوزه مجددا احیا شد و رونق پیدا کرد و با فرار فضاحت بار رضاخان که به تدبیر انگلیسی ها صورت بست، در یک دوره ای مانع از پیش پای حوزه برداشته شد و حوزه رونق خود را بازیافت؛ به نحوی که آنچنان تناور و توانا شد که کوشش ها و تلاش ها و تدابیر توام با سوءنیت و احیانا هدایت شده از سوی غرب که توسط محمدرضا صورت بست هم نتیجه نداد و دیگر محمدرضا نتوانست مثل پدر حوزه را محدود کند یا احیانا تهدید کند، حتی مقابله با حوزه از جمله عواملی شد که بساط حکومت او از ضرورت بن برچیده شد.

درباره شرایط و امکان تنیدگی علوم و نظام آموزشی دانشگاهی و حوزوی نیز توضیح بفرمایید:

این نکته که آیا بهتر نیست علوم مدرن و دانشگاهی را با علوم بومی و حوزوی درهم بیامیزیم، من فکر می کنم با این تعبیر و با این اطلاق، این کار یا ممکن یا حتی مطلوب نیست. خوب است ما هم از تجارب روش شناختی علوم دانشگاهی برای تحقیق و پژوهش در علوم دینی و حوزوی بهره بگیریم، هم از پاره ای ضوابط و شیوه های اجرایی و مدیریتی کمیاب و کامیاب و درست اداره نظام آموزشی حوزه در جهت تصحیح نظام آموزشی دانشگاه استفاده کنیم. از سوی دیگر از یافته ها و معارف جدیدی که عمدتا در متن دانش های جدید به ویژه علوم انسانی، اجتماعی رخ داده برای بسط و توسعه معارف دینی و نیز در مقام موضوع شناسی و کارشناسی متعلَق های احکام هم می بایست استفاده کنیم. دانشگاه نیز باید ذخائر غنی و قوی نظام آموزشی را قدر بداند و از شیوه های آزموده چند صدساله حوزه بهره بگیرد.

در حوزه، شیوه های علمی و پژوهشی تجربه شده ای وجود دارد که در طول قرون ثمربخش بوده و می تواند به مثابه سرمایه های این کشور و جهان اسلام و بشریت قلمداد شود که برای رفع نقائص و نواقص نظام های جدید آموزشی بسیار کارساز هستند. هرچند متاسفانه پاره ای از آنها در خود حوزه ها در شرف مطرود شدن و مغفول شدن هستند و جوهر معنوی و روح رهایی بخشی که در تعالیم حوزوی است و آداب علمی که در حوزه معمول است و از پیشینیان برای ما به یادگار مانده، می تواند چاره گر و راهگشای معضلات و مشکلات نظام دانشگاهی و مدرن باشد. آداب و امتیازاتی همچون رعایت ادب حضور در محضر کتاب، تواضع دانشجو و حریم داری استاد، انگیزه وصف ناپذیر و پایان ناپذیر تحقیق و مطالعه، مداقه های بسیاربسیار شگفت آوری که در مطالعه و کاوش آرا و انظار دیگران در حوزه ها معمول است، سیستم آموزشی کم هزینه حوزه، ثبات در متون مستحکم و قویمی که طی دهه ها و احیانا حتی سده ها به وجود آمده و ده ها ویژگی و امتیازی که نظام آموزشی حوزه دارد. نظام دانشگاهی پرخرج ما باید از نظام آموزشی استاد حوزه الگو بگیرد. گاه در جلسه درس یک استاد و یک فقیه برجسته دوهزار نفر حضور پیدا می کنند و تحصیل می کنند، نه حق التدریسی مطرح است نه سیستم مدیریتی ثبت نام پیچیده وجود دارد، نه حضور و غیاب و دفتر و دستگاه پرخرج اداری و نه از بوروکراسی خبری هست، یکسره همه با اتکای انگیزه و با دقت و نظم وصف ناپذیری در جلسه درس حضور پیدا می کنند و به آرامی هم می روند؛ یعنی یک جلسه درس یک استاد برجسته در حوزه برابر کل دانشجویان یک دانشگاه متوسط، دانشجو را پوشش می دهد. به اندازه یک جلسه پنج نفری دانشگاه هم هزینه ندارد. خوب این تجربه نباید از دست برود. امروز دانشگاه می تواند از این تجارب بهره برد و اقتباس کند. در هر حال، اگر ما هم هدف شدن و همسویی دو نظام آموزشی و مدیریت، مدرسان و دانش پژوهان و دانش آموختگان این دو نظام آموزشی را ملاک تنیدگی و پیوندخوردگی آنها قلمداد کنیم، بله باید این دو نظام به هم تنیده شوند؛ اگر بهره برداری از امتیازات و مثبتات یکدیگر ملاک باشد، بله می توانیم بگوییم که باید این دو نظام آموزشی در هم بیامیزند.

نباید فراموش کنیم که هریک از دو نظام، رسالت اختصاصی هم دارند. یک سلسله مولفه ها و مختصه هایی این دو نظام آموزشی و این دو حوزه علمی و دو جامعه معرفتی را از هم جدا می کند که اینها در جای خود ارزشمند است و باید باقی بماند. دوام و بقای این مولفه ها و ویژگی ها به معنای دوام و بقای این دو جامعه و نظام است و ازبین بردن آنها دقیقا به معنای نابود کردن هریک از آن دو است که دو بال ترقی و تکامل جامعه و کشور ما هستند. از امتیازاتی که ایران از آن برخوردار است و جز یکی دو کشور هیچ کشوری در کره خاکی از آن برخوردار نیست و همه کشورها از این موهبت بی بهره هستند، همین دو نظامه بودن آموزش کشور ماست که ما از دو نظام به موازات هم و با قوت برابر برخورداریم و بهره برداری می کنیم.

چنان که مستحضرید، اخیرا شاهد پاسخ مقام معظم رهبری به نامه جمعی از دانش آموختگان و فضلای حوزه درخصوص ضرورت گسترش باب نقد و نوآوری در فضای فکری و فرهنگی کشور بودیم که می توان از آن به نقطه عطفی در حوزه بسط فکر و اندیشه در این مقطع زمانی تعبیر کرد. لطفا اگر درخصوص نامه فضلا و پاسخ مقام معظم رهبری نظری دارید بفرمایید. همچنین می خواستیم نظر جناب عالی را درخصوص آسیب های عمده ای که می تواند متوجه حرکتی باشد که رهبری بر آن تاکید فرموده اند، بدانیم.

نامه ای که بعضی از فضلا و دانشوران جوان نوشتند و پاسخی که رهبر فرهیخته و فرهمند انقلاب دادند، حکایت دغدغه ای است که اهل فکر و فضل از گذشته های دور دارند و تاکیدات تاییدات و راهبری هایی است که رهبر معظم انقلاب به ویژه در دهه اخیر داشته اند. البته این نامه و پاسخ آن یک جمع بندی خوبی بود از آنچه طی دهه ها باز گفته و نوشته می شد و فرصت تازه ای را فراهم کرد برای یک حرکت جدید یا تشدید حرکتی که از گذشته شروع شده است. درحقیقت به نظر من نامه این دوستان و پاسخ رهبر معظم انقلاب تاکیدی و تاییدی است بر آنچه طی چند دهه اخیر آغاز شده و نیز نوعی مقابله است با آفاتی که متوجه آن شده، آسیب زدایی و تقویت و تشدید این حرکت و چاره اندیشی و تدبیر آن.

من در مقام ذکر اسامی همه عناصری که در جنبش نقد و نوآوری دهه های اخیر موثر بودند (که متاسفانه برخی از آنها را از دست داده ایم) نیستم؛ امّا اگر بنا داشتم نامی از کسانی ببرم، پیشاپیش این عناصر و شخصیت ها به حتم از آیت الله خامنه ای نام می بردم. شخص آیت الله خامنه ای از جمله متفکران بدیع اندیش و نوگرایی است که با مجموعه ویژگی هایی که ایشان احراز کرده اند کمتر کسی را در جهان اسلام سراغ داریم. خود ایشان از عناصر اصلی نواندیشی معاصر است. آثار و افکار و گفته های ایشان دست کم در چهار دهه (چهل سال اخیر)، مشحون از نکات و نقاط نو و تازه است. به همین جهت طبیعی است که ایشان دغدغه نقادی و نوآوری را داشته باشند و باید اهل فکر و فضل این فرصت را مغتنم بدانند که در راس هرم نظام، شخصیتی حضور دارد که از وجوه پیشروی روشنفکری و تفکر نوی ایران است. حجاب معاصرت و هاله حاکمیت و نیز ابتلای ایشان به سیاست و تدبیر کشور و امت اسلامی، مانع از آن است که وجه فکری و وجهه نواندیشی و روشنفکری او آن چنان که باید و شاید، شناخته و برجسته شود. من از متفکران و عالمان زنده کمتر کسی را سراغ دارم که به لحاظ دردآشنایی و درک شرایط و منسجم اندیشیدن و سنجیده سخن گفتن به پایه و مایه آیت الله خامنه ای برسد. خدا را گواه می گیریم که من این نکته را نه از آن حیث که ایشان امروز زمام سیاست و حکومت را در دست دارند عرض می کنم، این را به عنوان یک تشخیص کارشناسانه که مستند به قرائن و سوابق و شواهد بی شمار و آنچنان بی شماری که بر همه مشهود است عرض می کنم و اگر کسی چنین شان و شخصیت و شایستگی را راجع به ایشان منکر باشد، یا از سر جحد است یا از سر جهل.

اما از این که این حرکت و این پیام در معرض ده ها آفت مهلک قرار دارد، باید دریغا گفت و اسف خورد. بسیاری از طرح ها و فکرهای بدیع و بنیادین در چند دهه، خصوصا دو دهه پس از انقلاب از سوی متفکران، شخصیت های سیاسی و از جمله از ناحیه ایشان مطرح شده، اما اکثر آنها دچار آفات و آسیب هایی شده که یا موجب افول و فتور آن طرح و فکر شده و یا حتی موجب شده که متاسفانه آن فکر به ضد خود بدل شود. من درنگی در این زمینه داشتم. افزون بر بیست آسیب را فهرست کرده ام که مجال نیست به تفصیل از آنها سخن بگویم؛ ولی به اختصار با این دسته بندی که پاره ای از آسیب ها روشی است، پاره ای از آنها مضمونی است و گروه سوم آسیب های رویکردی است، تنها به برخی از این آسیب ها در این سه گروه اشاره می کنم. آسیب شناسی این حرکت اولین قدمی است که می تواند بالندگی، پویایی و دوام و نتیجه بخش بودن آن را تضمین کند. از این رو قبل از هر چیزی اول می بایست با آسیب شناسی خطرهایی که ممکن است پیش روی این حرکت مقدس ظهور کند، خطرها پیش بینی و پیشگیری شود.

1 از جمله آسیب ها و آفات روش شناختی، نهادسازی به جای نهادینه ساختن این طرح و حرکت است؛ تا یک فکر تازه مطرح می شود، سریع و قبل از هر چیزی هم ذهن متولیان و مدیران اجرایی کشور، و هم ذهن متفکران و نخبگان، به تاسیس یک نهاد و راه اندازی یک تشکیلات معطوف می شود که عملاً تا دفتر و دستگاهی پدید بیاید، آن فکر از شور و نشاط و از طراوت و تازگی می افتد. پس از آن که امکانات فراهم می شود، نوبت به مشکلات اجرایی و تشکیلاتی می رسد. امور تدارکاتی، مسائل حقوقی، نیرو و بوروکراسی تحمیل شده طرح را زمینگیر می کند و عملاً مانع پیشرفت کار می شود و این آفت، آفت بزرگی است که ما از ناحیه آن لطمه زیاد دیدیم.

2 آفت دیگر روش شناختی، حکومتی انگاشتن و بخشنامه ای کردن تولید اندیشه است. همان گونه که گفتیم، تولید اندیشه قالب بردار نیست؛ پس نمی تواند دولتی و بخشنامه ای باشد. اما حکومت باید پشتیبان و حامی تفکر درست و تولید اندیشه باشد. حکومت می تواند تمهید و تایید کند، سخت افزار فراهم کند و فضا و فرصت ایجاد کند تا نوآوری و ابداع و تولید فکر میسر شود.

3 ژورنالی و عوامانه کردن حرکت علمی و آفت روش شناختی، آفت دیگری است که می تواند متوجه این جنبش شود.

4 حربه انگارانه عمل کردن با اندیشه و نظر، و غلتیدن در منفی بافی و برخوردهای تخریبی به جای نقد سازنده.

5 روزمرگی و برخورد انفعالی به جای نقد فعال.

6 آفت روشی دیگر (در قبال ژورنالیسم، عوامزدگی، حیرت پراکنی و اغوای توده) افراط در کتمان حقایق و عقاید و طرح مباحث نو به فضاهای نخبوی و روشنفکری است.

7 افراط و تفریط.

8 عرصه گردانی خامان نوخاسته و عدم حضور خردمندان خودساخته، خام سرایی و آوزه گری، غوغاسالاری و جنجال آفرینی، و در افتادن در چنبره جدال و مراء.

9 شتابزدگی و گسترش بی رویه در کارها و اقداماتی که در جهت توفیق این حرکت ممکن است اتفاق بیفتد.

10 خودسانسوری که در فرازهای قبلی گفت وگو هم به آن اشاره کردیم و فقدان تحمل و احیانا یک نوع اختناق روان شناختی که از آن به اختناق سپید تعبیر کردیم.

11 موج آسا عمل کردن سپس متروک شدن و در بوته نسیان قرار گرفتن و ناپیوستگی و عدم استمرار اقدامات.

12 عادی شدن و تبدیل شدن حرکت به یک سلسله اقدامات و کارهای صوری ظاهری تصنعی بی خاصیت و اداری؛ تشکیل کمیسیون ها، سمینارها، مصاحبه ها و میزگردهای بی ثمر و بی نتیجه، طی دو دهه این گونه کمیسیون ها گورستان طرح ها و فکرهای زنده به گور شده کشور شده است.

13 آفت روش شناختی دیگر عدم التزام به منطق، عقل و اجتهاد و بی توجهی به آداب و اصولی که یک کار معقول منتج علمی اقتضا می کند و عملاً درافتادن در ورطه هرج ومرج و آنارشیسم فرهنگی است. اینها و بسیاری دیگر از آفات را می توان در زیرعنوان آفات روش شناختی دسته بندی کرد.

دسته دوم از آفات و آسیب هایی که می تواند متوجه این حرکت شود، درواقع آفات مضمونی و محتوایی است. این آفات می تواند معطوف به قلمرو علمی، بایستگی نقد و نوآوری باشند.

14 از جمله آفات دسته دوم می تواند اکتفا و اشتغال به مباحث انتزاعی غیرکاربردی باشد؛ یعنی ما از این فرصت به جای این که برای گره گشایی و حل معضلاتی که بشر معاصر در جهان اسلام و احیانا کشورمان دچار آن است استفاده کنیم، دل خوش کنیم و مشغول شویم به طرح و بحث یک سلسله مطالب و مباحث انتزاعی و ذهنی.

15 بسندگی به نقد افکار و متفکران محدود و عناصر داخلی در کشور و غفلت از مفاهیم، معارف و انظار و آرای جهانی که پاره ای از آنها نیز مبادی اصلی تفکرات داخلی و درخور نقد هستند.

16 اکتفا به طرح و نقد آرا در حوزه علوم انسانی یا دینی و غفلت از علوم طبیعی و تجربی و در نتیجه استمرار حاجت به دست آورد علمی ملل دیگر و نیز استمرار رکورد خفت بار فعلی در علوم دانشگاهی.

17 بی اعتنایی به ذخائر و مواریث علمی و معرفتی خودی و بومی در محتوا و قلمروی مطالعاتی.

18 دلباختگی و دل سپردگی به اندیشه های دیگران و الگوهای وارداتی و درافتادن در ورطه تجدد.

گروه سوّم آفات آنهایی هستند که من آنها را آفات و آسیب های رویکردی نامگذاری می کنم، از جمله آنها است:

19 سیاسی و جناحی کردن. رویکرد جناحی داشتن به کار نقد و نوآوری بسیار مهلک است.

20 خلط اصول گرایی و تحجر، نوگرایی با تجدد.

21 ماهیت و طبیعت چالش های فکری جاری را نشناختن و همه را یکسره سیاسی انگاشتن یا احیانا یکسره مثبت و متکی و ناشی از انگیزه های علمی پنداشتن.

22 انقطاع و احیانا تقابل نسل دوم حوزه که در نامه رهبری و پاسخ به آن اشاره شده با نسل اول، هرچند گفتیم بین دو نسل تفاوت هایی هست و هرچند نسل اول می بایست به نحو منطقی و روش مند مورد نقادی قرار بگیرد و نسل دوم به صورت دقیق مورد آسیب شناسی قرار بگیرد و هردو نیازمند یک نوع بازنگری خویشتن هستند؛ اما نمی بایست نقادی نسل او تا مرز انقطاع بین نسل دوم و اول پیش برود که بسیار خسارت بار می تواند باشد.

آفات دیگری از این دست که رویکرد به مساله و تلقی از نقد و نوآوری را دچار مشکل می کند و النهایه این آسیب ها می تواند این حرکت فرخنده و ارزشمند را تهدید کند، تا آنجا که حرکت متوقف شود و بدتر از آن، این حرکت به ضد خود تبدیل شود.

به نظر جناب عالی چه راه ها، روش ها، طرح ها و ایده های کلی و بینادینی می تواند به تحقق رهنمودهای رهبر معظم انقلاب منتهی شود و سرفصل های روشنی برای ایصال به این مطلوب تلقی گردد؟

در وهله نخست، باید هشت مساله به ترتیبی که عرض می کنم مورد مطالعه و محل اهتمام و اقدام قرار گیرد:

1 تحلیل وضع کنونی و تبیین کاستی ها و ناراستی ها، استعدادها و استطاعت ها

2 هدف گذاری و ترسیم دورنمای جنبش نقد و نوآوری

3 نیازشناسی و تدوین برنامه اجرایی تفصیلی و جامع

4 برآورد و تامین ابزارها و امکانات مورد نیاز

5 تنظیم سیاست ها و خطوط مشی حرکت و تعریف و درجه بندی نقد و نوآوری

6 اولویت گذاری و مرحله بندی اجرای برنامه ها

7 تقسیم کار، تعریف نقش وظائف میان دستگاه ها و قشرهای علمی فکری کشور

8 ارزش گذاری اقدامات و موفقیت ها و تشویق و پشتیبانی دستگاه ها و افراد موفق در حین اجرا

برنامه های بسیاری قابل طرح و اجراست، طرح ها و برنامه هایی از قبیل:

1 راه اندازی باشگاه های اندیشه برای نقد آرا و آثار، دائرکردن کرسی های ارائه نظریات و یافته های نو و نیز تشکیل محافل مناظره و انجمن های تضارب آرا.

2 شناسایی و معرفی گفتمان ها و نظرات در کشور و ترجمه آنها به زبان های زنده.

3 حمایت از عناصر مستعد و و قریب من الفعلیه و برپایی جشنواره های علمی تکریم نقد و نوآوری.

4 اطلاع رسانی بینا دستگاهی درباره طرح ها و برنامه های در دست اجرا، برای جلوگیری از تداخل و تکرار و هدررفتن سرمایه های معنوی و مادی.

5 تاسیس پژوهش شهرهای تخصصی برای تمرکز و تمحض عناصر فاضل، فارغ، دغدغه مند و مستعد برای پژوهش و نوآوری و نظریه پردازان و تامین نسبی مادی و معنوی آنها با در اختیار قراردادن امکانات لازم.

6 الزام متولیان تصمیمات و اجرائیات کشور به ارجاع امور به کارشناسی علمی و نیز کاربردی کردن رساله های دکتری دانشگاه و سطح چهار حوزه.

7 ایجاد دگرگونی جدی در سازمان کار و ترکیب و وظایف آموزش عالی و شورای عالی انقلاب فرهنگی و سازمان کار حوزه و شورای عالی و مدیریت حوزه های علمیه.

8 تجدید نظر در نظام آموزشی و پژوهشی حوزه و دانشگاه به طور اساسی، می تواند از جمله اقداماتی قلمداد شود که تحقق رهنمودهای رهبر معظم انقلاب را تسهیل نماید.

راه کارها و طرح های کارساز بسیاری وجود دارد که همه و همه معطوف و منوط به اراده تصمیم گیران کشور هستند و وابسته به عزم و تلاش صاحبان فکر و فضل در حوزه و دانشگاه؛ مواردی که به آنها اشاره کردم، تنها نمونه ای از پیشنهادهای ضروری و عملی است؛ اما من همچنان نگران ده ها آفت و آسیبی هستم که اینک در راه است و این ایده و اندیشه تاریخ ساز را همچون ده ها طرح و برنامه دیگر زمینگیر خواهد ساخت!

در یک دهه اخیر تلاش هایی در زمینه نقد و نوآوری و پاسخ به سوالات و شبهات جدید صورت بسته است و بدون تردید پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و شخص جناب عالی با تاسیس پژوهشگاه از پیشتازان این حرکت هستید. به عنوان آخرین پرسش می خواهیم بدانیم که به طور خاص پژوهشگاه چه کارهایی را تاکنون در زمینه نقد و نوآوری انجام داده و یا در برنامه آینده خود تدارک دیده است؟

بنده بی بضاعت شخصا که نقشی درخور و قابل ذکر در حوزه نقد و نوآوری نداشتم، اما دوستان ما در پژوهشگاه کارهایی انجام داده اند و اصولاً پژوهشگاه با همین مبنا و مقصد طراحی و تاسیس شده است. ما از حدود ده دوازده سال پیش در اندیشه اقدامی اساسی برای نقادی و بازپژوهی معرفت دینی و پاسخ به شبهات و القائات معارضین دین و کوشش برای نوآوری و نظریه پردازی و بسط قلمرو معرفت دینی و حکمت اسلامی بودیم. به لطف الهی و به اشاره رهبر فرهیخته انقلاب دام ظلّه هدایت شدیم به این طرح که باید یک نهاد علمی غیردولتی و فارغ از گیرودارهای مزمن مبتلا به دستگاه های علمی سنتی و دستگاه های علمی دولتی به این مهم بپردازد. بر همین مبنا بعد از دو سه سال مطالعه و مشورت، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی تاسیس شد؛ روح حاکم بر اهداف کلان پژوهشگاه و رویکردها و وظایف کلی پژوهشکده های آن و گروه های علمی پژوهشکده ها، بایستگی و چگونگی نقد و نوآوری است. من شخصا پژوهشگاه را رکن و بخشی از گفتمان مجدِد و جریان سومی قلمداد می کنم که در هیمن گفت وگو توصیف شد. اقدامات بسیاری در این مدت صورت گرفته که در این مجال کوتاه حتی اگر بخواهم فهرست وار موارد را ذکر کنم، میسور نیست و باید در مجالی مناسب و فرصتی فراخ و خاص به آن بپردازیم تنها به مواردی از تلاش ها در راستای نقد و نوآوری در پژوهشگاه اشاره می کنم.

هرچند نوآوری، وجوه و مراتب مختلفی دارد؛ از استخدام زبان نو و تنسیق یک ساختار جدید دو طرح یک مطلب یا مبحث تا ارائه نکته ای تازه و پرداختن به موضوعی جدید و احیانا تبیین نظریات جدید، تا این که متفکر و یا گروهی نظریه ای نو ارائه یا دانش جدیدی تدوین کنند و این که دستگاه معرفتی تازه ای را طراحی و ارائه دهند، نوگرایی و نوآوری اطلاق می شود.

پژوهشگاه تاکنون توانسته افزون بر دویست جلد کتاب، همچنین پنج مجله علمی مناسب، (چهار فصلنامه و یک ماهنامه که همین مجله زمانه است که توسط یکی از موسسات وابسته به پژوهشگاه منتشر می شود.) از حاصل مطالعات و تحقیقات همکاران انتشار دهد که وجه بارز این آثار نواندیشی و نوگرایی است. ارباب فکر و اصحاب فضل دست کم در مقام اظهار محبت و تشویق وقتی آثار پژوهشگاه را توصیف می کنند، می گویند پژوهشگاه در آثارش توانسته است بین «پایبندی به اصول و اعتنا به ذخایر و مواریث خودی» و «عطف توجه به ابداعات و نوآوری های معرفتی دیگر ملل» و «تلاش برای نوآوری» پیوند برقرار کند.

مجموع این کتاب ها و مجله ها در حد مقدورات پژوهشگاه و ظرفیت بالفعل علمی کشور توانسته است در حوزه نقد و نوآوری، اقدامی فی الجمله قابل دفاع صورت دهد. اقبال اقشار مختلف به خصوص نخبگان و دانش آموختگان حوزوی و دانشگاهی از این آثار، موید این کامیابی و توفیق نسبی تلاش های صورت بسته است. در قلمرو نقد، دوستان ما در پژوهشکده های پژوهشگاه کارهای خوبی انجام داده اند؛ انتشار یک فصلنامه تخصصی موفق در زمینه نقد آرا و آثار کار دشواری است، فصلنامه کتاب نقد که اکنون هفتمین سال انتشارش را پشت سر می گذارد و امروز پرتیراژترین نشریه فکری کشور است، از جمله آنهاست.

نشریات فکری و تا حدی تخصصی نوعا با شمارگان بسیار نازل منتشر می شوند، اما کتاب نقد، امروز جایگاه خوبی را میان فضلای حوزه و دانشگاه احراز کرده و پس از گذشت چندین سال بعضی شماره های آن تا چهار بار تجدید چاپ شده. نشریه کتاب نقد سهمی در جریان نقد و آثار و آرا دهه اخیر داشته، ضمن این که در بسیاری از آثار مکتوب منتشر شده پژوهشگاه نیز نقد افکار و آرا و آثار مورد اهتمام خاص بوده و اگر مراجعه کنیم، نمونه های بسیاری از نقدهای سازنده فعال را در آثار پژوهشگاه خواهیم یافت.

حلقه هایی در پژوهشگاه با عنوان حلقه های نقد دایر می شود که گروه هایی از فضلای از دانشگاه و حوزه عضو این حلقه ها هستند و هدف و همت اصلی این حلقه ها، نقادی آرا و آثار است و همچنین حلقه های دیگری با عنوان حلقه های بحث با مشارکت گروه هایی از دانش پژوهان صاحب نام و نظر حوزه و دانشگاه به منظور ابداع و نوآوری دائر می شود. حلقه های بحث و پژوهش که یک ترکیب متنوع به لحاظ گرایش و تفکر سامان می یابند، سعی می کنند به صورت چالشی به بازنگری و بازپژوهی و بازخوانی و نقادی آرای پیشین و جدید و طرح آرای جدید بپردازند. تاکنون نیز گهگاه بعضی نکات و نظرهای بدیع توسط دوستان طرح و بحث شده و پخته و سخته شده و در لابه لای مقالات و تاکنون کتب منتشره ارائه شده و یا ان شاءالله در آینده انتشار خواهد یافت.

با وجود همه این موفقیت ها، معتقدیم تا دستیابی به نقطه مطلوب فاصله زیادی را داریم و اگر هم کوششی دوستان کرده اند که ماجورند مدعی نیستیم. علاوه بر این که هرچند ظاهرا نقد آسان است که باطنا بسیار دشوار است. نوآوری و نظریه پردازی، تاسیس دانش یا مکتب جدید دستگاه معرفتی بدیع بسی دشوارتر است. دست کم استعداد، سرمایه گذاری و شکیبایی و صرف عمر بسیاری می طلبد تا سرکه های تلخ به شراب سکرآور بدل شوند و ان شاءالله کام جان اهل فکر و فضل را شیرین کنند. ما امید داریم براساس کوشش ها و تلاش های مخلصانه و مجدانه ای که همکاران ما در گروه های مختلف پژوهشگاه مصروف می دارند، در آینده ای نه چندان دور جامعه علمی و مردم انقلابی ما طعم شیرین کامیابی ها را بچشند. ان شاءالله.