گرانیگاه مشروعه ؛ سیری در زندگی آقانجفی اصفهانی

مشروعه و شریعت و تشرع، برای برخی از منسوبین به این وادی فراتر از یک اندیشه یا احساس سطحی یا فرهنگ موروثی است. بعضی از مردان روزگار هستند که وجودشان مدعایشان راثابت می کند، بی آنکه بر سبیل ادعا رفته باشند. مرحوم آقانجفی اصفهانی(ره) در زمره رجالیست که نه تنهااز لحاظ نسب دارای عالیترین انساب علمی و معنوی است و با سلسله ای از علمای بزرگ به مالک اشتر نخعی نسب می برد، بلکه در سیر و سلوک علمی و عملی هم از مکملین روزگار خویش است.

او از استادان بزرگ و برجسته زمانه خویش بهره برد و جایگاه ممتازی در میان رجال عصر خویش یافت به درجات بالایی از مراتب روحی و معنوی، علمی و اجتهاد رسید.

آیت الله العظمی شیخ محمدتقی نجفی (اعلی الله مقامه الشریف) در میان علمای عصر خویش به صفات عالی روحی و عرفانی معروف و صاحب مدارج و معارف و کرامات بود و توانسته بود تحت عنایت ائمه معصومین(علیهم الصلوة و السلام) و با تحمل ریاضات شرعیه به فضایل بسیاری دست یابد. افزون بر اینها در زمینه فعالیتهای سیاسی اجتماعی نیز محور تحولات و اصلاحات بود و رهبری جنبش تنباکو را در اصفهان به عهده داشت. وی به همراه برادر ارزشمند و مبارز خویش حاج آقا نورالله(ره) مرحوم سیدحسن مدرس(ره) اصفهان را به مرکز مهم تحولات سیاسی و مجاهدات دینی مبدل ساخت و انقلاب مشروطه و بسیاری دیگر از جریانات اجتماعی را راهبری نمود. مقاله زیر آشنایی اجمالی با زندگی و شخصیت آن مرد الهی است که توجه تان را بدان جلب می کنیم.

آیت الله شیخ محمدتقی اصفهانی مشهور به آقانجفی در شب هفدهم ربیع الثانی سال 1262 ه.ق پا به عرصه وجود نهاد. پدرش مرحوم آیت الله حاج شیخ محمدباقر نجفی، فرزند مرحوم آیت الله حاج شیخ محمدتقی صاحب کتاب هدایت المسترشدین و داماد مرحوم شیخ جعفر کاشف الغطا است.

زمزم بیگم مادر آقا نجفی دختر دوم مرحوم آیت الله سیدصدرالدین صدر از علما و مراجع بزرگ بوده است. پدر آقانجفی، در علم و عمل، از افراد برجسته زمان خود بوده است. شیخ انصاری(ره) در اجازه نامه ای که برای ایشان صادر کرده؛ آورده اند:

«... به تحقیق، من به عزیزترین و بزرگوارترین و باتقواترین و یگانه عالِم عالَم، عامل فاضل، کامل، صاحب دقت های فراوان فکری و تحقیقات دقیق، با فکر سلیم، سلاله دانشمندان، حافظ فروع و اصول، موید و علامه بزرگوار جناب شیخ محمدباقر وفقه الله الرضا و بلغه اقصی مناه اجازه دادم...»⁽¹⁾

و این در حالی است که تنها 27 بهار از عمر شریف شیخ محمدباقر گذشته است.

آن بزرگوار، افزون بر فضایل علمی و عملی، روحیه ای مردمدار و اجتماعی داشت و در شداید و مشکلات، فریادرس مظلومان و در اجرای حدود شرعی بسیار جدی بود.

تحصیلات

آقا نجفی، سال های نخستین زندگی را در خاندانی مشهور به علم، تقوا و مجاهدت سپری کرد و پس از گذراندن مراحل نخستین تحصیل، رهسپار عتبات عالیات شد. او در این سفر همراه و همسفر مرحوم آیت الله سیدمحمد کاظم یزدی⁽²⁾ صاحب عروة الوثقی بود که با هزینه و یاری پدر آقا نجفی برای ادامه تحصیل، راهی نجف اشرف شده بود.

این دو مسافر گمنام و جویای علم، در حوالی کرمانشاهان خبر فوت استاد الفقها و المجتهدین، شیخ اعظم، حاج شیخ مرتضی انصاری را شنیده و در چهلمین روز وفات شیخ انصاری در عتبات، در مراسم سوگواری وی شرکت می کنند. بنابراین نقل، می توان تاریخ ورود آقانجفی به عتبات را 1285 ه.ق دانست.

عنایت حسینی و صعود پله های ترقی

آقانجفی در ابتدای تحصیل، آن چنان که خود در خاتمه کتاب مفتاح السعادة نقل می کند؛ ترقی چندانی در درس و بحث نداشته و برخلاف کوشش در این زمینه، به نتیجه مطلوبی نمی رسد و برای حل این مشکل بزرگ، دست به دامان اهل بیت(ع) می شود و با توسل به محضر حضرت اباعبدالله الحسین(ع) به سرعت پله های ترقی را یکی پس از دیگری پشت سر می گذارد.

«در اوقات تحصیل، مدت مدیدی مشغول تحصیل و مباحثه دروس بودم و به هیچ وجه ترقی حاصل نمی شد و بسیار بطیی ءالذهن و قلیل (الفهم) بودم. در شب عرفه در رواق مطهر حضرت سیدالشهداء روحی لتربته الفداه تا وقت سحر استغاثه نمودم و حضرت حبیب بن مظاهر را به درگاه آن جناب شفیع گردانیدم. چون وقت سحر شد؛ بعد از تهجد گریه بسیار کردم. در همان جا به خواب رفتم. در عالم خواب دیدم؛ حبیب از ضریح بیرون آمد و بعضی از مصایب امام حسین(ع) را ذکر می نمود و گریه می کرد و وارد حرم شد. دیدم در ضریح گشوده شد و حضرت امام حسین(ع) ظاهر شدند. پس حبیب زیارت وارث را خواند و من نیز همان زیارت را می خواندم. حضرت امام حسین(ع) جواب سلام حبیب را فرمودند. چون لمحه ای گذشت؛ نظر شریف به جانب من فرمودند و [سپس] نظر به جانب آسمان فرمودند و این دعا را خواندند: اللهم یا مسبب الاسباب و یا مفتح الابواب و یا قاضی الحاجات و یا سامع المناجات و یا کافی المهمات اسئلک بحق من حقه علیک عظیم ان تصلی علی محمد و آل محمد و ان تقضی حاجته.

چون از خواب بیدار شدم؛ مکرر این دعا را با کمال تضرع و زاری و خضوع و خشوع می خواندم و به جای «ان تقضی حاجته» «ان تقضی حاجتی» می خواندم تا آنکه صبح شد. روز عید، بعد از فراغ از زیارت، روانه نجف اشرف شدم و مشغول تحصیل فقه شدم و به مطلوب فایز شدم و بسیار تفکر و تدبر در معانی قرآن و اخبار می نمودم و آنچه تدبر و تفکر من زیاد می شد؛ بر علوم مطلع می شدم و مشغول استنباط احکام و نوشتن فقه شدم. الحمدالله الذی هدانا لهذا و ما کنا لنهتدی لولا ان هدانا الله.»⁽³⁾

وی از استادان برجسته و بزرگی در فقه، اصول، عرفان و دیگر علوم شرعی بهره برد و به مراتب بالایی از علم و عمل رسید. در این باره مرحوم معلم حبیب آبادی می نویسد:

«... و در نتیجه مذاکرات در فقه و اصول، از جمله فحول گردید و به مقام اهل توحید و عرفان رسید. و در برخی از علوم دیگر چون: حکمت و کلام و بعضی از ریاضیات و غیره نیز از اطلاع وافی برخوردار بود و در اثر حافظه محیّرالعقولی که دارا بود، از رئوس مسایل فقهیّه استحضاری تمام فراهم آورد.»⁽⁴⁾

علامه محمدباقر الفت⁽⁵⁾ که خود از خواص، نزدیکان و شاگردان آقانجفی بوده اند؛ در زمینه قدرت علمی ایشان می نویسد:

«... تدریس و تعلیم او هیچ سابقه مطالعه و مراجعه به کتب سابقین را نداشت؛ چون که در خانه او تقریبا هیچ یک از آن کتابها نبود و به علاوه، هر شب از مراجعه به محفوظات خود مقداری جزوه می نوشت... این مرد، علاوه بر علم فقه، علم تفسیر قرآن مفصل و مشروحی نیز داشت و می آموخت و یک علم کلام و بحث در اصول دین هم گاهی بر آن می افزود و علاوه بر اینها یک داستان نهایت ناپذیری به نام اثبات امامت در علم فضایل ائمه و اهل بیت(ع) که در سینه خود محفوظ می داشت که این علم، علاوه بر آنچه سابقین گفته و نوشته اند؛ اختراع خودش بود و هرگز به پایان نمی رسید. در هوش ذاتی و در وسعت فکر روشنی آن و مخصوصا در قوه حافظه بی نظیرش تردیدی نیست.... هر چه را یکبار شنیده و هر کتابی را یک بار خوانده یا مطالعه کرده هرگز فراموش ننموده است.»⁽⁶⁾

مرحوم شیخ آقابزرگ تهرانی می نویسد:

«... و استحضار لرووس المسائل الفقهیه مما اهله لان یعد فی الفحول و الاجلاء»⁽⁷⁾

استادان

آقا نجفی، در مدت تحصیل خود، افزون بر پدر بزرگوارش، از محضر استادان بزرگی بهره برد که در شکل گیری و تکوین شخصیت علمی و معنوی وی نقش موثری داشته اند. از این رو، به فرازهای کوتاهی از زندگی و شخصیت استادان ایشان اشاره می شود:

1 میرزا محمدحسن شیرازی

ابو محمد، حاج میرزا محمدحسن حسینی شیرازی، فرزند میرزا سیدمحمود، معروف به میرزای مجدّد یا میرزای شیرازی در 15 جمادی الاولی 1230 ه.ق در شیراز به دنیا آمد و با استعداد سرشار و همت بلندی که داشت؛ به مراتب بالایی از علم و عمل رسید. در عظمت و بزرگی او همین بس که شخصت بزرگی چون مرحوم صاحب جواهر درباره میرزا چنین می گوید:

«خدا وی را بر اعلمیت مردمان و امانت در شهرها و ترویج مذهب شیعه و کفالت اهل آن برگزیده.»

همچنین از شیخ انصاری(ره) نقل شده که من برای سه نفر مباحثه می کنم: میرزای شیرازی، میرزا حبیب الله رشتی و آقای حسین تهرانی.⁽⁸⁾

مرجعیت عامه ای که این بزرگوار به دست آورد؛ برای کمتر کسی از علما پیش آمده است. میرزا با آنکه مشغله بسیاری چون اداره حوزه، درس، تحقیق و اموری از این دست داشت؛ لحظه ای از رسیدگی به مسایل و مشکلات طبقات گوناگون مردم و جهان اسلام غافل نبود و هنگام لزوم، از هیچ اقدامی کوتاهی نمی کرد. مرحوم آقابزرگ در این باره می نویسد:

«از میان اصحابش عده ای را برای مشاوره و کارهای عمومی مردم برگزیده بود تا در شهرها نماینده او باشند. از همین طریق مسایل مهمی همچون تحریم تنباکو، تاراج چهارمحال، قضیه یهود همدانی ها، گرفتاری شیعیان به دست افغان ها، خریداری زمینهای طوس به وسیله دولت روسیه و امثال اینها را به بهترین وجه حل و فصل کرد.⁽⁹⁾

خلاصه آنکه مرحوم میرزا، علم، تقوا، تدبیر و بینش سیاسی را یکجا در خود جمع نموده بود.⁽¹⁰⁾

در حالی که 82 سال از عمر پربرکت میرزای شیرازی نمی گذشت؛ در 24 شعبان 1312 ه.ق دار فانی را وداع گفت. در سوگ وی هنگامه ای بر پا گشت. انبوه مشتاقان دل سوخته، جنازه وی را دوش به دوش به نجف اشرف انتقال داده، در مقبره کنار صحن شریف به خاک سپردند.⁽¹¹⁾

آقانجفی همواره مطیع اوامر این استاد بود که نمونه کامل آن را می توان در واقعه تحریم تنباکو دید.

2 شیخ مهدی آل کاشف الغطا

الشیخ مهدی بن الشیخ علی بن الشیخ جعفر کاشف الغطاء نجفی، عالمی فقیه، ادیب، شاعر، زاهد و محقق در سال 1266 ه.ق در نجف دیده به جهان گشود. پس از درگذشت شیخ انصاری(ره)، وی مقدّم عالمان و رییس فقیهان بود و بسیاری از بزرگان اهل حلّ و عقد، به مقام شامخ او اذعان داشتند. شیخ انصاری نیز در روزگار حیات، وی را بزرگ می داشت و در بسیاری از امور شرعی و عرفی او را مقدّم می دانست.

عده زیادی از بزرگان و فضلا همچون شیخ حسن مامقانی، حاج سیداسماعیل صدر، شیخ اسماعیل تنکابنی، شیخ عبدالله مازندرانی، سیدمحمدکاظم یزدی صاحب عروة الوثقی و شیخ فضل الله نوری از جمله شاگردان ایشان بودند.⁽¹²⁾

مرحوم شیخ مهدی آل کاشف الغطا در شب سه شنبه 24 صفر 1289 ه.ق در نجف چشم از جهان فرو بست و در مقبره نیای بزرگ خویش، شیخ جعفر کبیر، پدر و عموهایش به خاک سپرده شد.⁽¹³⁾

3 شیخ راضی نجفی

وی از سرشناسان علما و فقهای قرن سیزدهم و از شاگردان صاحب جواهر بود. بسیاری از علمای اعلام که از مراجع بزرگ هستد، مانند آقاسیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی، آخوندخراسانی، شیخ محمدحسین کاظمینی از شاگردان وی به شمار می روند.⁽¹⁴⁾

علامه امینی صاحب الغدیر در کتاب ارزشمند شهداء الفضیله وی را چنین معرفی می کند:

«شیخ راضی... پرچمدار فقه و مرجع عظیم الشان نجف اشرف که افتخارات علمی و مقامش را در تقوا نمی توان به وصف آورد... در 1290 ه.ق در گذشت.»⁽¹⁵⁾

4 آقا سیدعلی شوشتری

اگر نگاهی کوتاه به عرفای صد سال اخیر حوزه های علمیه بیندازیم؛ درخواهیم یافت که بیشتر بزرگان و افراد شاخص طریق عرفان، به صورت مستقیم و یا با واسطه، ریزه خور خوان عرفانی آن بزرگوار بوده اند.

موقعیت مرحوم شوشتری در عرفان به گونه ای است که دم مسیحایی اش به هر کس خورده، حیاتی نو یافته است. شیوه و سبک تربیتی آن بزرگوار به گونه ای بوده که به هر فرد، متناسب با وضعیت روحی و حالاتش دستور انجام اعمال و اذکار خاصی را می داد. گاه خود متصدی حل مشکلات آقانجفی می شد و گاه او را مامور به انجام ختومی می نمود تا به خدمت یکی از اولیا الله برسد و حل مشکل خود را از او درخواست کند. از این رو، مرحوم شوشتری در ترقی و پیشرفت اخلاقی عرفانی آقانجفی سهم بسزایی داشته است.⁽¹⁶⁾

صاحب الماثر و الاثار درباره مرحوم شوشتری می نویسد:

«به زهد، ریاضت های شرعیه و مخالفت نفس، مشهور است و در بین مذهب جعفری، از کسانی است که صیت علو مقامش تا همه جا رسیده است. شیخ الطایفه، استادالکل، شیخ مرتضی انصاری او را بر جمیع اصحاب خویش، علما و عملا، ترجیح می داد؛ بلکه می گویند؛ استاد مذکور با وی در مقام ارادت بود.»⁽¹⁷⁾

مولف لولوالصدف نیز گوید:

«... از جمله سید جلیل القدر، صاحب کرامات متواتره، حاج سید علی شوشتری و ایشان از زهاد علما محسوب می شدند. شیخ انصاری مرحوم، با آن نهایت زهد و ورع و کرامات، مع ذالک نهایت ارادت را نسبت به این سید جلیل داشته است و نهایت احترام از ایشان می نمود،... و چنین می دانسته اند که آن جناب خدمت امام زمان می رسیده اند.»⁽¹⁸⁾

در دارالسلام آمده است:

«مرحوم حاج سیدعلی شوشتری که از اولاد سیدنعمت الله جزایری و از مجاورین نجف اشرف و در ورع و زهد و تقوا، سلمان عصر و مقداد دهر خود بود،... و بعد از وفات شیخ، تا یک سال تقریبا که زنده بود، امور خلق به او راجع بود، بر اعتکاف مسجد سهله و کوفه بسیار مواظبت می کرد و مردم را در حق او چنان گمان بود که شرفیاب خدمت امام عصر می شود و معروف به کرامات بود.»⁽¹⁹⁾

مرحوم شوشتری پس از تحصیل مراتب علم و تکمیل اجتهاد، از علمای نجف اشرف اجازه گرفته، به وطن باز می گردد و به تدریس و امر قضا مشغول می شود تا آنکه در پی واقعه ای معنوی با یکی از اولیای الهی آشنا می شود و مسیر زندگی ایشان به طور کلی تغییر می کند. علامه طباطبایی ماجرا را چنین شرح داده است:

«در حدود متجاوز از یکصد سال پیش در شوشتر، عالمی جلیل القدر، مصدر قضا و مراجعات عامه بوده است به نام آقا سیدعلی شوشتری؛ ایشان مانند سایر علمای اعلام به تصدی امور عامه از تدریس و قضا و مرجعیت اشتغال داشته اند. یک روز ناگهان کسی در منزل را می زند. وقتی که از او سوال می شود؛ می گوید: در را باز کن؛ کسی با شما کاری دارد. مرحوم آقاسیدعلی وقتی در را باز می کند؛ می بیند؛ شخص جولایی (بافنده) است. می گوید: «چه کار دارید؟» مرد جولا در پاسخ می گوید: «فلان حکمی را که نموده اید؛ طبق دعوی شهود به ملکیت فلان ملک برای فلان کس صحیح نیست، آن ملک متعلق به طفل صغیر یتیمی است و قباله آن در فلان محل دفن است. این راهی را که شما در پیش گرفته اید ناصحیح است و راه شما نیست.» آیت الله شوشتری می گوید: «مگر من خطا رفته ام.» جولا می گوید: «سخن همان است که گفتیم.» این را می گوید و می رود. آیت الله در فکر فرو می رود که این مرد که بود؟ و چه سخنی گفت؟ و درصدد تحقیق برمی آید، معلوم می شود که در همان محل، قباله ملک یتیم مدفون است و شهود بر ملکیت فلان شاهد زور بوده اند. بسیار بر خود می ترسد و با خود می گوید: «مبادا بسیاری از حکمهایی را که داده ایم؛ از این قبیل باشد.» وحشت و هراس او را می گیرد. در شب بعد، همان موقع جولا در می زند و می گوید: «آقاسیدعلی شوشتری راه این نیست که شما می روید.» در شب سوم نیز عین واقعه به همین کیفیت تکرار می شود و جولا می گوید: «معطل نشوید» فورا تمام اثاث البیت را جمع کرده، خانه را بفروشید و به نجف اشرف مشرف شوید و وظایفی را که به شما گفته ام؛ انجام دهید و پس از شش ماه در وادی السلام نجف به انتظار من باشید.»

مرحوم شوشتری بی درنگ مشغول انجام دستورات می شود. خانه را می فروشد و اثاث البیت را جمع آوری کرده و آماده حرکت به سوی نجف اشرف می شود. در اولین وهله ای که وارد نجف می شود؛ در وادی السلام، هنگام طلوع آفتاب مرد جولا را می بیند که گویی از زمین جوشیده و در برابرش حاضر گردید. در آن هنگام دستوراتی می دهد و پنهان می شود. مرحوم شوشتری وارد نجف اشرف می شوند و طبق دستورات جولا عمل می کنند تا می رسند به درجه و مقامی که قابل ذکر نیست. مرحوم شیخ انصاری در هفته یک بار به درس اخلاق مرحوم آقاسیدعلی حاضر می شدند.»⁽²⁰⁾ این بزرگوار در سال 1283 ه.ق دار فانی را وداع گفتند.⁽²¹⁾

آقا نجفی اصفهانی درباره فوت مرحوم شوشتری می نویسد: «من و برادرم، شیخ محمدحسین (طاب الله ثراه) در مسجد سهله، مستغیث به مولای، صاحب الزمان روحی له الفداه بودیم. من در زاویه و ایشان در وسط مسجد. ناگهان مرا با عجله صدا کرد. وقتی به نزدیک او رسیدم؛ گفت: این مرد را ندیدی؟ گفتم: نه به خدا. گفت: [این مرد که از نظر پنهان شد] مرا خبر داد که آقای جلیل القدر و دانشمندم حاج سیدعلی شوشتری فقیه، همین الان در نجف رحلت نمود.» آقا نجفی در ادامه می نویسد که: «وقتی فردای آن شب به نجف بازگشتم؛ دیدم؛ آنچه آن مرد الهی فرموده بود، واقعیت دارد.»⁽²²⁾

راهیابی به محضر سید شوشتری

از نکته های درخور توجه و دقت در زندگی آقانجفی، این است که آشنایی ایشان با مرحوم شوشتری به شکل متعارف و متداول نبوده است، چنان که آشنایی شاگردان با استادان به طور معمول و متداول این گونه است که شاگرد یا از طریق شرکت در درس استاد، پی به تبحر او در زمینه مورد نظر می برد و یا به توصیه دیگران با استاد آشنا شده و ارتباط برقرار می کند. ولی این امر درباره آقانجفی به گونه دیگری اتفاق افتاده که حاکی از عنایت ویژه الهی به ایشان است. این واقعه در زمانی اتفاق می افتد که آقانجفی بدون داشتن استادی در زمینه اخلاق، خود مشغول به تزکیه؛ تهذیب و تحصیل اخلاق بوده اند، در عالم رویا او را به محضر آقای شوشتری راهنمایی می کنند. شگفت تر آنکه وقتی آقانجفی در مسجد کوفه به خدمت سید شرفیاب می شود؛ مرحوم شوشتری به او می فرمایند: «از عالم معنا به من نیز برای دستگیری و کمک به شما اشاره ای نموده اند.»

اینک اصل ماجرا را از دستنویس مرحوم آقانجفی نقل می کنیم:

«در نجف اشرف مشغول تحصیل علم اخلاق بودم. در عالم رویا مرا دلالت نمودند؛ بر حاجی سیدعلی شوشتری اعلی الله مقامه آن مرحوم در آن زمان... ⁽²³⁾ داشتند در مسجد کوفه او را ملاقات نمودم. گفت: اشاره در این باب به من نیز شده است و مدت چند روز او را در نجف اشرف ملاقات می کردم و آنچه سوال می کردم؛ جواب می شنیدم و مطالبی که می دانست؛ به من تعلیم می نمود.»⁽²⁴⁾

از جمله نکته های اخلاقی که آقا نجفی در ادامه می آورد؛ این است که «روزی (مرحوم شوشتری) مذکور نمود که در ایام مجاهده و تفکر، دنیا به نظر من متمثل شد و گفت: تا به حال سه مرتبه است که مرا تزویج کرده و طلاق گفته ای، اگر مرتبه دیگر مرا تزویج کنی؛ تو را به قتل می رسانم که هرگز زنده نخواهی شد و پس از آن نقل فرمود که در آن ایام، روزی پیش از ظهر در خواب بودم، حضرت عیسی(ع) را در خواب دیدم که می فرمود:

منشا جمیع فضایل اخلاقیه، زهد است و همه پیغمبران و اوصیا و اولیا نصیحت به زهد و از حب دنیا انذار فرموده اند و تاسی نکرده است از مردمان، پس هلاک شده اند و بدان که نجات نخواهند یافت از این دریا، مگر کسی که به سفینه تقوا متمسک شود و نفس خود را مراقبت نماید و مراقب افعال قلبیه و جوارحیه خود باشد و اعتمادش به فضل و کرم خدا باشد.»⁽²⁵⁾

همچنین در جای دیگر از دست نوشته های خود می نویسد: «من در اوایل اشتغالم به فقه در نجف اشرف، روزی به خدمت مرحوم حاج سیدعلی شوشتری رسیدم. پس مرا خبر داد؛ به آنچه در دل خود به آن می اندیشیدم. من با خود گفتم: ان هذا من فراسة المومن و قد قال الله تعالی: «ان فی ذالک لایة للمتوسمین.»⁽²⁶⁾ آقا نجفی در ادامه تصریح کرده است که ریاضت کشیدنش نیز به تعلیم مرحوم شوشتری بوده است.⁽²⁷⁾ آن مرحوم در کتاب اشارة ایمانیة هنگامی که از لزوم وجود راهنما و استاد برای سالک سبیل الی الله سخن به میان می آورد؛ اشعاری چند در مدح استاد و راهنمای خود سروده است که با توجه به قراین موجود در متن، این فرد کسی نیست جز سید شوشتری.

شاگردان

در حوزه درس مرحوم آقانجفی در مدت سی سال از هنگام وفات پدر (1301 ه.ق) که ایشان به طور مستقل امامت و تدریس در فقه و اصول را در مسجد شاه آغاز نمود تا وقت رحلت (1332 ه.ق) عده زیادی از فضلا و مجتهدان شرکت نموده اند. برخی از آنان عبارتند از:

حاج شیخ محمد ابراهیم کلباسی (13021362)

سید احمد حسینی خوانساری (13191359)

حاج شیخ اسدالله فاضل بیدآبادی (1360)

شیخ اسدالله گلپایگانی (1366)

حاج سیدمحمدباقر ابطحی حسینی سدهی (1367 1390)

مرحوم آقا سید محمدباقر موسوی مغوی (1304 1350)

حاج شیخ محمدتقی کرمانی (12901340)

ملامحمدجواد صافی گلپایگانی (12881367)

سیدحسن حسینی قوچانی معروف به آقانجفی (12941362)

سیدحسن واعظ فانی یزدی اصفهانی (12711338)

شیخ حسین دشتکی اصفهانی (1344)

حاج میرزا حسن خان جابری انصاری (12871376)

حاج میرزا حسن قدسی (1367)

آقامیر سید حسن روضاتی (12941377)

حاج میرزا حسن نحوی موسوی (12871361)

شیخ حسین رشتی رییس الطلاب

حاج شیخ محمدحسین رشتی قوچانی (1375)

سیدمحمدحسین حسینی شوندی همدانی

سید حسین خوانساری

آیت الله العظمی حاج آقا حسین بروجردی (12921380)

حاج شیخ محمدحسین خوانساری کتابفروش (1366)

آقا سید محمدحسین رجایی موسوی معروف به بلند (1348)

شیخ محمدرضا حسام الواعظین (13011381)

میرزا محمدرضا الهی شهرکی (ابن حاج ملاطاهر) (1361)

حاج میرزا محمدرضا سلماسی (12951383)

آقا شیخ محمدرضا مهدوی قمشه ای (1388)

آقا سیدزین العابدین موسوی مطهری واعظ (1360)

آقا سیدزین العابدین طباطبایی ابرقویی (1372)

حاج سید صدرالدین باطلی کوپایی (13011372)

شیخ عباس خوانساری⁽²⁸⁾

تالیفات

شیخ آقابزرگ درباره تالیفات و مجلس درس او می نویسد:

«له تصانیف کثیرة... فکان مجلس در سه مملوا من الافاضل والمحصلین.»⁽²⁹⁾

و پس از برشمردن تعدادی از آنها، از قول مرحوم آیت الله شیخ محمدرضا نجفی مسجدشاهی، تالیفات وی را متجاوز از صد، شمرده است.

اسامی برخی از کتابها و جزوات ایشان بدین شرح است:

فقه الامامیه (دوازده مجلد)، دلایل الاحکام، حقایق الاسرار، اسرارالزیاره، عنایات الرضویه، جامع الاسرار، اشارة ایمانیة، دلایل الاصول، کتاب المتاجر، کاشف الاسرار، اسرارالشریعة، فضایل الائمه، مفتاح السعادة، جامع السعادة، حسام الشیعة، اخلاق المومنین، ردیّه آقانجفی بر یهود، رساله توضیح المسایل فارسی، رساله در جبر و تفویض، رساله در دیات و قصاص و...⁽³⁰⁾

نگاهی بر فعالیتهای فرهنگی سیاسی

شیخ محمدتقی اصفهانی، پس از آنکه در حد توان، از خرمن علم و معرفت این بزرگان توشه اندوخت؛ در پی یک حادثه معنوی دریافت که از ناحیه الهی مامور است تا برای انجام بعضی امور شرعی و تبلیغ احکام الهی به ایران بازگردد و این گونه بود که او انجام تکلیف و وظیفه شرعی، روی به اصفهان نهاد و تا پایان عمر در مقاطع مختلف و شرایط گوناگون در انجام وظیفه و تکلیف خود لحظه ای کوتاهی نورزید. در ادامه، به گونه ای فهرست وار و گذرا به برخی فعالیتهای فرهنگی، سیاسی و اجتماعی ایشان اشاره می کنیم.

1 اصفهان آغازگر رسمی تحریم تنباکو

نقش و ارزش مرحوم آقانجفی در قیام تنباکو را با توجه به گزارشهای تاریخی چه به صورت اسناد معتبر و چه به صورت متون درجه اول مورخین، می توان در مقولات ذیل خلاصه نمود:

الف) پرچمداری مبارزه با نفوذ سلطه بیگانگان: بی شک و براساس گزارشهای تاریخی، آقانجفی در راس جنبش تنباکوی اصفهان بوده است که این خود دلیلی است، بر موقعیت ممتاز و درخشان ایشان در بین علما، چرا که در آن زمان تنها 46 سال از عمر وی سپری شده بود و در حوزه معتبر و سنتی و درجه اولی مانند اصفهان، مجتهدان و فقهای بنام و حتی شیوخ طراز اول علمی و فلسفی حضور داشتند و این نشان از نفوذ و مقام آقا نجفی دارد که تمام آن معمّرین و عامه مردم، پیرو و گوش به فرمان او بوده اند.⁽³¹⁾

ب) آغازگری در تحریم تنباکو: چنانچه از اسناد و متون تاریخی بدست می آید؛ حکم تحریم تنباکو توسط آقانجفی مدتی قبل از حکم سراسری میرزای شیرازی صادر شده بود و این حکم از طرف علمای اصفهان مورد تایید و از سوی مردم مورد عمل قرار گرفته است. هر چند که حوزه عمل و اجرای آن محدود به اصفهان و اطراف آن بوده اما از گزارشهای حکومتی و حتی کمپانی، معلوم می شود که شیوع و گسترش آن حکم و حتی صحبت آن در شهرهای دیگر، باعث وحشت بسیار و شکست کار کمپانی گردیده است. بنابراین، لغو تحریم و حتی تبعید مجتهد با شدت عمل توصیه شده است. مرحوم شیخ حسن کربلایی در این باره می نویسد:

«این شد که علمای اعلام اصفهان کثرالله امثالهم خودشان بالمره ممتنع گردیده و مسلمانان را نیز نهی فرمودند. مردمان معقول و متدین را منع ایشان پذیرفته افتاد، روی هم رفته کلمه ایشان در اصفهان و توابع اصفهان پیشرفت و نفوذی یافت؛ فی الجمله سکته و وقوفی به اداره وکلای کمپانی وارد آمد... با اینکه مقدار جزیی متارکه مردم اصفهان، اصلا و ابدا از هیچ رو منافاتی با مقاصد دولت و حکومت نداشت؛ کمپانی امتیاز، دولت را بر این داشت که در این خصوص از جانب دولت، تلگراف عتاب آمیز سخت و پی درپی به علمای اصفهان فرستاده شد، خاصه درباره جناب مستطاب شریعتمدار حاج شیخ محمدتقی معروف به آقانجفی سلمه الله تعالی که امروزه از سایر علمای دارالسلطنه از جهت مرجعیت عمومی و قبول عامه مردم آن بلد، مزیت و اختصاصی تمام دارند و از خانواده های بزرگ علم و شرف قدیمی و صاحب استخوان در ریاست علمی آن بلد می باشند. درباره جنابشان از جانب دولت و حکومت [تهدیدات سختی شده، حتی آنکه از جانب دولت] صریحا به حکومت دارالسلطنه، حکم بتّی رسیده که هرگاه جناب معظم الیه و سایر علما از اباحه استعمال دخانیات امتناع کنند؛ حکومت عذر اقامت ایشان را از دارالسلطنه بخواهند و هرگاه از این معنا امتناع نموده و مردم عمومی در این خصوص شورش کنند؛ خانه های ایشان را توپ بسته، یکسره خراب کنند. ولی با همه این [تفاصیل]، جناب معظم الیه این گونه تهدیدات دولت و اعتمام اقدام حکومت در این خصوص از هیچ رو به خرج نرفته و قوّت ایمان، همچو سد سکندر بر وضع و منع خودشان استوار مانده و سایر علما را نیز با همه آن اقدامات تهدیدآمیزی که از جانب حکومت دارالسلطنه [اصفهان]، درباره هر یک از ایشان شده بود؛ در شاهراه استقامت نگهداری فرمودند.»⁽³²⁾

ج) مبارزه با استعمار پیامد اصلی نهضت تحریم

هر چند که مبارزه با کمپانی رژی گامی مهم و برگی زرین در تاریخ مبارزات روحانیت شیعه به شمار می رود؛ ولی نکته اصلی و درخور توجهی که می توان از آن استفاده کرد؛ این است که این حرکت تنها در مخالفت با یک کمپانی و یک قرارداد خلاصه نمی شود؛ چرا که واکنش به موقع روحانیت، سرآغاز تحولی عظیم در ملتی بزرگ گردید. به یقین، جنبش تنباکو یکی از جنبش های صددرصد دینی و برخاسته از متن سنت های مذهبی و شریعت است که به هدف نفی سلطه و مداخله اجنبی در ایران روی داد که مبارزه با نفوذ و سلطه بیگانگان، می تواند مهم ترین پیام این حرکت عظیم باشد.

کسروی در این رابطه می گوید:

«این را می توان نخستین تکان در توده ایران برشمرد و این، اگرچه با دست علما بود و... خود پیش آمد ارج داری، به شمار است و باید در تاریخ یاد آن بماند.»⁽³³⁾

ناظم الاسلام کرمانی نیز می نویسد: «ملت ایران به خود آمده و اندکی رو به بیداری کرد؛ چه از ارتفاع امتیاز رژی، ملت ایران دانست که می شود؛ در مقابل سلطنت ایستاد و حقوق خود را مطالبه کرد.⁽³⁴⁾

ادواردبراون نیز «واقعه تحریم تنباکو را مبدا تاریخ بیداری و آغاز دوره و مرحله نوی ایران در حوادث اجتماعی می داند.»⁽³⁵⁾

براساس این مستندات تاریخی می توان گفت، حرکت استقلال طلبانه حوزه اصفهان به رهبری آقانجفی از ماندگارترین صحنه های مبارزات روحانیت در دوران قاجاریه است.

ادامه دارد

پی نوشت ها:

1 حکم نافذ آقانجفی، موسی نجفی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1371، ص 14.

2 مرحوم آیت الله العظمی سیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی، فرزند سیدعبدالعظیم در سال 1247 (یا 56 ه.ق، بنا به اختلاف اقوال) در روستایی به نام «کَسْنَویّه» در نزدیکی یزد به دنیا آمد. علوم مقدماتی را در یزد آموخت. سپس روانه حوزه پر رونق آن روز اصفهان گردید و از محضر عالمان برجسته آن دیار، همچون صاحب روضات و شیخ محمدباقر نجفی (پدر آقا نجفی) بهره جست. پس از چندی برای تکمیل تحصیلات و کسب مقامات عالیه اجتهاد، به نجف اشرف مرکز علمی تشیع در آن دوران هجرت نمود و در آنجا نزد فقهای بزرگی چون شیخ راضی نجفی، شیخ مهدی آل کاشف الغطا و میرزای شیرازی به تقویت بنیه علمی پرداخت و پس از چندی، سرآمد علمای عصر خود گردید. شیخ آقابزرگ درباره او می نویسد: «او یکی از شاخص ترین شاگردهای میرزای شیرازی در نجف بود که به سامرا هجرت نکرد. ریاست عامه امروز در نجف و بیشتر شهرهای ایران بلکه تمامی آن، به او منتهی می شود.» صاحب اعیان الشیعه درباره او می نویسد: «کان فقیها اصولیا محققا مدققا انتهت الیه الریاسة العملیة و کان معول التقلید فی المسائل الشرعیة علیه و قبض علی زعامة الامامة و سوادهم...». سرانجام در 28 رجب سال 1337 ه.ق در اوج رهبری مبارزات شیعیان عراق علیه سلطه استعمار انگلیس و استبداد عثمانی، پس از سال ها مبارزه و مجاهده دار فانی را وداع گفت. ر.ک: هدیة الرازی الی الامام المجدد الشیرازی، ص 182183؛ اعیان الشیعه، 10/43؛ اسوه فقاهت و سیاست، (تاملات سیاسی در تاریخ تفکر اسلامی، ج 5، ص 2527؛ آیت الله العظمی سیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی پرچمدار عرصه جهاد و اجتهاد، ص 3.

3 مفتاح السعادة، آقانجفی اصفهانی؛ 499 500. نسخه خطی آن نزد نگارنده موجود است.

4 سیدمحمدعلی روضاتی، زندگانی آیت الله چهارسوقی، به نقل از: مقالات مبسوطه.

5 علامه محمدباقر الفت، شب اول جمادی الاول 1301 ه.ق در خاندانی روحانی به دنیا آمد. و تا سال 1319 ه.ق نزد علمای اصفهان تلمّذ کرد؛ سپس راهی عتبات عالیات شد. بعد از بازگشت به ایران، در دهه های بعدی عمر، همراه با فراگرفتن زبان های روسی، فرانسه و انگلیسی سفرهای متعددی به کشورهای اروپایی و آسیایی کرد. آن مرحوم در چند دهه آخر عمر خود با انقلاب روحی مواجه بوده است. فوت آن مرحوم در 26 ربیع الاول سال 1384 ه.ق در سن هشتاد و سه سالگی در اصفهان اتفاق افتاد. شیخ آقابزرگ درباره او می نویسد: «عالم حکیم و ادیب فاضل... و هوالیوم من مشاهیر اصفهان علما و ادبا.» نقباءالبشر، ج 1، ص 198. تاملات سیاسی در تاریخ تفکر اسلامی، به اهتمام موسی نجفی، ج 2، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. 1375، ص 177.

6 از یادداشت های خطی مرحوم علامه الفت، به نقل از: حکم نافذ آقانجفی، صص 26 27

7 نقباء البشر، آقابزرگ تهرانی، ج 2، ص 247.

8 حکم نافذ آقا نجفی، ص 21.

9 هدیة الرازی الی الامام المجدد شیرازی، صص 3334. مجله حوزه، شماره 5051، ص 248.

10 برای آگاهی بیشتر از زندگانی مرحوم میرزا ر.ک:

هدیة الرازی الی الامام المجدد شیرازی، آقابزرگ تهرانی، انتشارات میقات، تهران: 1403 ق.

تکمله امل الامل، سیدحسن صدر، مکتبه مرعشی نجفی، قم: 1364.

فوائدالرضویه، شیخ عباس قمی، ج 2، انتشارات مرکزی، تهران: 1327 ش، صص 482485.

نقباء البشر فی القرن الرابع العشر، آقابزرگ تهرانی، ج 1، با تعلیقات، سید عبدالعزیز طباطبایی، مشهد: دارالمرتضی، صص 436،441.

مکارم الاثار، معلم حبیب آبادی، ج 3، انتشارات اداره کل فرهنگ و هنر اصفهان، ص 883890.

11 هدیة الرازی الی الامام المجدد الشیرازی، صص 2248.

12 حکم نافذ آقا نجفی، صص 2425.

13 ر.ک: معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، محمدحسن حرزالدین، ج 3، مطبعه الاداب، نجف اشرف، 1384 ق، صص 96، 101.

14 ر.ک: طبقات اعلام الشیعه (الکرام البرره فی القرن الثالث بعد العشره) آقابزرگ تهرانی، ج 2، صص 527530.

احسن الودیعه فی تراجم اشهر مشاهیر مجتهدی الشیعه، سید محمد اصفهانی، ج 1، بغداد: مکتبه النجاح، 1348 ق، ص 95.

فوائدالرضویه، شیخ عباس قمی، ج 1، ص 181.

الماثر و الاثار، اعتماد السلطنه، تهران، 1363، ص 145.

15 شهداءالفضیله، صص 515516؛ شهیدان راه فضیلت، علامه عبدالحسین امینی، ترجمه جلال الدین فارسی، تهران، انتشارات روزبه، 1362.

16 زعمای مشروطه در گذر تاریخ بر اثر بی مهری های فراوانی که از ناحیه مخالفان و معاندان دیده اند؛ چهره واقعی آنان منعکس نشده است و مرحوم آقانجفی از جمله این افراد می باشد. برای آگاهی از زندگانی عرفانی وی می توان به منبع زیر مراجعه کرد. عرفانی ولایی در سیر و سلوک مرحوم آیت الله محمدتقی اصفهانی (آقا نجفی)، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم.

17 الماثر و الاثار، ص 145.

18 لؤلؤ الصدف فی تاریخ النجف، ص 119. سیمای فرزانگان، ص 54.

19 دارالسلام، ص 551.

20 در این جا، جادارد نظر خوانندگان را به واقعه ای جالب که دلیل بر جلالت سیدشوشتری و شدت ارادت شیخ انصاری نسبت به سید است، اشاه کنیم؛ مولف دارالسلام در پایان کتاب از قول شیخ محمود عراقی که از شاگردان شیخ انصاری بود نقل می کند: «مرحوم حاج سیدعلی شوشتری که از اکابر علما و صاحب کرامت واجابت دعوات بوده و مورد علاقه و ارادت شیخ انصاری بوده است. در سال 1260 ه.ق که مرض وبا در نجف اشرف بوده، اواسط شب، مرحوم سید به این مرض مبتلا می شود و چون فرزندانش حالت او را پریشان می بینند؛ از ترس آنکه مبادا فوت کند و شیخ از آنها مواخذه نماید که چرا برای عیادت به او اطلاع نداده اند؛ چراغ را روشن کردند که به منزل شیخ روند و او را از مرض سید آگاهی دهند. مرحوم سید متوجه می شود و می گوید: «چه خیال دارند؟» گفتند: «می خواهیم برویم شیخ را خبر دهیم.» فرمود: «لازم نیست بروید، الان او تشریف می آورد.» لحظه ای نگذشت که در منزل کوبیده شد. سید فرمود: «شیخ است، در را باز کنید.» چون در را باز کردیم؛ شیخ با ملا رحمت الله بوده. شیخ فرمود: «حاج سیدعلی چگونه است؟» گفتیم: «حالا که مبتلا شده است، خدا رحم کند که ان شاءالله...» شیخ فرمود: «ان شاءالله، باکی نیست» و داخل خانه شد. سید را پریشان دید به او فرمود: «ان شاءالله خوب می شود.» سید گفت: «از کجا می گویی؟» شیخ گفت: «من از خدا خواسته ام که تو بعد از من باشی و بر جنازه من نمازگزاری.» سید گفت: «چرا این را خواستی؟» شیخ فرمود: «حال که شد و به اجابت نیز رسید.» سپس بنشست و قدری سوال و جواب و مطایبه کردند. بعد شیخ برخاست و رفت و بالجمله خداوند، سید را به دعای شیخ شفا بخشید تا شب هجدهم جمادی الثانی سال 1281 شیخ از دنیا رفت و تصادفا سید در نجف نبود و به زیارت کربلا مشرف شده بود. فردا جنازه شیخ را به صحن می آورند و برای نماز بر او حیران بودند، ناگاه صدا بلند می شود که سید آمد. پس جناب سید بر جنازه نماز می خواند، داستانهای شگفت، صص 193194.

21 رساله لب اللباب در سیر و سلوک اولی الالباب.

برای آگاهی بیشتر از زندگی مرحوم شوشتری ر.ک:

اعیان الشیعه، ج 8، ص 316.

نجوم السماء، ج 1، ص 336.

22 اشارة ایمانیة، از سری کتابهای خطی مرحوم آقانجفی اصفهانی، اصل متن نزد نگارنده است، صص 238239.

23 کلمه ای در نسخه خطی آمده که مفهوم نیست.

24 مفتاح السعادة، صص 498499.

25 همان.

26 حجر، آیه 75.

27 اشارة ایمانیة، ص 239.

28 برای آشنایی با اسامی شاگردان آن مرحوم ر.ک: تاریخ علمی و اجتماعی از دو قرن اخیر، سید مصلح الدین مهدوی، قم، الهدایه، 1368.

29 نقباء البشر، ص 248.