اشاره
[«اسلام و زن» عنوان کتابی است که شیخ احمد زکی یمانی که بیش از 25 سال وزیر نفت سعودی بود و چهره ای شناخته شده در جهان است، اخیرا منتشر کرده است. ویژگی های نویسنده از یک سو، و برخی روشن بینی هایی که نویسنده به عنوان یک روشنفکر تربیت شده سعودی در موضوع زنان به رغم فضای علمی فرهنگی و اجتماعی عربستان دارد و نیز برخورد مثبتی که با برخی آرای فقهی شیعه کرده و با نگاه مثبتی که به وضعیت زن در جمهوری اسلامی ایران نگریسته از سوی دیگر، انگیزه ای بود که به ترجمه کتاب برای خوانندگان فارسی زبان اقدام شود که به تفصیل در این باره در مقدمه بخش نخست نکاتی را توضیح دادیم. نویسنده پس از مرور اجمالی وضعیت زن در گذشته و تحولی که اسلام در آن فضا ایجاد کرد، اینک به وضع زن در دوره رسالت می پردازد. دوره پس از آن را در بخش سوم خواهیم دید. طبعا انتظار می رود خوانندگانی که بخش نخست به ویژه مقدمه مترجم را نخوانده اند برای پی گیری بحث، حتما آن را ملاحظه کنند.]
زن پیش از اسلام در دوره جاهلی خوار و فرومایه بود، و عرب وی را منشأ ذلت و ننگ می شمرد؛ وقتی خبر از ولادت فرزندی دختر می یافت چهره اش به شدت می گرفت، و سرگردان می ماند که آن را با خواری نگه دارد یا در خاک پنهان سازد؛ چنان که خدای عز و جل، آنان را چنین توصیف کرده است:
«و اذا بُشِّرَ اَحَدُهم بالانثی ظلّ وجهُه مُسْودّا و هو کظیمٌ، یتواری من القوم من سوء ما بُشِّرَ به أ یمسکه علی هونٍ اَمْ یَدُسُّه فِی التراب ألا ساء ما یحکمون؛(1)
و هنگامی که به یکی از آنها بشارت داده شود که دارای فرزند دختر شده، چهره اش (از شدت ناراحتی) سیاه می شود. در حالی که خشمگین است، به خاطر بدی بشارتی که به او داده شده از قوم خود پنهان می شود و (سرگردان است که) آیا او را به خواری نگه دارد یا در خاک پنهانش سازد؟ آگاه باشید که بد حکم می کنند.»
دوران مکه پس از بعثت و پیش از هجرت، مرحله دعوت به توحید در جامعه ای بت پرست بود. مرحله دعوت به برابری در محیطی بود که به تفاوت های طبقاتی و قومی و خانوادگی اعتقاد داشت. دوره مکه عرصه رفتارهایی که شایستگی زن و جایگاه وی در جامعه در مقایسه با مرد را مشخص کند نبود. و با این حال، زنان آزمایش خوبی را در دعوت به خداوند و بردباری در برابر آزار مشرکان نشان دادند. خدیجه(س) نخستین کسی بود که به رسالت ایمان آورد(2) و سمیه دختر خیاط، مادر عمار بن یاسر، نخستین شهید در اسلام بود. زنان با مردان در مهاجرت به حبشه مشارکت داشتند. در میان کسانی که در بیعت عقبه دوم با رسول خدا(ص) پیمان بستند دو نفر از زنان انصار حضور داشتند.
سپس نوبت دوران مدینه رسید که نخستین حکومت اسلامی و اولین جامعه مسلمانان بر پا شد و نخستین انقلاب حقوقی و اجتماعی رخ داد که برای زن جایگاهی قرار داد که عرب ها پیش از آن سراغ نداشتند. زن همسان مرد و در زندگی اجتماعی شریک وی بود. و اگر مسئله ایمان به خدا و اطاعت مطلق از دستورات او نبود، برای مرد مکّی قریشی که به مدینه هجرت کرده بود، آسان نبود که وضع تازه زن را بپذیرد. از چیزهایی که در پذیرش این تحول نقش داشت این بود که زنان انصار با شوهران خود رابطه ای داشتند که امکان بحث و جدل را به آنان می داد؛ زنان مهاجر نیز رفتاری مانند رفتار زنان انصار را آغاز کردند.
نمونه های مختلفی را که بعدا ارائه خواهم کرد، لازم می نمود نموداری برای احکامی باشد که امکان ادامه و گسترش آن در شرایط کنونی داشته باشد، شرایطی که بحث تأثیر محیط مدینه و اوضاع اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی آن تحولی ریشه ای یافت. اما اینکه در برخی کشورهای اسلامی ما قضیه بر عکس شود، و قیودی برخاسته از سنت های اجتماعی و من درآوردی را با پوششی اسلامی و منسوب به شرع بر زن تحمیل کند، در حالی که شرع از آن بیزار است، این دیگر رفتاری است که منجر به انفجاری خواهد شد که چه بسا ما را حتی از معیارهای اسلامی و مفاهیم شرعی نیز دور سازد. تنها پیاده کردن آگاهانه روح شریعت است که ما را از طوفان جهانی سازی و ابزارهای آن مثل ماهواره و اینترنت نگه خواهد داشت، آن هم در حالی که از آن دسته مفاهیمی که از گذشته، در دوره های عقب گرد اسلامی و جمود فکری (به غلط) ارث برده ایم آزاد شده باشیم.
عصر نبوی در مدینه چیزی به نام ممانعت از مشارکت زنان با مردان سراغ نداشت همچنان که در دوره های پس از آن، در دوران نهضت اسلامی، نیز چنین بود. تمام آنچه را اسلام حرام شمرده عبارت است از خلوت نامشروع، به این صورت که مرد با زن نامحرم در جایی باشند که کسی آنان را نبیند و نفر سومی نیز نباشد. چرا که رسول خدا(ص) از اینکه مردی وارد بر زنی شود که شوهرش نیست با این جمله نهی فرمود:
«مبادا مردی پس از امروز وارد بر زنی شود که شوهرش حضور ندارد مگر اینکه به همراهش یک نفر یا دو نفر باشد.»(3)
از این رو ملاقات دو نفر یا بیشتر با زنی که همسرش حضور ندارد، بی تردید، نوعی از انواع اختلاط همراه با حیا و عفت است؛ نمونه اش مسجد رفتن زنان و حضور در نمازهای عید و مشارکت شان با مردان در شنیدن سخنان پیامبر(ص) است. بلکه در دوره نبوی در مدینه زنانی بودند که خانه شان را به روی مهمانان می گشودند و مهاجرین از صحابه داخل بر آنان می شدند. این «امّ شریک» است که حتی «فاطمه دختر قیس» خواست در خانه او که پر از مردان بود عده نگه دارد، پیامبر(ص) در وصف او فرمود: ام شریک فردی پرمهمان است.»(4)
زنان برای برآوردن نیازهای خویش و خرید آنچه می خواستند، به بازار می رفتند، و این امر حتی شامل زنان پیامبر(ص) پس از آنکه پرده نشینی بر آنان واجب شد نیز می باشد. شاهد آن این است که عمر هنگامی که ام المؤمنین «سوده دختر زمعه» را در مسیر بازار دید به او اعتراض کرد، او نیز برگشت و موضوع را به رسول خدا(ص) خبر داد، پیامبر(ص) به همسرش فرمود:
«انه قد اذن لکنّ ان تخرجن لحاجتکنّ؛(5) به شماها اجازه داده شده که برای نیازتان بیرون بروید.»
حال چگونه است نسبت به زنان مسلمانان که پرده نشینی بر آنان واجب نبود؟
نقش زن در جامعه مدینه به بالاترین سطح رسید، زمانی که عمر بن خطاب، «شفاء مخزومی» دختر عبداللّه مخزومی را به امر «حسبه» و مسئولیت بازار گمارد.(6) و حسبه به نظر ما، دو عنوان قضایی و اجرایی را با هم در بر دارد، همچنان که مصداق امر به معروف و نهی از منکر نیز می شود. و بازار با معیارهای معاصر ما مرکز اصلی فعالیت بازرگانی است، خوب چگونه زن مسلمان می تواند به این فعالیت مهم بپردازد اگر در خانه محبوس باشد؟
کما اینکه عمر، به «سمراء اسدی» دختر «نهیک اسدی» که عهده دار همین مسئولیت در بازار مکه شده بود، تازیانه ای داد که با آن هر کس در معامله یا پیمانه کردن غشّ می کند و نارو می زند شلاق بزند.(7) و او با این کار در واقع میان قوه قضائیه و آنجا مشابه قوه اجرائیه است را جمع کرد.
زن در دوره نبوی در مدینه بخشی جدایی ناپذیر از جامعه بود، با مرد در همه عرصه های زندگی اجتماعی مشارکت داشت، وقتی به هم می رسیدند، مرد بر زن سلام می کرد و زن نیز به مرد سلام می کرد. بخاری تحت عنوان «سلام مردان به زنان و سلام زنان به مردان» روایاتی را آورده که جواب به کسانی است که گفته اند زن به مرد، وقتی به هم می رسند، نباید سلام کند. و روایات در این زمینه فراوان و متعدد است.
زن به فراخوان عمومی پاسخ مثبت می داد، لذا وقتی منادی ندا می داد «نماز جماعت» برای مشارکت با مردان در این گردهمایی به مسجد می شتافت، و نمونه آن جریان «فاطمه دختر قیس» است که ندای منادی که به نماز جماعت فرا می خواند را اجابت کرد.(8)
کما اینکه زن برای رسیدگی به بیماران، درمانگاه تأسیس و بیماران را در آن مداوا می کرد، مانند خیمه بنی غفار که مال «رفیده اسلمی» بود، و کنار مسجد رسول خدا(ص) بر پا کرده و به مداوای مجروحان می پرداخت.(9)
مسجد جایی برای عبادت بود که زن نیز همانند مرد در آن معتکف می شد.(10) کما اینکه بنایی بزرگ برای دانش بود چرا که زن با مرد در فراگیری آن مشترک بود. و روایاتی که در صحیح مسلم و صحیح بخاری دلالت بر این امر می کند خیلی فراوان است، و نیازی به جستجوی همه آنها یا ذکر نمونه نیست. مسجد باشگاهی اجتماعی بود که در آن انواع سرگرمی مباح انجام می شد.(11)
فعالیت زن در دوره رسالت شامل کشاورزی و تجارت نیز می شد و روایات در این زمینه زیاد است. از جمله روایت «ام مبشّر انصاری» مالک نخلستان(12) و حدیث خاله جابر بن عبداللّه است که زمانی که در عده بود و می خواست برای رسیدگی به نخل هایش از خانه بیرون برود جابر به او تشر زد و جلوگیری کرد، اما هنگامی که پیش پیامبر(ص) آمد به او اجازه داد و فرمود: «به نخل هایت رسیدگی کن، چرا که امید است [این کار باعث شود [زکات بدهی یا کار نیکی انجام دهی.»(13)
زن محبوس پشت نقاب نبود مگر آنهایی که به عنوان عادت نقاب داشتند و اینان نیز کم بودند و نقاب در نماز و حج و عمره حرام شده است. بلکه زن خود را برای خواستگاران
اگر مایل به ازدواج بود می آراست، مانند سبیعه دختر حارث که خود را برای خواستگاران آراست؛ لذا ابوالسنابل از او پرسید: چیه می بینم برای خواستگاران خود را آراسته ای، می خواهی ازدواج کنی؟ و از او خواستگاری کرد ولی او نپذیرفت که با وی ازدواج کند.(14) پس از آن، دو نفر دیگر، یکی جوان و یکی پیر، از او خواستگاری کردند و او با جوان ازدواج کرد.(15)
از مهم ترین نقش هایی که زن در دوره نبوی ایفا کرد، جهاد به همراه رسول خدا(ص) بود، در حالی که جهاد بر آنان مانند مردان واجب نبود اما اجازه حضور در جنگ ها وجود داشت، مگر اینکه جنگ دفاعی باشد که در این صورت جهاد بر او واجب می شود.
در آن زمان نقش زن در جهاد محدود به رسیدگی به بیماران و مجروحان و آبدهی به مجاهدان تشنه و مانند آن بود. و لکن همانند مرد، اگر لازم می شد به جنگ واقعی نیز می پرداخت و نمونه های آن فراوان است. از مهم ترین آنها «نسیبه انصاری مازنی» دختر «کعب انصاری مازنی» است با کنیه «ام عماره» که در احد و حدیبیه و خیبر و حنین و عمرة القضاد و روز جنگ یمامه حضور داشت. و عمر بن خطاب از پیامبر(ص) روایت کرده که فرمود: «ما التفتُّ یمینا و لا شمالاً یوم احد الاّ و أنا اراها تقاتل دونی؛(16) روز احد به راست و چپ ننگریستم مگر اینکه من نسیبه را می دیدم که در دفاع از من می جنگید.»
نسیبه ـ رضی اللّه عنها ـ به همراه امّ ایمن و امّ سلیم بود. وقتی برتری مشرکین را دیدند، آب دادن و معالجه زخمیان را رها کرده و دلوها را انداخته و سلاح را از کشته ها برگرفته و در کنار صحابه قرار گرفته تا از رسول خدا(ص) دفاع کنند. «واقدی» آورده است: «نسیبه روز احد جنگید و دوازده زخم برداشت، و زخم هایی را در گردنش یک سال مداوا می کرد.»(17) او زمان خلافت ابی بکر در جنگ با مرتدان حاضر شد، و خودش مستقیم تا کشته شدن مسیلمه به جنگ پرداخت، و در حالی از جنگ برگشت که بر اثر نیزه و شمشیر ده زخم برداشته بود.(18)
ابن سعد در طبقات خود نقل کرده است که «ام سلیط» در جنگ خیبر و حنین حضور یافت.(19) و مسلم در کتاب صحیح خود از «انس» روایت کرده که «ام سلیم» روز حنین خنجری گرفت و گفت: «اگر یکی از مشرکان به من نزدیک شود شکمش را می شکافم.»(20)
از زنان دلیر روز احد «ام ایمن» است که دید یکی از مشرکان تیری را به سوی پیامبر(ص) نشانه گرفته است، به سرعت حرکت کرد تا با تن خود از حضرت دفاع کند؛ تیر به پایین گردن، کنار شانه اش اصابت کرد.(21) و در غزوه خیبر خانم امیه غفاری دختر قیس بهترین آزمون را در جنگ با یهودیان داد، لذا پیامبر(ص) گردنبندی را همانند نشان های جنگی که بر سینه فرماندهان و قهرمانان آویخته می شود، به گردن او آویخت.
زن همچنان پس از دوره مصطفی(ص) با جنگ واقعی سر و کار داشت.(22) این اسماء دختر یزید پسر سکن، دخترعموی معاذ [بن جبل [است که روز جنگ یرموک نه نفر از رومیان را با چوب خیمه اش کشت.(23) و «ام موسی لخمی»، همسر نصیر لخمی پدر موسی بن نصیر، در نبرد یرموک حضور داشت، کافری را کشت و لوازم او را به غنیمت برداشت.(24)
جریان «ام حرام» نیز که رسول خدا(ص) برای او دعا کرد از کسانی باشد که برای جهاد در راه خدا سفر دریایی کند و خداوند دعای حضرت را مستجاب کرد، نمونه دیگر است. او در دوره عثمان بن عفان از طریق دریا [همراه سپاهیان] به قبرس رفت و آنجا شهید شد و قبرش در «لارنکا» معروف است.(25)
و نمونه های قهرمانی زن مسلمان در جنگ زیاد است و مجالی برای بازگویی همه آنها نیست. از این زنان کسانی ظهور کردند که در سختی جنگیدن و شمشیرزنی از دلیرمردان کمتر نیستند، کسانی مانند اسماء دختر ابی بکر، و خوله دختر أزور، و ام حکیم همسر عکرمة بن ابی جهل.
آن چیزی که خواستم به آن اشاره کنم این است که جنگیدن با اسلحه آن گونه که بر مرد واجب است، اگر بر زن واجب نباشد، اما اگر بخواهد به آن بپردازد جایز است و شرعا مانعی وجود ندارد که امروز زن سرباز در نیروهای مختلف زمینی، دریایی و هوایی باشد، البته اگر آنچه را شرع به عنوان حمایت و احترام به وی واجب کرده رعایت شود و این کاستن از ارزش یا کاهش اهمیت وی نمی باشد.
زنان صحابی نیز که از رسول خدا(ص) روایت کرده اند زیادند و آنان نیز شناخته شده هستند و نیازی به درازا کشاندن سخن در ذکر نام و موقعیت علمی شان نیست. ذکر شده است که صحابه چگونه برای اخذ نظرات آنان، پیش آنان می رفتند که پیشاپیش آنان همسران پیامبر(ص) می باشند.
زن مسلمان در دوره پیامبر(ص) در فعالیت سیاسی همانند بیعت و هجرت و مشورت مشارکت جست. برخی از کسانی که ارزش زن را کم می شمارند تلاش می کنند بگویند که بیعت زنان نسبت به عدم دزدی و عدم زنا می باشد و گفته خداوند تعالی را فراموش کرده اند که «و لا یعصینک فی معروف؛ و تو را در هیچ کار خوبی نافرمانی نکنند.»(26) و ادعا می کنند که هجرت کاری سیاسی نمی باشد، در حالی که بی تردید، هجرت نمونه ای سرآمد در کار سیاسی است که تنها مردان و زنان مستضعف از آن استثنا شده اند. و مشورت دادن ام سلمه(رض) به پیامبر(ص) در صلح حدیبیه بهترین مثالی است که در این زمینه می زنیم، زیرا عمق فهم و درک سیاسی وی را در حل مشکل عدم پذیرش دستور حضرت(ص) به در آمدن از احرام توسط برخی صحابه نشان داد.
به همین مقدار نمونه ها که گویای حیات زن در دوره نبوی و مشارکت وی با مرد در عرصه های مختلف زندگی است بسنده می کنیم و اگر می خواستیم همه موارد را بیاوریم چندین برابر آنچه ذکر کردیم می یافتیم، لکن امیدواریم توانسته باشیم چهره واقعیت را که با آنچه در برخی از مناطق اسلامی ما حاکم است یا مورد اعتماد برخی عالمان ماست متفاوت می باشد روشن کنیم.