اشاره
تحولی که با ظهور پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم در جامعه ی عرب به وجود آمد، انقلابی تکاملی در ابعاد اعتقادی (عقاید و بینش ها)، اخلاقی (خوی و رفتار مردم)، سیاسی (شیوه ی حکومت)، اقتصادی، فرهنگی و نظامی بود و طی دو مرحله «ملت سازی» و «دولت سازی» به وجود آمد.
1. انقلاب فرهنگی، عقیدتی
از آن جاکه نهضت نبوی، انقلابی تکاملی بود، بر عکس انقلاب های انحطاطی، دگرگونی اعتقادی و اخلاقی، مقدم بر دگرگون سازی سیاسی، نظامی و... شکل گرفت. در این انقلاب، با گرویدن تعداد اندکی از مردم، هسته ی اولیه ی جامعه ی اسلامی به وجود آمد. این گروه به تدریج پیوندهای سیاسی، اقتصادی خود را از جامعه ی جاهلی بریدند و به پیوند درون گروهی روی آوردند و به عناصر هجومی اعتقادی تبدیل شدند. این عده با این که در مراحل اولیه و میدان اعتقادی، اخلاقی، علیه مشرکان اقدام نظامی نداشتند، از سوی آنان سخت ترین آزارها را دیدند و به روش های انفعالی مانند هجرت، تقیّه و... روی آوردند و حتی شرایط سخت محاصره ی همه جانبه در شعب ابی طالب را هم به جان خریدند ولی از پای در نیامدند. در طی چند سال نهضت اعتقادی، گروهی از مردم مدینه به صفوف آنان پیوستند و مقدمات مهاجرت به مدینه آماده شد. پیامبر در این دوره توانست مردمی دین دار، صالح، پرهیزگار، عادل، هوشیار و مجاهد بپرورد و دوره ی تکوین ملت، با تلاش های پیامبر در جهات تربیتی، اعتقادی و اخلاقی سامان یافت. سخنان جعفر بن ابی طالب گویای میزان این انقلاب اعتقادی است. وی در پاسخ نجاشی به صورت مقایسه، وضع عصر جاهلی و دوران انقلاب اسلامی را این گونه توصیف می کند:
الف ـ ارزش های جاهلی
بت پرستی، مردارخوری، فحشا و امور ناروا، گسستن پیوند خانوادگی، بدرفتاری با همسایه، ستمگری زورمندان.
ب ـ ارزش های انقلاب نبوی صلی الله علیه و آله وسلم :
فراخوانی به خدا و پرستش او، راست گویی، امانتداری، پیوند خویشی، خوش رفتاری با همسایه، دست برداری از حرام و خونریزی، پرهیز از فحشا، دروغ گویی و بهتان، نخوردن مال یتیم وتهمت نزدن به پاک دامن ها و...
مهم ترین دشمنان نهضت در این عرصه، سران قبایل به خصوص قریش بودند که به خاطر تهدیدِ اقتدار و عشرت خود، بیش از دیگران خصومت نشان می دادند. آنان بیشتر از دل بستگی به بت ها، به خاطر دل بستگی به وضع موجود، ثروت، اقتدار و سلطه ی خود با وی مبارزه کردند.
در دومین مرحله در انقلاب اعتقادی، دوره «تشکیل دولت» بود که در این بعد نیز پیامبر، انقلابی عظیم ایجاد کرد و به جای این که تأسیس دولت را از راه غلبه و قهر، آغاز کند، و آن گاه از مجموعه متضاد، حکام و مردم شبه ملتی به وجود آورد (رسم جاهلی) بر عکس عمل کرد. یعنی ابتدا ملتی بر پایه ی جهان بینی و معتقدات مشترک ایجاد کرد و پا به پای آن، دولت را نیز تأسیس نمود.
شهید مطهری در باره این نوع دگرگونی و وضع قبلی عرب جاهلی، می نویسد:
پیغمبر اسلام به مردم عرب چه داد؟ و اساساً... چطور شد که آن ها را از حضیض پستی به اوج عزّت رساند؟ ایمانی به آن ها داد که آن ایمان به آن ها شخصیت داد. یک مرتبه آن عرب سوسمارخور، شیر شترخور، عرب غارتگری که دخترش را زنده زنده به خاک می کرد، این احساس در او پیدا شد که: من باید دنیا را از اسارت و از پرستش و اطاعت غیر خدا نجات بدهم و هیچ اهمیت نمی داد که اعتراف بکند که در گذشته چطور بوده است. و حتّی افتخار می کرد که بگوید: من در گذشته پست بودم، آن طور فکر می کنم از شما عالی تر فکر می کنم. این را می گویند شخصیت. آیا کلمه ای هست که از کلمه لا اله الاّ اللّه بیشتر به روح انسان حماسه و شخصیت بخشد؟ معبودی، مطاعی، قابل پرستش غیر از خدا نیست. یک جرم فلکی، یک حیوان یک سنگ، یک درخت کجا و سر تعظیم فرود آوردن یک بشر کجا! من در مقابل غیر خدا هرچه هست، سر تعظیم فرود نمی آورم؛ من طرفدار عدالتم؛ طرفدار حق و احسانم؛ طرفدار فضیلتم. به این می گویند، شخصیت.1
2. اصلاحات سیاسی در عصر رسالت
در نهضت نبوی صلی الله علیه و آله وسلم و قرآن، «حاکمیت» متعلق به خداست. قرآن، نقش ضدّ انقلابی و ضدّ توحیدی پادشاهان زمان را به وصف درآورده و هرجا به تلاش های پیامبران در راه نشر یکتا پرستی و استقرار حاکمیت الهی اشاره نموده، پادشاهان را در رأس مخالفین نشان داده است. سلطنت ظالمانه ی استبدادی را به لفظ «جبّارین» خواند و آن را سخت نکوهش نمود و ساحت پیامبران را از آن رویه منزه دانسته است.
شخصیت پیامبر مقام سیاسی خود را مبرّای از حکومت و منزّه از دیکتاتوری می دانسته و آن را یک رهبری خیرخواهانه شمرد. او تضاد مقام و حکومتش را با حکومت های متداول ثابت کرد؛ روش غاصبانه، تجاوزکارانه، تأسیس دولت، شیوه قلدری و دیکتاتوری و خشونت، روش استبداد و خودسری، جملگی وسیله کسب و حفظ سلطه است، چیزی که خود ابزار سوء استفاده های اقتصادی و فراهم ساختن عشرت و کام جویی به حساب تیره روزی توده های زحمتکش است. این همه نشان می دهد که نظم سیاسی و اسلوب حکومت در سایه بعثت نبوی از سلطنت مطلقه به نبوت و رهبری خیرخواهانه سیاسی تبدیل شد.
نخستین مقام سیاسی در جامعه اسلامی، پیامبر بود. از این روی برای شناخت حکومت و رهبری در اسلام، دو راه وجود دارد؛ قرآن (تئوری رهبری سیاسی) و سنت (تجسّم عملی رهبری سیاسی). به این ترتیب درک مقام پیامبر و شناختن حقیقت نبوت و اختیارات و مسئولیت های نخستین حاکم شرعی بهترین راهنما در فهم چگونگی خلافت، ولایت یا امامت خواهد بود. چون ولایت، همان خلافت است و این همان، ادامه رهبری سیاسی است و چگونگی ادامه یک امر، تنها با شناسایی ماهیت آن ممکن است. پیامبر یک نبی، و مسئولیت او تبلیغ وحی بود. ادای این وظیفه، عده ای را مسلمان کرد و مسئوولیت زمامداری و اداره جامعه شکل گرفت.
درباره طرز حکومت وی باید گفت: حکومت ها غالباً با تحمیل ایجاد می شدند. به همین خاطر سلطنتی بودند و این ویژگی باعث می شد آنان دنبال تنعّم و عیش باشند. لذا حکومت وسیله ی استثمار، استعمار و وصول به مقاصد پست شده بود. انجام این امور چون به زیان خلق بود، حاکمان نمی توانستند با مردم مشورت کنند. در نتیجه استبداد پیش می آمد و از سویی ماهیت تحمیلی بودن، موجب می شد هیچ نوع تعهدی را نپذیرند و اما به عکس، حکومت پیامبر، متعهد، غیر استبدادی، خیرخواهانه، هدایتگر و مهربان بود. همین طور قانون گذاری بر پایه ملاطفت و مهربانی و طرز رفتار حکومتی ها بر پایه درستکاری، شرافتمندی، دلسوزی و ارزش گرایی بود.
عمق انقلاب سیاسی در این بود که طرز تأسیس دولت را دگرگون کرد و از صورت تسلط یک گروه زورمند بر توده ها درآورد و به همبستگی اعتقادی، همکاری و مبادله خدمات برپایه اصول عادلانه بنا نهاد و به این ترتیب در برابر سلطنت استبدادی، سودجویانه، تحمیق گر، برده پرور، خشن و بیگانه وار، حکومتی خیرخواه، هدایتگر، انسان ساز به وجود آورد.
3. اصلاحات اقتصادی
هدف اسلام، تعالی روحی انسان و ایجاد جامعه ی برین است و این هدف، مستلزم زندگی بهتر این جهانی است تا رستگاری آن جهان فراهم آید. زندگی دنیا مزرعه ای است که ثمری متناسب دارد و کیفیت زندگی آن جهان را می سازد. زندگی بهتر او علاوه بر تولید، به توزیع عادلانه هم مربوط می شود. از این روی، دین علاوه بر تولید، به توزیع عادلانه فرا می خواند، امری که تنها با کوشش و رفتار اجتماعی متناسب امکان پذیر است. دین می کوشد با تحول اعتقادی و اخلاقی در جهت پیدایش سلوک دینی کمک کند و حیات اقتصادی، سیاسی را سامان دهد، از این روی رابطه هرکس با اموالش را، رابطه مالکیت قرار نداده بلکه رابطه تولید قرار داده است. اسلام معتقد است ثروت ها نباید تنها در دست توانگران جریان داشته باشد؛ بلکه باید وسیله تولید و زندگی همگانی باشد. از سویی چون ملیت اسلامی مبتنی برهم کیش و اراده آزاد آن هاست، تأدیه مالیات در آن، داوطلبانه است و برمالیات هایی که افراد مسلمان به خزانه می پردازند، نام صدقه نهاده اند که انسان از دارایی خود با قصد قربت می دهد. زکات بر حداقل واجب صدقه اطلاق می شود و کسی که این حداقل را با رضایت خود ندهد، به واقع فاقد ایمان عملی به خدا و رستاخیز و پیامبر است و از جرگه ملت اسلامی خارج است و حاکم اسلامی او را مجبور به پرداخت می کند.
4. اصلاحات در سیستم دفاعی
بخش نهایی از انقلاب همه جانبه ای که پیامبر پیگیر آن بود، تحوّل در بعد نظامی بود. ماهیت آنچه اسلام به عنوان «جهاد» عرضه کرد، با جنگ های ملل قبلی که در منازعات تبهکارانه و... خلاصه می شد، در تضاد بود. با جهاد، مسلمانان وارد چندین نوع مبارزه همگام اقتصادی، اعتقادی، روانی، سیاسی و نظامی می شدند. واژه «فی سبیل اللّه» هم هدف جهاد و ماهیت آن را مشخص کرد و ضمن ممانعت از اغراض فردی، و تسلط طلبانه، آن را به یک مبارزه همگانی و همیشگی در راه هدف مقدس و (خدا) تبدیل کرد. این هدف مقدس، جهاد را از آدمکشی و کشور گشایی عرب جاهلی متمایز کرد ماهیت جهاد در اسلام، رفع و دفع ظلم است و دارای سه شکل دفاعی (در برابر تجاوز مسلحانه بیگانه)، آزادی بخش (دعوت به اسلام) و داخلی (با اهل بغی) است.
در جهاد داخلی نیز هدف، مبارزه با ستم است و با جویندگان ناحق (اهل بغی) مبارزه می شود؛ عده ای که چون نمی توانند مطلب خود را از راه مشروع کسب کنند و به دلسوزی دینداران هم اهمیت نمی دهند، به تجاوزات مسلحانه علیه مسلمانان دست می زنند. در نتیجه از احکام و ارزش های اسلام فاصله می گیرند و از مسلمانی بیرون می روند. پیروزی در این جهاد، مایه حفظ اعتقاد و نظم اسلامی است.
یکی از اسرار تفاوت جهاد با منازعات سایر ملت ها، در هم کیشی مسلمانان در عقیده و رفتار و نظم اجتماعی معین است. آنان به اجبار و تصادف پدید نیامده اند. ملیت اسلامی، آنان را با اراده و آزاد آفریده است. در جهاد داخلی استناد به قرآن و سنت، قاطع ترین حربه پیروزی بود. زیرا در جامعه ی اسلامی، حاکمیت قرآن بر امور کاملاً قطعی است.
5. اصلاحات در روابط اجتماعی
نهضت نبوی، تحول عظیمی به وجود دارد که در آن، حکومت استبدادی به اسلامی تبدیل شد و تضادّ حاکم و محکوم، از بین رفت. محو مالکیت مطلقه و تصرّفات استبدادی هم مناسبات جدیدی در جامعه موجب شد و یک جهان بینی که عامل ارزندگی مقام انسان و ارتقای حیثیت و تساوی حقوقی او بود، در اذهان رسوخ داد و موجب تعدیل و تلطیف روابط شد. و تحول تضاد واختلاف و کشمکش مسلحانه، به وحدت ایمانی و برادری، تبدیل شد. به این ترتیب ایمان افراد به اسلام، ملتی همکیش پدید آورد که اختلافات داخلی را از طریق مراجعه به قرآن، حل کنند. بنابراین، شیوه حلّ اختلاف از نزاع جاهلی به نقد همگانی و مراجعه به قرآن و سنت تبدیل شد و بر اثر این جریان همگانی (امر به معروف و نهی از منکر) اختلاف ها زدوده می شد.
طبق دستور خداوند (نساء/59) در دوره پیامبر «قرآن و پیامبر» مرجع حلّ اختلافات بودند و با رحلت وی، قرآن و عترت عهده دار این مرجعیت شدند.(حدیث ثقلین).
ارتجاع از نظام نبوی صلی الله علیه و آله وسلم
حقیقت این است که انقلاب اسلامی پیامبر، طبیعت تمام حوادث و پدیده ها را داشت و آن، رویارویی با تهدیدها و خطرات بود. آری این انقلاب نیز مانند هرپدیده دیگر با خطراتی در ابعاد مختلف رو به رو بود. رهبر انقلاب در این باره می فرماید: «اسلام، یک پدیده است و مثل همه پدیده ها خطراتی آن را تهدید می کند... دو خطر عمده، اسلام را تهدید می کند؛ یکی خطر دشمن خارجی و دیگری خطر اضمحلال داخلی است».2
علاوه بر این، می دانیم که پیامبران برای هدایت بشر و مبارزه با انحرافات، نیاز به حکومت داشتند و مهم ترین رکن تحقق اهداف آن ها، تشکیل حکومت بود. از سویی حکومت که توأم با قدرت است، می تواند ابزار سلطه جویی واقع شود. لذا در هر نهضت اصلاحی، عده ای به دلیل جاه طلبی، خود را با نظام جدید هماهنگ و در نهایت قدرت را قبضه می کنند.3
عوامل ارتجاع
همیشه عوامل متنوعی گرد هم می آیند تا نهضت اصلاحی را ناکار آمد و از مسیر اصلی منحرف کنند. در نهضت اسلامی پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم مانند هر نهضت انقلابی و پیروز، یک جنبش ارتجاعی به دنبال داشت و چون اصل نهضت چند جانبه بود، رجعت نیز در چند جهت روی داد.
اما این قاعده که باید در هر نهضت انقلابی، منتظر مرتجعین بود، مبتنی بر این مقدمات است که:
الف) در هر انقلابی، تحول در نیروی اجتماعی (انسان) روی می دهد، هرگونه تحول، بر تحول خوی و اخلاق انسان منوط است؛ نیروی اجتماعی تربیت شده و تحول پذیرفته، به عنوان ضامن اجرا و ادامه نظام اجتماعی است.
ب) تحول اعتقادی و اخلاقی نسبی است چون؛ تکامل اخلاقی و اعتقادی افراد نسبی است. و میزان نیروی اجتماعی حاصل نیز نسبی است.
به عبارت دیگر، تحول اساسی اعتقادی، اخلاقی در فرد به کمال نمی رسد، همه افراد تحول نمی پذیرند؛ بقایای دوران قبل و آثار اعتقادی، روانی، اخلاقی و فکری آن تا اندازه ای در فرد متحول شده، باقی می ماند و همین طور بعضی اصلاً تحول نمی پذیرند. به این ترتیب گروهی هم وجود دارند که اساساً تحول ناپذیرفته اند. این ها در اسلام کافر خوانده می شوند. و به علاوه جویباری از نسل جدید وارد استخر اجتماع می گردد که اگر آموزش و تربیت لازم را نبیند، آب زلال اندیشه الهی به تدریج آلوده می گردد و عناصر مؤمن از گردونه جامعه، براساس سنت الهی مرگ، میدان را خالی می کنند.
گروه های واپس گرا و اصلاحات نبوی صلی الله علیه و آله وسلم
در یک تقسیم بندی دقیق و در عین حال کلی رجعت خواهان در انقلاب پیامبر را می توان به دو دسته کفار و منافقان تقسیم کرد. کفار خصومت خود با اسلام را آشکار می کنند؛ از این روی، شناخته شده بودند و خطر آنان، قابل پیش بینی و دفع کردن بود. ولی منافقان نقش بیشتری در بازگرداندن نظام به نظم جاهلی داشتند. چون منافقان، کافرانی اند که با تظاهر به مسلمانی به درون جامعه رخنه می کنند و نقش ارتجاعی مهمّی بازی می کنند. به همین دلیل، خداوند ستون بزرگی از آیات را به این گروه از دشمنان جامعه اسلامی اختصاص داده است.
علی علیه السلام در باره آنان می فرماید:
«مسلمان نشدند، بلکه فقط اظهار مسلمانی نموده و کفر در دل پروراندند و چون یارانی یافتند، کفر پنهان خود را آشکار کردند».
رهبر انقلاب درمقایسه این دو گروه می فرماید:
«دشمنان هستند که خودشان را از نظام بیگانه می دانند و مخالف با یک نظام هستند. اینها بیرون از نظام و غریبه هستند... دشمن دوم و آفت دوم، آفت اضمحلال درونی است که این، مخصوص غریبه ها نیست، بلکه مخصوص خودی ها و در درون نظام است... این دشمن البته خطراتش بیشتر از دشمن اولی است».4
سابقه مرتجعان
این که تعدادی از آیات قرآن به منافقان اختصاص می یابد، نشان می دهد که جنبش ارتجاعی از نخستین ایام نهضت نبوی و تأسیس جامعه مدنی، به راه افتاد. لذا خداوند در مقابل، به افشای آن پرداخت. براساس آیات الهی، کفار در زمان پیامبر برای برگرداندن مسلمانان از دینشان به آیین جاهلیت، هرچه در توان داشتند، به کار بردند و جریانی ارتدادی و ارتجاعی به وجود آوردند. محرّکین این جریان، عبارت بودند از: مشرکان، اهل کتاب و منافقان.
منافقان خواه مشرک یاکافر و... باشند، در درون جامعه اسلامی حضور دارند و صعودشان به بسیاری از مقامات و موقعیت ها امکان پذیر است. لذا خطرشان بی نهایت زیاد بود و پیامبر بیش از دیگر خطرها از این عامل برای آینده حکومت و قدرت سیاسی اسلام بیمناک بود.
عامل دیگری که موجب تحوّل ناپذیری کامل شد، ماندن بقایای عقاید و خوی و عادات قدیمی و جاهلی بود که موجب می شد تحول اخلاقی و اعتقادی مطلوب حاصل نشود و هردم به صورت منکرات و کردار ناپسند سر زند و جریان رجعت را تقویت کند.5
نکته مهم در مورد مرتجعان این است که نفاق یا کفر پنهان، یک امر مطلق نیست بلکه نسبی است. در نتیجه نباید دنبال افراد منافق محض باشیم. بلکه افراد به تناسب در برخی زمینه ها دچار نفاق و کفر می شدند و در برخی دیگر، از حداقل ایمان برخوردار بودند.
البته نهضت های انقلابی سایر پیامبران هم جنبش ارتجاعی در پی داشتند. رجعت معروف اوایل نهضت موسی (رجعت یهود در غیبت چهل روزه موسی به گوساله پرستی)، و نیز پس از درگذشت آن حضرت هم رجعتی پدید آمد و ظهور پیامبران جدید را الزامی کرد. عیسی در لزوم بعثت خود، به رجعت یهود از یکتاپرستی و تعالیم موسی به شرک، استناد کرد. قرآن مجید نیز می فرماید: «اگر خدا می خواست، ترتیبی می داد تا پیروان پیامبران پس از ایشان و پس از دریافت دلائل و تعالیم روشن با همدیگر بجنگند اما آنان باهم اختلاف پیدا کرده بعضی ایمان آورده و برخی کافر شدند. اگر خدا می خواست که نجنگند، نمی جنگیدند اما خدا چنان می کند که می خواهد».6
طبق این آیه، رجعت در شدیدترین مرحله خود (فراتر از رجعت شعفرا) قرار دارد، یعنی تغییر روش مؤمن در قبال مؤمن و تبدیل روش مسالمت آمیز و نصیحت جویانه به جنگ و کشتار.
5. ماهیت ارتجاع
ارتجاع، بازگشت به رویه نظام جاهلی است و از آن جاکه نظام اجتماعی اسلام بر بنیاد رفتارها استوار شده، محو آن هم با تغییر رفتار اسلامی و بازگرداندن آن به رفتار جاهلی، همراه است. رویه اسلامی نیز مولود قرآن و سنت (رویه مکتوب و معمول) است.
ارتجاع به این معنا، همان سرپیچی از دستورات خدا و سنت پیامبر است و تخطی از سنت پیامبر، همان تخلف از احکام خداست. هم چنین به منطوق قرآن، مؤمنین موظف به پیروی از پیامبر شده اند: «لکم فی رسول اللّه اسوة حسنة»7 در رویه پیامبر نیز، آن بخش از سنت او به عنوان رهبر و حاکم و قاضی ومدیر جامعه است، اهمیت بیشتری دارد و تبعیت جانشینان و زمامداران از سنت و رویه پیامبر که تعیین کننده شرایط سیاسی، اقتصادی و حقوقی جامعه است، امری واجب است؛ زیرا در صورت تخلف حاکمان از رویه سیاسی، اقتصادی، و قضایی آن حضرت، جامعه از وضعیت اسلامی منحرف و به جاهلیت برخواهدگشت. به این دلیل فاحش ترین ارتجاع در تاریخ اسلام، تخلفات سیاسی، اقتصادی و «قضایی حکّام از سنّت پیامبر و دستور العمل های قرآن است.
شاخصه های مخالفان اصلاحات نبوی صلی الله علیه و آله وسلم
در باره گروه های اصلی که جبهه ارتجاع را تشکیل دادند، می توان سه محور ماهیت اعتقادی، رفتاری و طبقاتی را در تاریخ اسلام جست و جو کرد.
از لحاظ اعتقادی، مرتجعان معمولاً تکامل ضروری اعتقادی، اخلاقی را طی نکرده بودند، لذا بر روش و بینش قبلی باقی بودند و آثار کفر را در درون داشتند و چون ناخودآگاه یا آگاهانه این ماهیت را پنهان می کردند، منافق بودند.
از حیث رفتاری چون نمی توانستند رفتار خود را پنهان کنند، لذا تضاد در رفتار و اخلاقشان بروز می کرد و رسوا می شدند. یکی از این ها مربوط به ترک جهاد مسلحانه بود که در پی آن، خداوند بخش بزرگی از سوره توبه را در آشکار کردن ماهیت آنان بر مسلمانان نازل کرد:8
در مورد ماهیت طبقاتی آنان نیز از مجموعه آیات قرآن به نتایجی می توان رسید؛ مانند «از طبقه ثروتمندان بودن» از همان آیات قبل، زیرا در پایان آن ها، افرادی را که هزینه جهاد نداشتند، معاف می کند و روشن می شود منافقان پردرآمد بودند. از سویی برای کاهش غرور آن ها، کثرت قدرت و ثروت و نفرات قبیله کفار عصرهای قبلی را به رخ می کشد و معلوم می شود که آن ها به کثرت قدرت و ثروت خود می بالیدند. و به پیامبر می فرماید که دارایی و کثرت افراد و قبیله شان تو را شگفت زده نکند که کافرند. و با این جمله روشن می کند که کثرت دارایی می تواند عامل کافر شدن شود. در آیاتی دیگر از همان سوره، می فرماید: «هرگاه سوره ای فرود آید، به این معنا که به خدای یگانه ایمان آورید و همراه پیامبرش جهاد کنید؛ از میان ایشان، آن گروه اجتماعی توانگر و ثروتمند اجازه مرخصی می خواهد و می گوید بگذار بازنشستگان باشیم.»9
به این ترتیب از حیث طبقاتی، بیشتر افراد ثروتمند و قدرتمند، در صف منافقان جای داشتند.
منافقان و اصلاحات نبوی صلی الله علیه و آله وسلم
عمده ترین گروه های رجعت طلب، منافقان بودند که می توان آن ها را به دو گروه منافقان مدینه و مکه تقسیم کرد. هرچند نخستین عناصر منافق را باید در داخل مدینه جست وجو کرد؛ ولی این گروه، اکثریت نداشتند. بلکه اکثریت با اهل مکه بود که پس از فتح مکه، به اجبار دین را پذیرفتند و بر مرگ ترجیح دادند. این گروه از آن جهت که به دلیل شکست در جنگ به بردگی مسلمانان باید در می آمدند، ولی به خاطر اظهار اسلام آزاد شدند، «طلقاء» نامیده شدند. طلقاء در جریان های اجتماعی، غالباً نقش واحد و مشترکی داشتند. چون سرسخت ترین دشمن اسلام بودند و در جریان رجعت، بزرگ ترین نقش را داشتند. زیرا اصرار آنان بر کفر و نفاق، انگیزه مشترک و منشاء واحدی داشت و آن، تأمین سود دنیوی در سایه رژیم جاهلی بود. پس هرکس که درنگهداری رژیم جاهلی جدّی تر بود، در بازآوردن آن پس از انهدام، هم کوشاتر بود. از «طلقاء» هم شاخه بنی امیه بیش از دیگران از فتح مکه متضرّر شدند. لذا سعی می کردند نظام را به وضع سابق برگردانند. بنابراین،عناصر داخلی رجعت طلب را باید چنین بر شمرد:
1. دشمنان غیر مسلمان، مانند یهودیان مدینه و...
2. دشمنان مسلمان نما (منافق) که خود به چند دسته تقسیم می شدند؛ مانند منافقان مدینه و منافقان مکه (شامل طلقا و به خصوص شاخه بنی امیه).
بنی امیّه و رهبری جریان نفاق
پذیرش تاکتیکی اسلام
بنی امیه، رکن اساسی نفاق در مکه بودند و خاندان آنان که در رأسش، ابوسفیان، دشمن جدی پیامبر قرار داشت، تسلیم قدرت مسلمانان شدند؛ حقیقت این است که به موازات گسترش اسلام، گروه های زیادی به دلایل مختلف، اسلام آوردند و در این بین، منافقان که توان ایستادگی در مقابل نهضت نبوی را نداشتند، به ناچار بنای هم سویی با آن را گذاشتند و به یک هم سویی تاکتیکی مقابل شدند. ابن هشام می نویسد: بسیاری از بزرگان شهر مکه هیچ گاه مسلمان نشدند. شبی که لشکر پیامبر نزدیک مکه رسید، عباس عموی پیامبر از اردو بیرون آمد و... به ابوسفیان برخورد و او را پناه داد و نزد پیامبر آورد. آن گاه برای این که به وی بفهماند راهی جز تسلیم ندارد، او را در موقعیتی قرار داد که سربازان اسلام از رو به رویش بگذرند. او هنگامی که این وضع را مشاهده کرد، (از روی رعب و ترس) گفت: پادشاهی برادرزاده ات بزرگ شده است! عباس به وی هشدار داد که این، پادشاهی نیست، بلکه شکوه پیامبری است.10
اصلاحات نبوی و حزب اموی
ایمان نداشتن به وحی و پیامبر، خصیصه مشترک حزب بنی امیه بود. از این روی در طول حضور در عصر پیامبر، این ویژگی جمعی، آنان را مشمول تعبیر واحدی از سوی خداوند (شجره خبیثه) قرار داد.
خیانت جمعی آنان را در تفسیر بخشی از آیه 60 سوره اسراء می توان دید: «وما آن رؤیایی را که به تو نشان دادیم، فقط برای آزمایش مردم بود، همچنین شجره ملعونه را که در قرآن ذکر کرده ایم، ما آنها را بیم داده و [انذار [می کنیم اما جز طغیان بزرگ خبری بر آن ها نمی افزاید.»
علامه شیخ طبرسی در مورد رؤیای پیامبر، بعد از ذکر نزول، می نویسد: پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در خواب دید بوزینگانی بر منبر او بالا و پایین می روند. از این رؤیا اندوهگین شد... امام صادق علیه السلام فرمود: مقصود از شجره ملعونه در قرآن کریم، بنی امیه می باشند. بیضاوی و نیشابوری نیز در تفسیرهایشان این رؤیا را با همین مضمون نقل کرده اند. و در رساله مفاخره بنی هاشم، تألیف جاحظ، نقل است که بنی هاشم «شجره ملعونه» را بنی امیه می دانند.11
شجره خبیثه در آیه 26 سوره ابراهیم را نیز برخی به نفاق بنی امیه تأویل کرده اند.
تعبیر به «شجره» نشان از وجود تشکیلات دقیق و برنامه های سازمان یافته، همراه با ساز و برگ فراوان دارد. زیرا درخت، دارای ریشه، تنه، ساقه، شاخ و برگ و ثمره است.
بنابراین، این جریان از تشکیلاتی گسترده و منسجم برخوردار بوده و تحت هدایت برنامه و سیستم خاصی حرکت می کرده است. شاید بتوان آن فراز از زیارت عاشورا را که می گوید: «اللهم العن العصابة التی جاهدت الحسین و...» تأیید کننده همین مطلب دانست. چون «عصابه» دلالت بر تشکیلات سازمان یافته می کند و سازمانی که براساس فرهنگ دورویی و نظام پنهان کاری، بنیان گذارده شد.12
حزب گرایی و تشکیلاتی بودن اقدامات امویان را شهید مطهری چنین بیان می کند:
«محققین امروز، آنهایی که به اصول جامعه شناسی آگاه هستند، متوجه نکته ای شده اند. خصوصاً عبداللّه علائلی با این که سنّی است، شاید بیشتر از دیگران روی این مطلب تکیه می کند، می گوید: بنی امیه بر خلاف همه قبایل عرب، تنها یک نژاد نبودند، نژادی بودند که طرز کار و فعالیتشان شبیه طرز کار یک حزب بود. یعنی افکار خاصّ اجتماعی داشتند. تقریباً نظیر یهود در عصر ما و بلکه در طول تاریخ که نژادی هستند با یک فکر و ایده خاصّی که برای رسیدن به ایده خودشان، گذشته از هماهنگی که میان همه افرادشان وجود دارد، نقشه و طرح دارند. قدمای مورّخین، بنی امیه را به صورت یک نژاد زیرک و شیطان صفت معرفی کرده اند و امروز با این تعبیر از آنها یاد می کنند که بنی امیه همان گروهی هستند که با ظهور اسلام بیش از هر جمعیت دیگری، احساس خطر کردند و اسلام را برای خودشان خطری عظیم شمردند و تا آن جا که قدرت داشتند، با اسلام جنگیدند تا هنگام فتح مکه که مطمئن شدند دیگر مبارزه با اسلام فایده ندارد. لذا آمدند و اسلام ظاهری اختیار کردند و به قول عمّار یاسر «ما اسلموا و لکن و...» پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم هم با آنها معامله مؤلّفة قلوبهم می کرد. یعنی مردمی که اسلام ظاهری دارند ولی اسلام در عمق روحشان نفوذ نکرده است...»13
ج ـ بنی امیه در برابر رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم
به طور طبیعی حزبی که به رغم میل خود، تسلیم قدرت حاکم شده بود، در مواقعی که می توانست، اقدام به نافرمانی توطئه می کرد و نظام اسلامی را با خطراتی گاه تا حدّ براندازی مواجه می ساخت. گوشه هایی از اقدامات این حزب را در یکی از سخنان امام حسن علیه السلام در برابر معاویه، می توان ملاحظه کرد.
امام فرمود:... به خدا سوگندتان می دهم آیا به یاد نمی آورید که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم در هفت جا، ابوسفیان را لعنت کرد؟ کسی از شما می تواند آن را انکار کند؛ آنها عبارتند از:
1. روزی که در خارج مکه، نزدیکی طائف در حالی که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم قبیله بنی ثقیف را به اسلام دعوت می کرد، پدرت پیش آمد و به پیامبر ناسزا گفت و او را دیوانه و دروغگو خواند...
2. زمانی که کاروان قریش از شام می آمد و پیامبر می خواست در برابر اموالی که از مسلمانان گرفته بودند، کاروان را توقیف کند؛ ابوسفیان کاروان را از بیراهه به سوی مکه برد و جنگ بدر را به راه انداخت.
3. در جنگ احد، آن گاه که پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم برفراز کوه بود و فریاد می زد: «اللّه مولا نا ولا مولی لکم»، ابوسفیان هم نعره می زد: «اُعل هبل انّ لنا العزّی و لاعُزّی لکم».
4. در جنگ احزاب نیز پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم بر او لعنت کرد.
5. روز صلح حدیبیه وقتی ابوسفیان و قریش راه را بر مسلمانان بستند و مانع انجام فریضه حج شدند، پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم به رهبر مشرکان و پیروانش لعنت کرد.
6. در جنگ حنین ابوسفیان، کفّار قریش و هوازن را جمع کرد و عُیینه، قبیله عُطفان و عده ای از یهود را گرد آورد؛ خدا شرّشان را دفع کرد. ای معاویه! تو مشرک بودی، پدرت را یاری می کردی و علی علیه السلام بر دین پیامبر ثابت قدم بود.
7. روز ثنیه که یازده نفر به همراهی ابوسفیان کمر به قتل پیامبر بسته بودند (6 نفر از بنی امیه و 5 نفر از دیگران)14
پیامبر در برابر حزب اموی
پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم به دلیل آشنایی با سابقه و اقدامات و زمینه های براندازی در بنی امیه، رفتار ویژه ای نسبت به آن ها در پیش گرفت. آن حضرت حدّاقل چهارنوع کار در مقابل آن ها انجام داد که عبارتند از:
1. نسپردن امور به امویان
آشنایی پیامبر به نفاق منافقان، مانع از آن می شد که در جامعه نبوی بتوانند نفوذ و پست های حسّاس حکومتی را اشغال کنند. پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم به تصریح محققان، در طول حیات خود، کاری اساسی به آنان نسپرد. شهید مطهری می نویسد:
«پیغمبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم در زمان خودش نیز هیچ کار اساسی را به بنی امیه واگذار نکرد.»15
2. ایجاد تنفّر عمومی نسبت به آنان
پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم با شیوه های گوناگون مانند لعن و نفرین به بنی امیه، کوشید جایگاه اجتماعی آنان را نیز از بین ببرد. به گونه ای که افرادی از این خاندان همواره به عنوان قاتلان آینده فرزندان رسول، مورد تنفّر عمومی بودند. «صفیّه»، دختر عبدالمطلب می گوید: وقتی حسین متولد شد، پیامبر فرمود: کودک را بیاور... تا کودک را گرفتم، اشک از چشمان پیامبر سرازیر شد و فرمود: خدا قاتلان تو را لعنت کند. پرسیدم: ای رسول خدا! چه کسی او را شهید می کند؟ فرمود: باقی ماندگانی از گروه ستمگر بنی امیّه.16
دو سال بعد از تولد حسین علیه السلام نیز پیامبر در مسجد گریست و فرمود: [قاتل او [یزید است که خدا به او برکت ندهد... خدایا! قاتل حسین علیه السلام را برکت مده... هاله ای از غم، مسجد را پوشاند و مردم اندوهگین شدند واز شدت ناراحتی به گریه افتادند. حضرت آه سردی کشیده، فرمود: امروز گریه کنید! و فردا یاری اش نکنید!17
3. افشای زمینه ارتجاعی آنان
حجم وسیع روایاتی که پیامبر در آن، سران بنی امیه را لعن می کرده و نیز اقدامات آنان را در آینده مانند به شهادت رساندن امام حسین علیه السلام بارها و بارها یادآوری می کند، ما را به یک موضوع بسیار حساس متوجه می سازد و آن، ارتجاع است. موضوعی که نه تنها ذهن پیامبر، بلکه ذهن هر سیاستمدار و حاکمی را همواره به خود مشغول می کند. ارتجاع مربوط به امروز یا دیروز نیست، مربوط به تاریخ بشر از روز اوّل خلقت تا روز ابد است. اساساً 124 هزار پیامبر برای چه آمده اند؟ آیا غیر از این است که بعد از ارسال هر پیامبر و رحلت وی، میزان ارتجاع و واپسگرایی به حدّی می رسد که ارسال رسولی دیگر را می طلبد؟
در یک نگاه کلّی، جهان از آغاز تاکنون، صحنه نزاع بین دو گروه اصلاح طلبان و مرتجعان بوده و هست، به گونه ای که هر پیامبری برای مبارزه با مرتجعانِ دین و آیین پیامبر قبلی، پای به عرصه اجتماع می گذاشت. با این دید، روشن می شود که پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم از همان اوّل متوجه مرتجعان بنی امیه بود و خطر آنان را حسّ می کرد و در واقع درخواست های پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم از مردم برای عدم همراهی با آنان... برای این بود که مسلمانان را متوجه حرکت ارتجاعی، که در فردا ایجاد می شد و در زمان پیامبر قدرت بروز نداشت، بکند.
میزان صراحت گویی پیامبر در این مورد، به حدّ عجیبی می رسد، به گونه ای که صریحاً از اقدامات ارتجاعی آنان در آینده، خبر می دهد:
«اذ بلغ بنوالعاص ثلاثین اتّخذوا مال اللّه دولاً و عباداللّه خولاً و دین اللّه دَخلاً؛ آن گاه که فرزندان عاص (بنی امیه) به سی نفر برسند، مال خدا را میان خود دست به دست می کنند؛ بندگان خدا را بنده خود و دین خدا را مغشوش می کنند».18
در این سخن، رسول خدا بر ارتجاع در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و اعتقادی تکیه می کند. یکی از محققان در این باره می نویسد:
«سابقه تاریخی، اّدله علمی، ونمودارهای تحقیقی فراوان که در دوره پیامبر موجود بود، بروجود فعالیت ارتجاعی و پیدایش یک جریان نیرومند ارتدادی در آینده دلالت می کرد. قرآن گویای تحرکات ارتجاعی و توطئه های ارتدادی بسیار آن دوره است. یک پیشوای واقع بین و روشن ضمیر می توانست از وجود عناصری که به اضطرار تن به تحولات اصلاحی داده بودند، پی به رجعت آتی و کیفیت آن ببرد و پیامبر پی برده بود و مراحل و خصوصیت های عمده رجعت و عاملین و گروه های اصلی و نقش بازدارندگان و بسیاری از مشخصات دیگر آن را پیش بینی و پیش گویی فرموده بود. پیش گویی ها به قدری مکرّر و مؤکّد و روشن بود که در دوره بعد، همه مردم وقوع آن را انتظار کشیده و برجریانات روز تطبیق می دادند. مخصوصاً درباره شرایط و اوضاع و احوال مناسب ارتداد، مطالبی برای مردم بیان داشته و تذکّراتی داده بود که بسیاری آن را به یاد داشتند. از این شرایط، پیغمبر به لفظ «فتنه» تعبیر کرده است. روزی یک تن از مستمعین در نطق امیرالمؤمنین علی علیه السلام پرسید: فتنه، چیست و آیا از پیغمبر درباره آن پرسیده اید؟
فرمود: وقتی که آیه «الم احسب الناس ان یترکوا ان یقولوا آمنّا و هم لایفتنون»نازل شد، دانستم که تا وقتی پیامبر خدا در میان ما هست، فتنه نخواهد بود. بنابراین از رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم پرسیدم: این فتنه ای که خدا تو را به آن خبر داده، چیست؟ فرمود: ای علی! امت من بعد از من به فتنه دچار خواهد شد.19
نفی مشروعیت حکومت آنان
طبیعی بود برشماری چنین آثاری بر حکومت امویان از سوی پیامبر و نسبت دادن ارتجاع همه جانبه به بنی امیه، فرمان دادن به مردم برای عدم همراهی با آنان و حتی دستور به دریدن شکم معاویه در صورتی که بر منبر وی تکیه بزند، همگی نشان روشن بر الغای هر نوع مشروعیت حکومت بنی امیه بود. امری که در دوره های بعد، همواره از سوی امامان مطرح شد و مشروعیت حاکمیت بنی امیه را زیر سؤال می برد؛ مانند این سخن امام حسین علیه السلام که:
«یا عتیبة قد علمت انا اهل بیت الکرامة... لقد سمعت جدّی رسول اللّه یقول: ان الخلافة محرّمة علی ولد ابی سفیان و کیف ابایع اهل بیت قد قال فیهم رسول اللّه هذا20؛ ای عتیبه! تو می دانی ما، اهل بیت بزرگواری هستیم... از جدّم رسول خدا شنیدم که می فرمود: خلافت بر فرزندان ابی سفیان، حرام است...
