زیبایی و نشاط، مهربانی و صفا، بیتکلفی و صداقت، مجموعه ای از خوبیهایی بود که در آیینة جمال محمد صلی الله علیهوآله دیده می شد و این ویژگی ها، محمد صلی الله علیهوآله را پسند خاطر همگان، به خصوص جوانان، ساخته بود.
عشق جوانان به او، آشکار و لبریز بود و محبت سرتاسر وجود یاران جوانش را در برگرفته بود
جان گرامی دریغ نیست ز عشقش
جان من و صد چو من فدای محمد1
شخصی می گفت: تا کنون ندیده بودم که کسانی آقای خویش را آن اندازه که اصحاب محمد صلی الله علیهوآله او را دوست می دارند، دوست داشته باشند.2
درنگی در سیما و سیرة حضرت محمد صلی الله علیهوآله، صفابخش دلهای همة دلباختگان اوست.
هر دل که در هوای جمالش مجال یافت
عنقای همتش، دو جهان زیر بال یافت
هر جان که با بلای ولایش گرفت انس
از نعمت و نعیم دو عالم، ملال یافت
جبریل را تجلی شمع جمال او
پروانهوار سوخته، بی پر و بال یافت3
سیما
قامتی معتدل داشت و نسبت به جوانان دیگر، میانه بالاتر و همة اندامش، هموار و در یک سطح بود.
پیکری ورزیده، سینه ای پهن، شانه هایی فراخ و مفاصل و استخوان بندی درشتی داشت.
رنگ پوستش سپید آمیخته با سرخ بود.
موهایش نه کاملاً مجعد بود و نه صاف؛ بلکه چین و شکنی اندک داشت.
دندان هایش زیبا و درخشان بود و در یک سطح قرار داشت.
دارای چشمانی سیاه بود و پلک هایی پرمژه داشت.4
جمال بی مانندی داشت که از حُسن یوسف پیشی می گرفت و خودش می گفت: «یوسف، خوبرو بود؛ ولی ملاحت من بیشتر است».5
علی علیه السلام نیز بی همتا بودن سیمای محمد صلی الله علیهوآله را چنین حکایت می کند: «در زیبایی، هیچ کس را چون او ندیده ام؛ نه پیش ازآن حضرت و نه پس از او».6
انس می گفت: خداوند، هر پیامبری فرستاد، گلچهره بود و پیامبر شما، خوش چهره ترین آنان بود.7
ماه بود عکسی از جمال محمد
مشک، شمیمی ززلف و خال محمد8
گام برداشتن او در حالی که همراه با فروتنی بود، تند انجام می گرفت و به هنگام راه رفتن، اندکی به جلو خم می شد؛ گویی در نشیب حرکت می کند.
نگاهش متواضعانه بود و به زمین، بیشتر می نگریست؛ تا به آسمان.
چنان شرم داشت که به چهرة کسی، خیره نمی شد. شرم آن حضرت چنان بود که اگر ناگزیر به انتقاد از کسی بود، به صراحت نمی گفت و مقصود خویش را با کنایه بیان می داشت.
سکوتش به درازا می کشید و بیضرورت، لب به سخن نمی گشود.9
هر کس او را برای نخستین بار می دید، تحت تأثیر هیبت و شکوه او قرار می گرفت.10
هرگاه سخن می گفت، تبسم بر لبانش بود.11
امام علی علیه السلام میگوید: هیچ کس را ندیدم که بیش از رسول خدا صلی الله علیهوآله بر لبانش تبسم باشد.12
هزار جهد بکردم که سر عشق بپوشم
نبود بر سر آتش مسیرم که نجوشم
به هوش بودم از اول که دل به کس نسپارم
شمایل تو بدیدم نه عقل ماند و نه هوشم13
خلق و خوی
قرآن، خلق و خویاش را این گونه وصف می کند: «قطعا برای شما در (اقتدا به) رسول خدا، سرمشقی نیکوست؛ برای آن کس که به خدا و روز بازپسین، امید دارد و خدا را فراوان یاد می کند».14
این تعبیر قرآن، یعنی در وجود پیغمبر، اسوه و تأسی ای است برای شما و وجود پیغمبر، کانونی است که ما از آن کانون، باید روش زندگی را استخراج کنیم؛ چون رفتار پیغمبر، آن قدر عمیق است که از جزئی ترین کار او، می توان قانون زندگی استخراج کرد. اخلاق و رفتار او قرآن بود؛ آن گونه که همسرش می گفت؛ «کان خلقه القرآن».15
آن چه برای ما و شما مهم و الهامبخش است، آن که اخلاق نیک و رفتار پسندیدة او، از دوران بعد از بعثت سامان نیافت؛ بلکه سیمای محمد صلی الله علیهوآله پیش از بعثت، ستودنی، نیک، بیمانند و قابل تأسی بود؛ محمدی که خدیجه، جوانی او را سرشار از نیک رفتاری و حسن خلق، ترسیم می کرد.16
حسن و جمال عالم اگر یافت آفتاب
یک ذره زآفتاب جمال محمدست17
جلوه هایی از جمال محمد صلی الله علیهوآله را در نوع رفتار و تعامل با خدا، خود، خانواده و دیگران، به نظاره می نشینیم:
1. با خدا
بندة خدا بود و هنگام نیایش، همچون مسکینان نیازمند، دست ها را بالا می گرفت18 و می فرمود: آفریدگار، باحیا و بخشنده است؛ وقتی مردی دست های خود را به سوی او بلند می کند، شرم دارد که آن را خالی و نومید باز گرداند.19
او آرامش کامل خویش را در عبادت و راز و نیاز با حق می یافت. عبادتش به منظور طمع بهشت و یا ترس از جهنم نبود؛ بلکه عاشقانه و سپاس گزارانه بود و به یاران خود توصیه می کرد که بهترین وقت ها را برای رابطة خود و پروردگار، اختصاص دهند.20
نماز را نور چشم خود می دانست و با اشتیاق تمام، وقت نماز را انتظار می کشید.21
بسیار روزه می گرفت و چون رمضان فرا می رسید، رنگ چهره اش دگرگون می گشت و نماز و نیایشش، بیشتر می شد.22
به علی علیه السلام می فرمود: روز رستاخیز، همه دیدگان، جز سه دیده، گریان است؛ دیده ای که در راه خدا بیدار خوابی کشیده، ودیده ای که بر حرام شده های الهی بر هم نهاده شده و دیده ای که از بیم خدا، بسیار گریسته است.23
2. با خود
آسان و راحت زندگی می کرد. او خفیف المئونه بود؛ یعنی سادگی را در زندگی انتخاب کرده بود. ساده غذا می خورد. ساده لباس می پوشید و ساده حرکت می کرد. ساده زیستی، از اصول زندگی او بود.24
زیراندازش، غالباً حصیر بود. بر روی زمین می نشست و عبایی داشت که هر جا می رفت، آن را «دولا» می کرد و زیر خود می انداخت. در خانه را خود باز می کرد و با دست خود، گوسفندان را می دوشید.25
بر مرکب بی زین و پالان سوار می شد و از این که کسی در رکابش حرکت کند، به شدت، جلوگیری می کرد. قوت غالبش، نان جوین و خرما بود.26
در عین سادگی، طرفدار فقر نبود و مال و ثروت را به سود جامعه و برای صرف در راه های مشروع، لازم می شمرد و می گفت: «چه نیکوست ثروتی که از راه مشروع به دست آید؛ برای آدمی که شایستة داشتن ثروت باشد و بداند چگونه صرف کند»27 و نیز می فرمود: «مال و ثروت، کمک خوبی است برای تقوا».28
بر کارهایش، نظم حکم فرما بود. اوقات خویش را تقسیم می کرد و به دوستان خود می فرمود: «تقسیم وقت کنید و همة تلاش خود را به کار گیرید و کار هر روز را همان روز انجام دهید».29
به نظافت و بوی خوش، علاقه داشت؛ هم خودش رعایت می کرد و هم به دیگران تأکید می کرد که تن خویش را پاکیزه و خوش بو نگه دارند.30
به آیینه یا آب، می نگریست و موهایش را شانه می زد و خود را برای یاران می آراست.31
همواره لباسش پاکیزه بود و می فرمود: از عوامل ارجمندی مومن نزد خدای والای، پاکیزگی لباس اوست.32
هنگامی که هیئتی بر او وارد می شد، زیباترین لباسش را می پوشید.33
لباس خشنی از پنبه یا کتان می پوشید و بیشتر لباس هایش سفید بود. لباس مخصوصی برای نماز جمعه داشت.34
امیرمومنان علیه السلام در وصفش میفرمود:
پیامبر صلی اللّه علیه وآله، از دنیا چندان نخورد که دهان را پر کند و به دنیا، با گوشة چشم نگریست. دو پهلویش از تمام مردم، فرورفته تر و شکمش، از همه خالی تر بود. دنیا را به او نشان دادند؛ اما نپذیرفت و چون دانست که خدا چیزی را دشمن می دارد، آن را دشمن داشت. چیزی را که خدا خوار شمرد، خوار انگاشت و چیزی را که خدا کوچک شمرد، کوچک و ناچیز دانست و همانا پیامبر صلی اللّه علیه وآله، بر روی زمین می نشست و غذا می خورد و چون برده، ساده می نشست و با دست خود، کفشش را وصله می زد و جامة خود را با دست خود می دوخت و بر الاغ برهنه می نشست و دیگری را پشت سر خود سوار می کرد. پرده ای بر در خانه او آویخته بود که نقش و تصویر در آن بود؛ به یکی از همسرانش فرمود: «این پرده را از برابر چشمان من دور کن» و همواره دوست داشت تا جاذبه های دنیا، از چشمانش پنهان بماند و از آن، لباس زیبایی تهیه نکند و آن را قرارگاه دائمی خود نداند و امید ماندن در دنیا نداشته باشد؛ پس، یاد دنیا را از جان خود بیرون کرد و دل از دنیا برکند و چشم از دنیا پوشاند و چنین است کسی که چیزی را دشمن دارد، خوش ندارد که به آن بنگرد یا نام آن، نزد او بر زبان آورده شود. در زندگانی رسول خدا صلی اللّه علیه وآله، برای شما نشانه هایی است که تو را به زشتی ها و عیب های دنیا، راهنمایی می کند؛ زیرا پیامبر، با نزدیکان خود، گرسنه به سر می برد و با آن که مقام و منزلت بزرگی داشت، زینت های دنیا از دیدة او دور ماند؛ پس پیروی کننده، باید از پیامبر صلی اللّه علیه وآله پیروی کند و به دنبال او راه رود و قدم بر جای قدم او بگذارد وگرنه از هلاکت، ایمن نمی باشد که همانا خداوند، محمد صلی الله علیه وآله را نشانة قیامت و مژده دهندة بهشت و ترساننده از کیفر جهنم قرار داد. او با شکمی گرسنه، از دنیا رفت و با سلامت جسم و جان، وارد آخرت شد. [برای خود] سنگی بر سنگی نگذاشت؛ تا جهان را ترک کرد و دعوت پروردگارش را پذیرفت. وه! چه بزرگ است منتی که خدا با بعثت پیامبر صلی اللّه علیه وآله بر ما نهاده و چنین نعمت بزرگی، به ما عطا فرموده؛ رهبر پیشتازی که باید او را پیروی کنیم و پیشوایی که باید راه او را تداوم بخشیم».35
3. با خانواده
در خانواده، مهربان بود. انس می گفت: کسی با زن و فرزندش مهربان تر از رسول گرامی نبود. نسبت به همسران خود، هیچ گونه خشونتی نمی کرد و این، بر خلاف خلق و خوی مکیان بود. به حسن معاشرت با زنان توصیه می کرد و می گفت: همة مردم، دارای خصلت های نیک و بد هستند. مرد، نباید تنها جنبه های ناپسند همسر خویش را در نظر بگیرد و او را ترک کند؛ زیرا هر گاه از یک خصلت او ناراحت شود، خصلت دیگرش، مایة خشنودی اوست و این دو را باید با هم به حساب آورد. در کارهای خانه، به خانواده کمک می کرد.
با فرزندان و فرزندزادگان خود، مهربان بود؛ به آنها محبت می کرد؛ آنها را روی دامن خویش می نشاند؛ بر دوش خویش سوار می کرد و آنها را می بوسید و اینها، همه برخلاف خلق و خوی رایج آن زمان بود. چون صبح می شد، بر سر فرزندان و نوههایش دست می کشید. روزی در حضور یکی از اشراف، یکی از فرزندزادگان خویش - حضرت مجتبی علیه السلام - را می بوسید. آن مرد گفت: من دو پسر دارم و هنوز حتی یک بار، هیچ کدام از آنها را نبوسیده ام. فرمود: «کسی که مهربانی نکند، رحمت خدا، شامل حالش نمی شود».36
در خدمت کارهای خانه بود و از اهل خانه، نه غذایی می طلبید و نه علاقه اش به خوردنی را ابراز می کرد.37 اگر غذایش می دادند می خورد و آن چه می دادند، می پذیرفت و آن چه نوشیدنی می دادند، می نوشید و چه بسا خود، برای خوردن و نوشیدن بر می خاست و به خانواده اش غذای خوب می داد.38
4. با همه
با همه صمیمی بود و کسی که برای نخستین بار او را می دید، هیبتش او را می گرفت و هر کسی با او معاشرت می کرد، دوستیاش را به دل می گرفت.39
در معاشرت با مردم، مهربان و گشاده رو بود؛ به هر کسی می رسید، سلام می کرد و در سلام، به همه، حتی کودکان و بردگان، پیشی می گرفت.
وقتی به کسی دست می داد، پیش از او، دست خویش را باز نمی کشید؛ همچنان که صورتش را از او بر نمی گرداند؛ مگر آن که او صورتش برگرداند.40
چون با دوستانش برخورد می کرد، دستانشان را می گرفت و می فشرد.
می فرمود: سه چیز است که دوستی آدمی با برادر مسلمانش را زلال می سازد؛ هنگام دیدار با چهره ای گشاده با دوستش روبهرو شود، زمان نشستن در مجلس، برایش جا باز کند و او را با محبوب ترین نامش بخواند.41
چهره ای گشاده داشت و تندخو، ملامتگر و فحاش و مزاح نبود؛ انس می گوید: ده سال خدمتش را کردم؛ نه هرگز دشنامم داد و نه کتکم زد؛ نه مرا از خود راند و نه به رویم اخم کرد. هر گاه در کاری که دستور فرموده بود، سستی میکردم، سرزنشم نمی کرد.42
برای خدا، خشمگین می شد؛ نه برای ارضای خویش. اهل انتقام گرفتن نبود؛ عفو می کرد و می گذشت.
عذر عذرخواهنده را می پذیرفت و بر جفا و تندخویی دیگران، صبور و حلیم بود. می فرمود: خدا مرا به مدارا فرمان داده است؛ آن گونه که به نماز دستور داده است. مردم دار و خوش خلق بود و با یاران خود، حلقه وار می نشست.43
همگان را به خوش اخلاقی توصیه می کرد و می فرمود: «نزدیکترین همنشین من در رستاخیز، خوش اخلاق ترین شما است و در ترازوی عمل کسی در روز قیامت، چیزی بهتر از خوش خلقی گذاشته نمی شود».44
پای خود را جلوی هیچ کس دراز نمی کرد و در حضور کسی، تکیه نمی نمود. غالباً دو زانو می نشست. در مجالس، دایره وار می نشست تا مجلس، بالا و پایینی نداشته باشد و همه، جایگاه مساوی داشته باشند.45
از اصحابش، تفقد می کرد و اگر سه روز یکی از اصحاب را نمی دید، سراغش را می گرفت؛ اگر مریض بود، او را عیادت می کرد و اگر گرفتاری داشت، کمکش می نمود.46
در مجالس، تنها به یک فرد نگاه نمی کرد و یک فرد را طرف خطاب قرار نمی داد؛ بلکه نگاه های خود را در میان جمع، تقسیم می کرد.47
با هر مسلمانی که برخورد می کرد، مصافحه می کرد و دست خود را در دست او نگه می داشت تا طرف مقابل، دست خود را عقب بکشد. هرگاه کسی نزد او می نشست و با او کار داشت، نمازش را سریع تمام می کرد و به کار او می رسید. متواضع بود. در مجلس، هر جا که جا بود، می نشست و جای خاصی برای خود اختصاص نمی داد و دیگران را هم از این کار نهی می کرد.48
از همه خندهروتر بود. یارانش می گفتند: هیچ کس را ندیدیم که بیش از رسول خدا صلی الله علیهوآله بر لبانش تبسم باشد.49
ماه فروماند از جمال محمد
سرونباشد به اعتدال محمد
سعدی اگر عاشقی کنی و جوانی
عشق محمد بس است و آل محمد50
