شیخ مفید، سند افتخار مکتب تشیع

شیخ مفید در عصری پرالتهاب و دورانی پراضطراب زندگی می کرد که بحث ها، مناظرات، جدال ها و گفتگوهای اعتقادی بسیار رایج بود، باب بحث و گفتگو با مخالفان شیعه را باز کرد و با تسلطی که به علوم مختلف از قبیل: کلام، فقه، اصول و تفسیر داشت، از مذهب تشیع دفاع و حمایت کرد و به شبهات موجود پاسخ گفت .

Normal 0 false false false EN-US X-NONE AR-SA MicrosoftInternetExplorer4

چشمه سار اندیشه

در گلستان دین و دانش به دانشمندان ابرار و متعهدی برمی خوریم که علم را تنها به خاطر خدا و برای خدمت به جامعه مسلمین می خواهند . این گروه در طول تاریخ کم نظیر و نادر بوده اند و همین امر سبب شده است که همچون ستارگانی پرفروغ و بدون افول در آسمان تاریک دنیای متمدن بدرخشند و مشعلی برای پویندگان راه هدایت و طالبان نجات، به شمار آیند و با عمر پربرکت و خدمات بی شائبه، دنیای اسلام را با رایحه علم و معرفت خود عطرآگین و با درخشش همیشگی خویش منور سازند .

یکی از این عالمان عامل و دانشمندان مخلص که افکار و آثار جاویدش تا قیام قیامت به ما و نسل های آینده نور می دهد، «محمد بن محمد بن نعمان بغدادی عکبری » معروف به «ابن معلم » و «شیخ مفید» است .

وی متکلمی توانا و فقیهی محقق و از پیشتازان علم کلام و حدیث و از رجال نامی شیعه است که چون کوکبی درخشان در آسمان فقاهت و روایت طلوع کرد و برای همیشه پرفروغ خواهد ماند . این فقیه و متکلم جلیل القدر و خدمتگزار مکتب مقدس اهل بیت علیهم السلام در روز یازدهم ذی قعده سال 336 یا 338ه ق . در قریه «سویقه ابن بصری » از توابع «عکبری » در ده فرسنگی شمال بغداد، نزدیک شهر «دجیل » در یک خانواده اصیل و عمیق در مذهب تشیع - که زندگی آنان مالامال از عشق به اهل بیت علیهم السلام بود - به دنیا آمد ⁽¹⁾. . از اوان کودکی همراه پدر به بغداد رفت و فراگیری علم و دانش را با یاد خدا آغاز کرد . شور و عشق فراوان به تحصیل، نشاط و علاقه بسیار به مطالعه، کار را بدانجا رسانید که در پنج سالگی برای او از «ابن ابی الیاس » اجازه روایت گرفتند! وقتی هفت سال و چند ماه از عمر شریفش گذشته بود، از «ابن سماک » روایت نقل کرد . وی فرزانه ای تلاشگر گردید به طوری که پیش از سن دوازده سالگی از برخی محدثان اخذ روایت کرد و از استاد خویش «شیخ صدوق » قبل از بیست سالگی حدیث شنید ⁽²⁾.

همت بلند، تلاش بسیار و ایمان قوی، همه دست به هم داد و شیخ مفید (ره) را انسانی فهیم و عالمی هوشمند ساخت .

او در صدد بود تا آموزش و تعلیم و تربیت شاگردان را از کودکی آغاز کند و در این راستا استعدادهای شگرف و درخشان را شناسایی نماید . جاذبه فوق العاده و پشتکار چشمگیر وی بدانجا انجامید که شاگردان بسیاری زانوی تعلم به محضرش زدند و هر روز از سرچشمه علم و دانش او بهره ها بردند . این معلم انسان دوست، به پدر و مادر کودکان مستعد و علاقمند به تحصیل - که در فقر و ناداری به سر می بردند - پول می داد تا با رضایت آنان فرزندانشان کسب علم کنند و دغدغه خاطری برای خانواده خویش نداشته باشند . ظرافت برخورد و تلاش گسترده شیخ، برکت بسیاری به حوزه تعلیم و تربیت او بخشید و از سوی دیگر آثار وی را چون مشعلی فروزان، روشن و نورانی ساخت⁽³⁾.

سکاندار حرکت شیعه

وی از شخصیت های بزرگی است که ارباب تراجم و دانشمندان رجال شناس به طور عموم او را ستوده و خدمات او را به عالم شیعه متذکر شده اند و این خود بزرگترین دلیل بر خدمتگزاری او به ساحت مقدس ائمه دین علیهم السلام و نوامیس مقدس این آیین است و از آنجایی که سیاست کلی خلفای بنی عباس در دوران های مختلف نسبت به شیعه یک سیاست خشن و سختی بود، سعی می کردند با انواع مختلف آزار و شکنجه و نشر اکاذیب و جعل اخبار و نسبت دادن آنها به ائمه اطهار علیهم السلام، مذهب شیعه را آلوده سازند و میان آنان و عقایدشان تفرقه ایجاد کنند، اما با گذشت زمان و تضعیف دولت مرکزی بنی عباس و با روی کار آمدن دولت های استقلال طلب شیعه همچون فاطمیین، صفاریان و طاهریان، شیعه از یک آزادی کامل برخوردار گردید و این وضع موجب شد که به فعالیت های وسیعی مشغول شوند و انجمن ها و حوزه های علمی را تشکیل بدهند و کتاب های علمی و مذهبی را تالیف کنند، ولی علمای اهل تسنن که با آزادی سیاسی شیعه; وضع خود را در خطر می دیدند، ساکت ننشسته و شروع به تبلیغات دامنه داری بر علیه مذهب شیعه نموده و در علم کلام، اصول و استدلالات فقهی پیشرفت وسیعی کنند، لذا جهان تشیع به دانشمندانی نیازمند بود که بتوانند از مذهب شیعه دفاع کنند و پاسخگوی شبهات و ایرادات آنها باشند .

شیخ مفید که خود از محدثین عالی قدر شیعه بود، برای حفظ و صیانت این مذهب، مکتب بحث و استدلال را گشود و در سن 40 سالگی ریاست شیعیان را در فقه و کلام و حدیث بر دوش گرفت و برای آشنا ساختن شیعه به روش استدلالی سایر فرقه های اسلامی، زحمات زیادی را متحمل شد و در عصری پرالتهاب و دورانی پراضطراب که بحث ها، مناظرات، جدالها و گفتگوهای بسیاری ایج بود، سکانداری حرکت شیعه را بر عهده گرفت .

او پس از شرکت در مجامع عمومی بغداد، راه و روش استدلال را فرا گرفت و تسلط کاملی بر مسائل اصولی و کلامی پیدا کرد، بنابراین دست به کار تهذیب فقه شیعه شد و سبک تازه ای که در واقع مکمل همان سبک سابق بود، در پیش گرفت و طریقه استنباط و استخراج احکام را از روی ادله شرعیه به شاگردان خویش آموخت ⁽⁴⁾و علم اصول فقه را - که در استنباط احکام مورد نیاز بود - به صورت دلپذیر و جامعی درآورد و مسائل متفرقه آن را جمع آوری کرده و به طور دقیق و مشروح تجزیه و تحلیل کرد و با رنج زیادی که در این راه متحمل شد، قواعد اصولی را مرتب ساخت و کتاب کوچکی که مشتمل بر تمام مباحث علم اصول بود، تصنیف کرد .

سرآمد فن مناظره

چیزی که به زندگانی شیخ جلوه تازه ای بخشیده، قدرت مناظره او بود . شیخ در مجال مناظره از استحضار عجیبی برخوردار بود و پیوسته انگشت روی نقاط ضعف سخن طرف مقابل می گذاشت و اگر همه مناظرات شیخ در جایی گرد آید، عظمت او روشن تر می گردد . هرچند شاگرد بزرگ او مرحوم «سید مرتضی » قسمتی از مناظرات او را در کتابی به نام «العیون » گردآورده و در زمان ما چاپ شده است .

در قدرت جدل و مناظره او همین بس که مخالفان شیخ می گفتند: او توانایی آن را دارد که ثابت کند این ستون از نقره است درحالی که از سنگ باشد . به طور مسلم این سخن از باب مثل گفته شده و حکایت از توان و قدرت او در مناظره دارد ⁽⁵⁾.

نقل می شود که وی تمامی کتابهای مخالفان را حفظ نمود و به خاطر سپرد و بدینسان توانست شبهه های آنان را پاسخ بگوید . همچنین در خانه شیخ مجلس بحثی برپا می شد که اکثر علما از مذاهب مختلف در آن شرکت می کردند و مفید با تمامی آنان به بحث می پرداخت . نمونه هایی از این مناظرات را در کتاب با ارزش «الفصول المختارة » می بینیم که در آنها اوج مرتبت و ژرفایی اندیشه و تیزهوشی و لطافت فکر ایشان به روشنی جلوه گر است⁽⁶⁾.

مکتب شیخ مفید

عصر شیخ مفید، عصر شکوفایی تمدن اسلامی بوده و کاروان علم و دانش افق ها را می شکافت و پیش می رفت و جز مراکز اسلامی هیچ نقطه ای از نقاط جهان مهد علم و دانش نبود و آثار تمدن از همه جا دست و پای خود را جمع کرده و به این نقطه سرازیر گردیده بود . هنوز صلیبیان در فکر حمله به شرق نبوده و نیز ثنویان (مغول) در فکر هجوم به تمدن اسلامی نبودند . در چنین شرایطی که جامعه اسلامی از نعمت امنیت خارجی برخوردار بوده و هر روز دامنه علم گسترش می یافت . کافی است بدانیم که در پیشرفت علوم، کم تر قرنی مانند قرن چهارم و پنجم اسلامی یافت می شود .

فرقه معتزله که عقل گرا بودند، پس از روی کار آمدن «آل بویه » که خود شیعه و عقل گرا بودند، بار دیگر رشد کرده و در مقابل; اهل حدیث و سلفی ها به وجود آمد و در عین حال همان گروه که مورد حمایت آل بویه نیز بودند، با شیعه ناسازگاری های فراوانی داشتند ⁽⁷⁾.

علم کلام و اصول فقه در میان دانشمندان اهل تسنن رونقی به سزا یافته بود . فقها و متکلمین بسیاری از اطراف بلاد اسلامی در بغداد گرد آمده و در رشته های گوناگون علمی به خصوص اصول عقاید و دیگر علوم و فنون متداول، مشغول بحث و جدل بودند . هرچند علم کلام پیش از شیخ مفید در میان شیعیان سابقه داشت، ولی به علت محدودیتی که در کار شیعیان وجود داشت، این موضوع از مرحله تالیف و تصنیف و متون کتابها و جنبه های خصوصی تجاوز نمی کرد .

پیش از «شیخ مفید» ، استاد او، «شیخ صدوق » رئیس علمی و دینی شیعیان وقت، سبک ساده ای در تصنیف و تالیف به وجود آورده و آن را مبنای کار خود قرار داده بود . شیخ صدوق در فقه و اصول عقاید با استفاده از آیات صریح قرآنی و متن روایات پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام بهره می گرفت و کتاب می نوشت و به همان شیوه نیز فتوی می داد . از یک نظر سبک ساده شیخ صدوق و طریقه بی آلایش او در بیان احکام و عقاید که از الفاظبافی و عبارت پردازی های متکلمین و اصولیان عصر به کلی پیراسته بود، بسیار خوب و مطلوب می نمود، ولی از نظر دیگر چون ادامه آن وضع با سیر و پیشرفت اهل تسنن در علوم نامبرده و کوتاهی شیعه در این باره ممکن بود رکودی در کارشان پدید آورد; لذا لزوم یک تحول اساسی در سبک استدلال و نگارش علوم و فنون اسلامی شیعه به خوبی احساس می شد; به خصوص اهل سنت از این لحاظ با دیده حقارت به آنان می نگریستند و این کمبودها را به رخ آنان می کشیدند . بنابراین شیخ مفید در ابداع و تعمیم و توسعه این مکتب کوشید و با استفاده از مبانی علم کلام و اصول فقه، راه بحث و استدلال را بر روی شیعیان گشود و اصول فقه را به صورت دلپذیری درآورد و ابواب آن را با دقت مورد تجزیه و تحلیل قرار داد و از پراکندگی بیرون آورد و هر موضوعی از آن را در محل خود جای داد و بدین وسیله، راه استفاده از احکام را روشن ساخت و از این راه نه تنها شیعیان را با روش استدلالی سایر مسلمین آشنا نمود، بلکه از زمان وی تاکنون تمام دانشمندان شیعه بی واسطه یا با واسطه از مکتب او استفاده کرده اند ⁽⁸⁾.

ولایت فقیه از دیدگاه شیخ مفید

نخستین فقیهی که به نظام ولایت فقیه به عنوان یک نظام الهی تصریح فرمود و تلاشی وافر و چشم گیر در تحکیم مبانی و مبادی این نظام خدایی کرد، شیخ مفید بود به طوری که این اعتقاد مقدس و محبت آفرین، وی را مبغوض ترین فقهای شیعه نزد عالمان دیگر مذاهب قرار داد، شیخ عظیم الشان بر این باور بود که «ولایت یک نظام حکومتی است و از فقیه به عنوان حاکم اسلامی و یا نایب حاکم اسلامی تعبیر شده است . این مذهب به وراثت از امام معصوم علیه السلام به فقها انتقال یافته است، زیرا روایت «العلماء ورثة الانبیاء» و اخبار صحیحی در دست ماست که این امور به فقها واگذار شده است » ⁽⁹⁾.

ویژگی های اخلاقی و عرفانی

شایسته ترین و نیکوترین اخلاق را علمای بزرگ ما از مکتب اهل بیت علیهم السلام کسب کرده اند و این صفات پسندیده نوعا در آنها دیده می شود، اما فضائل اخلاقی و صفات حمیده بعضی از علما به صورت برجسته تر نمایان است . شیخ فرزانه و فقیه فرهیخته، مرحوم مفید از جمله افرادی بود که حالات و صفات برجسته بسیاری را در خود جمع کرده بود . وی از روحیات معنوی خاصی برخوردار بود و خشوع و فروتنی فراوان داشت به طوری که نوشته اند در مجلس شاگردش «سید مرتضی » حاضر می شد و با این که سید می خواست استاد خود را به جای خویش بنشاند، ولی استاد نمی پذیرفت و از سید می خواست که درسش را ادامه دهد و از سخنانش لذت می برد و برای این که از مقام علمی او تجلیل کند، با این که خود رهبر شیعیان بود، همچو شاگرد در محضر او می نشست; زیرا معتقد بود انسان باید از نعمت ها و امکاناتی که خدای بزرگ برای او فراهم آورده، بیشترین استفاده را بکند ⁽¹⁰⁾.

وی بسیار نماز می خواند و روزه می گرفت و هزاران صدقه می داد . لباس خشن بر تن می کرد . ظاهری لاغراندام، میان قامت و گندمگون داشت ⁽¹¹⁾. انسان وارسته ای بود که سرای دل را به نور تقوا و تهذیب نفس روشن کرده بود . یاد خدا آرام بخش روح و روان او و معارف اهل بیت زینت بخش نهانخانه وجودش گشته بود . وی عالم عاملی بود که سخنان و آثار اخلاقی ارزنده اش، دارویی شفابخش برای ره پویان راه وارستگی به حساب می آمد، اما قبل از اینها عمق جان را به زینت ورع، تزکیه و اخلاق آرایش داده بود به طوری که عالمان شیعه و سنی معتقد بودند وی از لحاظ اخلاقی سرآمد اقران و هم عصران خویش بوده است . به همین دلیل آثار اخلاقی وی تاثیر بسیاری در روح و روان دانش پژوهان گذاشته و سخنان کیمیاگونه اش اثری ژرف و الهی برای پیرایش قلوب پاک انسان بوده است⁽¹²⁾.

عالمان شیعه پیرامون حالت روحی و عرفانی و شیوه اخلاقی این دانشمند، سخنان بسیاری گفته و جملات زیادی نوشته اند . برترین امتیاز و بالاترین دلیل بر کمال فراوان شیخ و رسیدن وی به قله تکامل و تهذیب نفس، نامه ها و توقیعاتی است که این عالم ربانی شایستگی دریافت آنها را پیدا کرد . نامه هایی که به افتخار وی از طرف قائم آل محمد صلی الله علیه و آله حضرت مهدی علیه السلام نگاشته شده است⁽¹³⁾.

مقام علمی و عملی

یکی از مشخصات بارز علمای بزرگ شیعه این است که چون علم و دانش را برای خدا و در راه خدمت به بندگان خدا طلب می کنند، خداوند وقار و شخصیت اجتماعی ارزنده ای به آنان ارزانی داشته است «... و لله العزة و لرسوله و للمؤمنین ...» ⁽¹⁴⁾. این عزت و سربلندی را خداوند به بندگان خالص خود داده است و در طول تاریخ مردم شاهد این عزت برای بندگان شایسته بوده اند .

شیخ مفید از این نعمت الهی برخوردار بوده و دارای خصوصیاتی بارز بود که او را از سایر علما جدا کرده و دوست و دشمن به عظمت وی اعتراف کرده اند و محبوب دل دانشمندان می باشد و پس از گذشت بیش از هزار سال از ولادتش می بینیم که نام مبارکش بر سر زبانها و لابلای کتابها همچنان زنده و جاوید مانده است .

یادگارهای ارزنده علمی

بسیای از دانشمندان شیعه و سنی ذکر کرده اند که شیخ مفید متجاوز از دویست جلد کتاب در متون مختلف تالیف کرده که هرکدام از آنها در نهایت اتقان تدوین شده است . نجاشی، مؤلف کتاب «فهرست مصنفی الشیعة » متجاوز از 170 کتاب از تالیفات او را ذکر کرده است که نمونه هایی از آنها را با موضوعات مختلف ذکر می کنیم تا خوانندگان محترم به میزان کار و کوشش و تطور اندیشه مواج و تابناک آن مدافع رشید و پرتوان اسلام و شیعه پی ببرند:

1 . اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات در علم کلام .

2 . اصول الفقه در اصول فقه و مسائل متفرقه آن .

3 . الامالی پیرامون اخلاق اسلامی .

4 . الارکان فی دعائم الدین . اصول دین و عقاید .

4 . التمهید: در حدیث .

6 الارشاد: پیرامون حضرت بقیة الله علیه السلام .

7 . الفصول المختارة: دانش و مناظره .

8 . الرد علی الجاحظ: در زمینه رد عقیده جاحظ .

9 . الافصاح فی الامامة: درباره امامت .

10 . البیان فی تالیف القرآن: درباره قران و فضیلت آن .

و کتب بسیاری که در موضوعات متفرقه و فنون دیگری تصنیف و تالیف کرده، اما متاسفانه مانند بسیاری از کتب دیگر مؤلفین شیعه، فقط تعداد محدودی از آنها اکنون در دسترس است⁽¹⁵⁾.

غروب غم انگیز

شیخ مفید پس از این که 76 یا 78 سال عمر شریف خود را در راه خدمتگزاری به اهل بیت علیهم السلام و خاندان پاک پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله گذراند، در شب جمعه سوم ماه مبارک رمضان سال 413ه ق در شهر بغداد از دنیا رفت . جنازه او را به محله «اشنان » آوردند و در میدان وسیعی نهاده و متجاوز از هشتاد هزار نفر سوگوار اشک اندوه ریخته و عاشورایی دیگر در ماه صیام برپا کردند .

ده ها هزار نفر به همراه «سید مرتضی » بر پیکر این انسان وارسته نماز گزاردند که حدود 50 سال چون مشعلی تابناک، بخش گسترده ای از جهان اسلام را با دانش و معرفت خود روشن ساخته و در کرانه دجله بغداد، دجله ای دیگر از علم و معرفت به راه انداخت⁽¹⁶⁾.

مورخین می نویسند پس از ادای نماز، او را در خانه خود در محلی سپرده و پس از چندی جنازه اش را به قبرستان قریش منتقل کردند و در پایین پای حضرت جواد علیه السلام کنار قبر استادش «جعفر بن محمد بن قولویه » به خاک سپردند .

اما شخصیت سترگ او که پنهان کردنی و از یاد رفتنی نبود، پیوسته در برابر چشم زمان باقی ماند و هرگز از یاد نرفت و در روند شکوفایی فقه و کلام و مذهب اهل بیت نقش برجسته خود را ایفا کرد ⁽¹⁷⁾. وهم اکنون مزار شریفش در رواق مطهر کاظمین در قسمت جنوبی، دارای ضریح و صندوقی است و زیارتگاه شیعیان است . و امروز پس از قرنهای متمادی در معرکه آراء، کلام او خورشید مناظرات و آفتاب گفتگوهاست و در هنگامه دانش و فرهنگ، نام او همراه با عظمت و قداست برده می شود و در محافل علمی از نظرات و سخنان حکیمانه اش بهره می برند .

پی نوشت:

1) ترجمه الارشاد، رسولی محلاتی، مقدمه، ص 14 .

2) دیدار با ابرار (شیخ مفید) احمد لقمانی، ص 21 و 22 .

3) همان، ص 57 و 58 .

4) ترجمه الارشاد، ص 11 و 12 .

5) سیمای فرزانگان، آیة الله جعفر سبحانی، ص 446 و 447 .

6) مجله نور علم، دوره سوم، شماره 10، ص 109 .

7) ماخذ قبل، ص 449 و 450 .

8) مفاخر اسلام، علی دوانی، ج 3، ص 241 و 242 .

9) ماهنامه شاهد، شماره 307، ص 32، آذرماه 1379ه ش .

10) مجله پاسدار اسلام، شماره 5، اردیبهشت 1361، ص 59 .

11) شذرات الذهب، ابن حماد حنبلی، ج 3، ص 20 .