عالم برزخ، عالم متوسطی میان دنیا و آخرت است که مردگان تا قیامت در آن بسر می برند .
پس از اثبات وجود روح مجرد و بقای آن پس از مرگ و تخلیه بدن، این مساله اساسی مطرح می گردد که ارواح پس از مرگ و خارج شدن از قالب اجسام بدنی در کجا زندگی می کنند؟
آیا عالمی به نام برزخ که واسطه بین عالم دنیا و عالم آخرت است وجود دارد؟ یعنی ما در سلسله عقاید خود و ملاحظه مراحل تکاملی انسانها قبل ا ز این دنیای مادی، نطفه بودیم و قبل از نطفه عناصری در زمین، و بعد از نطفه به صورت انسانی در آمدیم و در دنیا زندگی می کنیم آیا بعد از این دنیا هم به عالم دیگری وارد می شویم به نام عالم برزخ یا نه؟
کلمه برزخ در لغت به معنای فاصله و حائل میان دو چیز راگویند .
مرحوم طریحی (1) در مجمع البحرین (2) در معنای کلمه برزخ چنین می نویسد:
«البرزخ: الحاجز بین الشیئین » یعنی «برزخ حائل بین دو شی ء است » ، سپس روایتی از معصوم علیه السلام چنین نقل می کند: «نخاف علیکم هول البرزخ » پس مراد از برزخ در این روایت بین دنیا و آخرت از هنگام مرگ تا رستاخیز می باشد پس کسی که می میرد، داخل برزخ می شود . این کلمه و واژه در قرآن سه بار و در سه آیه ذکر شده است: در دو آیه که یکی در سوره فرقان و دیگری در سوره «الرحمان » است، واژه برزخ به معنای فاصله و حائل میان دو دریا که یکی شور است و دیگری شیرین و به هم نمی آمیزند، آمده و در آیه سوم که در سوره «مؤمنون » است، در معنای عالم برزخ یا فاصله میان مرگ و رستاخیز ذکر شده است .
آیه اول: «و هو الذی مرج البحرین هذا عزب فرات و هذا ملح اجاج و جعل بینهما برزخا و حجرا محجورا» (3) .
«او خدائی است که آب دو دریا را بهم آمیخت، دو دریایی که آب یکی از آن دو شیرین و گوارا است و آب دیگری شور و تلخ، و میان این دو آب فاصله و حائلی قرار داد تا همیشه از هم جدا باشند و به هم نیامیزند» .
آیه دوم: «. . و بینهما برزخ لا یبغیان ...» (4) .
«میان آن دو دریا فاصله ای است که به حدود یکدیگر تجاوز نمی کنند و به هم نمی آمیزند» .
آیه سوم: «لعلی اعمل صالحا فیما ترکت کلا انها کلمة هو قائلها و من ورائهم برزخ الی یوم یبعثون » (5) .
«گناهکاران گویند تا شاید به تدارک و جبران گذشته کردار نیک انجام دهم و به آن خطاب شود که هرگز چنین نخواهد شد و گناهکاران کلمه «ارجعننی » را که از سر حسرت بر زبان رانند و نتیجه ای نگیرند، که از عقب آنها عالم برزخ است تا روزی برانگیخته شوند .
غیر از این آیه، آیات دیگری نیز در قرآن ذکر شده که از مجموع مطالب آنها استفاده می شود که عالم برزخ واسطه بین عالم دنیا و عالم آخرت است از جمله آنها:
«و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیاء عند ربهم یرزقون » (6) .
«(ای پیامبر) هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شدند، مردگانند! بلکه آنان زنده اند و نزد پروردگارشان (در عالم برزخ) روزی داده می شوند» .
در آیه 171 سوره آل عمران می فرماید:
«و از نعمت خدا و فضل او (نسبت به خودشان در عالم برزخ) مسرورند و (می بینند که) خداوند پاداش مؤمنان را ضایع نمی کند (نه پاداش شهیدان و نه پاداش مجاهدان را که شهید شدند)» .
«یثبت الله الذین آمنوا بالقول الثابت فی الحیوة الدنیا و فی الآخرة ...» (7) .
خداوند کسانی را که ایمان آوردند، به خاطر گفتار و اعتقاد ثابتشان، استوار می دارد هم در این جهان و هم سرای دیگر (در عالم برزخ و سرای آخرت) .
از همه این آیات استفاده می شود که بعد از مرگ، عالم برزخ است تا روزی که مبعوث شوند و این برزخ عالم قیامت نیست یعنی انسان پس از مرگ بلافاصله به روز قیامت منتقل نمی شود .
شخصی به امام صادق علیه السلام عرض کرد: چه می فرمایید در آیه «النار یعرضون علیها غدوا و عشیا ...» (8) . «آتش است که هر صبح و شام که آنان بر آن عرضه می شوند؟» فرمود: «دیگران چه می گویند؟» عرض کرد: «می گویند آن آتش جهنم جاوید (آخرت) است و گویند که بین صبح و شام عذابی نباشد» . فرمود: «پس اینها خوشبخت اند «که بخشی از روز را در آسایش بسر می برند» . عرض کرد: «پس چگونه است؟» فرمود: «این، در دنیا است که مربوط به عالم برزخ است . و اما جهنم جاوید محتوای این آیه است: «.. . و یوم تقوم الساعة ادخلوا آل فرعون اشد العذاب » (9) .
«روزی که قیامت برپا شود (می فرماید:) آل فرعون را در سخت ترین عذابها وارد کنید» .
در احادیث معتبر از پیامبر و ائمه علیهم السلام در توضیح عالم برزخ چنین وارد شده است:
«البرزخ هو امر بین امرین و هو الثواب و العقاب بین الدنیا و الآخرة و هو قول الصادق علیه السلام و الله ما اخاف علیکم الا البرزخ » (10) .
«برزخ همان امر بین دو امر ثواب و عقاب بین دنیا و آخرت است و آن قول امام صادق علیه السلام است که می فرماید: «به خدا سوگند من بر شما (شیعیان) نمی ترسم جز از مرحله برزخ بین دنیا و آخرت » .
در مورد آیه «و من ورائهم برزخ . .» امام صادق علیه السلام فرمود: «هو القبر و ان لهم فیه لمعیشة ضنکا و الله ان القبر لروضة من ریاض الجنة او حفرة من حفر النار» .
«مراد از برزخ همان قبر می باشد و البته برای کافران هر آینه زندگی سختی در آنجا می باشد به خدا سوگند که قبر هر آینه باغی از باغهای بهشتی (برای مؤمنین) و یاحفره ای از حفره های آتش جهنم (برای کافران و . .). می باشد (11) .
از اینرو امام صادق علیه السلام خطاب به شیعیان آن زمان می فرماید:
«والله اتخوف علیکم فی البرزخ . قلت ما البرزخ؟ فقال: القبر منذ حین موته الی یوم القیامة » .
من بر شما (شیعیان) در عالم برزخ می ترسم، راوی می گوید: من به امام صادق علیه السلام گفتم که عالم برزخ کجا است؟ فرمود: قبر است، زندگی در آن از زمان مرگ تا روز رستاخیز ادامه دارد» .
امام صادق علیه السلام به جمعی از شیعیان خود فرمود: به خدا قسم که تنها خطری که من بر شما احساس می کنم، برزخ است و چون قیامت شود و کار به دست ما برسد، ما بر کار شما از خودمان اولویت داریم (12) .
از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده است که فرمود: «ارواح مؤمنان عالم در برزخ به کنار چشمه ای از بهشت به نام «سلمی » زندگی می کنند (13) .
«ابوبصیر» می گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم ارواح مؤمنین پس از مرگ در چه وضعند؟ فرمود: «در برزخ در میان غرفه هایی از بهشت بسر می برند، از خوراک بهشتی می خورند و از آب آن می نوشند و منتظر انجاز وعده پروردگار خود هستند» (14) .
پس عالم برزخ حائل بین دو شی ء یعنی مابین دنیا و آخرت از هنگام مرگ تا روز بعثت است پس کسی که می میرد، داخل برزخ می شود که واسطه و حائل بین دنیا و آخرت است (15) .
پی نوشت:
1) متوفای 1085ه ق .
2) ج 2، ص 430 .
3) فرقان: آیه 53 .
4) سوره الرحمان، 20 .
5) مؤمنون، 100 - دائرة المعارف تشیع، ج 3، ص 176، بنیاد خیریه فرهنگی شط سال 1371ش .
6) آل عمران، 169 .
7) ابراهیم، 27 .
8) مؤمن، 46 .
9) همان .
10) تفسیر نورالثقلین: ج 3، ص 553 - تفسیر علی بن ابراهیم - بحارالانوار، ج 6، ص 214 .
11) بحارالانوار: ج 6، ص 218 .
12) معارف و معاریف، ج 1، ص 378 و 379 تالیف سید مصطفی دشتی .
13) بحارالانوار: ج 6، ص 61 و 82 .
14) بحارالانوار: ج 6، ص 61 - 82 .
15) قاموس نهج البلاغه، تالیف محمد علی ترقی، ج 1، ص 137 .
