نقش و اهمیت قضا در جامعه بشری و کارکرد ها ی مهم آن در برقراری عدالت و تأمین حقوق و آزادی های فردی و اجتماعی برکسی پوشیده نیست؛ زیرا جان، مال، حیثیت و ناموس مردم همه و همه در زیر نفوذ آن قرار دارد و همچنین جریان صحیح امور زندگی اجتماعی از قبیل تجارت و معیشت در سایه قوه قضائیه ممکن است.
از روزی که بشر زندگی اجتماعی را آغاز نموده و حق و مالکیت به رسمیت شناخته شد، قضاء و داوری جهت حل و فصل اختلافات ومنازعات درمورد مالکیت اشیاء و مسایل دیگر مورد اختلاف، به عنوان راه معقول و منطقی پذیرفته شده است. در واقع نهاد قضاء آخرین مرجع و ملج اشخاصی بود که حقوق شان مورد تعدی و تجاوز و یا انکار قرار گرفته است. درطول تاریخ زندگی بشر،همه ادیان وعقلای عالم بر ضرورت وجود چنین نهادی تأکید ورزیده اند.
اسلام به عنوان کاملترین ایین آسمانی، نیز ضرورت وجود قضا را امضاء نموده است؛ منتهی دیدگاه اسلام نسبت به جایگاه قضا، ماهیت ، مبنا و منابع قضاوت و شرایط قاضی با دیدگاه مکاتب دیگر تفاوت اساسی دارد؛ زیرا دراسلام قضا یک منصب الهی است که خداوند آن را به پیامبرانش تفویض نموده و از پیامبر به اوصیا و جانشینانش رسیده است. پیامبراعظم(ص) همانگونه که سمت رسالت وهدا یت جامعه بشری را به عهده داشت، قضاوت و داوری نیز جزء وظایف الهی اش بود.علاوه بر تبلیغ رسالت الهی خود، به حل و فصل منازعات و اختلافات مردم در مسایل مختلف حقوقی ، خانوادگی ، کیفری و ...نیز اهتمام می ورزید .
حال سوال اینست که پیامبر اعظم (ص) چگونه قضاوت می کرد ؟ ادله اثبات دعوا و ویژگی های قضایی سیره نبوی چیست ؟ برای یافتن پاسخ این سوالات سیره آن حضرت مورد بررسی قرار می گیرد
مفهوم قضا
قضا درلغت به معانی مختلف آمده است که همه آن معانی به انقطاع وتمامیت برمی گردد. بیش ازده معنا درباره آن ذکر شده است : قضاء فصل درحکم[1] اداء وإنها[2]، اتمام واکمال[3]، خلق وتقدیر،[4] عهد و وصیت[5]، اراده[6] ، امر[7]، اظهار[8]، حکم[9]، فعل[10]، حتم[11]، فراغ[12].
- قضا دراصطلاح شرع
فقها درتعریف قضا تعابیر مختلف و گوناگون ارا ئه داده اند:
1- حنبلی ها درتعریف گفته اند: قضاوت حکم شرعی الزامی جهت حل و فصل خصومات می باشد[13].
2- ابن رشد مالکی: قضا عبارت است از اخبار به حکم شرعی الزام آور[14].
3- فقهای شافعی: قضا عبارت است از فصل خصومت بین دو نفر یا بیشتر براساس حکم خداوند[15].
4- حنفی ها: قضا عبارت است از فصل خصومت ها و قطع منازعات به صورت خاص[16].
5- فقهای امامیه: قضا یک نوع ولایت شرعی است برای کسانی که اهلیت فتوا نسبت به جزئیات قوانین بر اشخاص را دارند، تا حقی ر ثابت نموده و مستحق آن را استیفا نماید[17].
مفهوم سیره
الف- سیره درلغت
سیر، درلغت بمعنای سنة،طریقه، هیئت و حالتی است که انسان برآن حالت باشد. سیره نبویه از سیره به معنای طریقه اخذ شده است که غزوات وامور دیگر درآن داخل است. سیره شخص؛ یعنی تاریخ حیات شخص می باشد که جمع آن سِیرَ است[18].
سیره جمع سِِِیر: رفتار، عملکرد، منش، کنش، سلوک، شیوه زندگی، راه و رسم زندگی، عکس العمل، شرح حال، سرگذشت و تاریخ. [19]
ب- سیره دراصطلاح
سیره دراصطلاح تاریخ نویسان وسیره نویسان قریب به معنای لغوی است، منتهی کمی دامنه آن وسیع تر است و شامل تمام بخش های زندگی یک شخص می شود. وقتی از سیره پیامبر اکرم(ص) سخن گفته می شود؛ توجه به تمام زوایای زندگی پربار آن حضرت اعم ازرفتار و کردار و جریاناتی که درطول زندگی اش اتفاق افتاده است.
مبنای قضا درسیره رسو ل الله
قضا دراسلام منصبی است الهی، کسی می تواند قضاوت کند که از جانب خدا مستقیماً (مانند پیامبران) و یا بالواسطه( مانند مجتهدین) اجازه قضاوت داشته باشند. قرآن کریم نخست حکم و قضا را مختص ذات باری تعالی دانسته و سپس انبیا را به عنوان حاکمان و قضات منصوب، از جانب خداوند معرفی نموده است. خداوند خطاب به پیامبر اسلام می فرماید: که بین مردم به اساس کتاب خدا به حق وعدالت قضاوت کن.[20]
حضرت رسول اکرم در مدینه به علاوه اینکه تبلیغ رسالت را انجام می داد به حل وفصل منازعات واختلافات مردم نیز اهتمام می ورزید. قضاوت وداوری را نیز یکی از وظایف الهی خود می دانست وبا دقت وحوصله مندی تمام به دعاوی مردم رسیدگی می نمود . درمدت کوتاه رسالت وحکومت خود درمدینه اساس وشالوده سیستم قضایی بی نظیری را درجهان تأسیس کرد که بخشی ازمسایل قضا درسیره عملی وقسمت اعظم مسایل وموضوعات قضایی درقول وگفتارآن حضرت تبلور یافته است:
نمونه هایی از قضاوت پیامبر اعظم (ص)
موارد قضاوت های آن حضرت در کتب تاریخ وسیره محدود است، ولی با اینکه محدود است ، این موارد محدود به ضمیمه گفتارها وارشادات، یک سیستم کامل وجامعی را پی ریزی نموده است که مبنا ومنش قضای اسلامی شده است. دراینجا چند مورد از قضاوت های آ ن حضرت درمسایل حقوقی وکیفری وخانواده ذکر می شود.
الف - قضاوت درباره مسایل حقوقی
ازام سلمه روایت شده که سرو صدای دو نفر( مدعی ومدعی علیه) درب منزل شنیده شد وحضرت پیامبر(ص) از منزل خارج شد(بعد از اطلاع ازموضوع دعوا) وبه آنها فرمود : من مانند شما انسان هستم وشما جهت رفع خصومت به من مراجعه می کنید وبعضی از شما به خوبی می تواند مطلب و مقصود خود را بیان سازد ومن براساس آنچه از شما می شنوم قضاوت می نمایم .پس اگر برقضیه ای حکم کردم که برخلاف واقع باشد، آن قطعه ای از آتش است برای کسی که به نفعش حکم شده ومی داند که ذی حق نیست، نباید آن چیزی را بگیرد.
وقتی طرفین این سخنان را از حضرت شنیدند به گریه افتادند، هر یکی به دیگری گفت : که حق من مال توباشد. حضرت فرمود: حال که چنین است آن را بین خود تقسیم نمائید وآنها مال را تقسیم کرده واز یکدیگر حلالیت طلبیدند[21].
این روایت درمنابع اهل سنت به عبارات مختلف نقل شده است ودر صحیح مسلم ، سنن ابی داود وصحیح بخاری وبرخی از منابع دیگر .دربعضی منابع عبارات روایت، زیاد است ودربعضی هم کم آمده است:
درمنابع روایی شیعه هم شبیه این روایت آمده است . متن ذکر شده دراین نوشته برگرفته از« سبل الهدی والرشاد» می باشد. این روایت به تواتر نقل شده است .
مورد دیگر: «عن عدی بن عدی عن ابیه ، قال: اختصم امرؤالقیس ورجل من حضر موت إلی رسول الله (ص) فی ارضٍ، فقال : ألک بینة؟ قال:لا، قال: فیمینه ،قال: إذن والله یذهب بأرضی ،قال : أن ذهب بأرضک بیمینه کان ممن لاینظره الله الیه یوم القیامة ولایزکّیه وله عذاب ٌ الیم قال: ففزع الرجل وردها الیه».[22] عدی بن عدی از پدرش نقل می کند که امرؤ القیس با مردی از حضرموت باهم، سر زمینی، اختلاف داشتند ، جهت حل اختلاف خدمت حضرت پیامبر آمدند . حضرت از امرؤالقیس پرسید ایا شاهد داری ! جواب داد نه، حضرت فرمود پس طرف تو باید قسم بخورد.گفت: بنابراین زمینم از دست می رود . حضرت فرمود: اگر زمین تو به واسطه قسم او از دستت برود ، طرف تو از کسانی خواهد بود که خداوند در روز قیامت به او نظر ننموده واو را تزکیه نخواهد کرد وبراو عذاب درد ناک می باشد . وقتی کلام حضرت به اینجا رسید مرد حضرموتی، فریادی کشید و زمین را به صاحبش برگرداند.
ب- قضاوت درحقوق خانواده
مورد دیگر از قضاوت آن حضرت درباره حضانت است. زنی که شوهرش اورا طلاق داده بود وشوهر می خواست پسر زن را از او بگیرد. زن مطلقه خدمت حضرت رسید عرض کرد: یا رسول الله ! شکم من جایگاه پرورش این بچه وپستانهایم محل نوشیدنی او وآغوشم بستر گرم اوست وپدرش مرا طلاق داده ،الان می خواهد اورا ازمن بگیرد ؟ حضرت فرمود: تا شوهر اختیار نکرده ای تو سزاوارتر به نگهداری طفل وحضانت اوهستی![23]
مورد دیگر ازقضاوت آن حضرت متعلق به نفقه است . فاطمه بنت قیس بعد ازاینکه شوهرش او ر سه بار طلاق داده بود، خدمت حضرت اقامه دعوا نمود، که شوهرش اورا طلاق داده به او نفقه ومسکن نمی دهد .حضرت فرمود : که حق نفقه ومسکن ندارد ؛ زیرا نفقه ومسکن درطلاق رجعی است نه طلاق بائن.[24]
ج- قضاوت درمسایل کیفری
درامور کیفری حضرت احکام زیادی را صادر نموده ومجرمین را به مجازات رسانده است.به عنوان نمونه یکی از موارد قضاوت آن حضرت درامور کیفری مورد زیر است:
زنی به نام فاطمه مخزومیه، که از قبیله بنی مخزوم بود مرتکب سرقت شد ، وجریان به سمع مبارک پیامبر(ص) اکرم رسانده شد وبرای حضرت ثابت گردید که حکم آن، قطع انگشتان دست راست وی می باشد. سران قبیله بنی مخزوم دیدند که اجرای حکم، بزرگترین سرشکستگی و سرافکندگی برای قبیله آنهاست. درفکر چاره افتادند وبا هم مشورت کردند ، وچنین به نتیجه رسیدند که اسامة بن زید، ندیم پیامبر(ص) اکرم ونزدیک ترین شخص می باشد ، او را دیدند تا در محضر پیامبر(ص) شفیع گردد، اسامه به محضر آن حضرت آمد و اظهار شفاعت نمود، پیامبر(ص) خشمگین شده و با تندی به او فرمود: ای اسامه! تو می خواهی یکی از حدود الهی تعطیل شود، و برای تعطیل شدن قانون خدا، می خواهی شفاعت کنی؟! آنگاه حضرت در مسجد رفت و برای مسلمانان خطابه ای خواند از جمله فرمود: مردمی که پیش از شما زندگی می کردند از این رو به هلاکت رسیدند و شیرازه ملّیت آنان از هم گسیخت و پاره شد که هرگاه اگر در میان شان افراد صاحب نفوذودارای منزلت اجتماعی مرتکب خلاف می شد، قانون درمورد او اجرا نمی شد، ولی ااگر افراد ضعیف جامعه مرتکب عمل خلاف می شد فوراً قانون در مورد آنها اجرا می شد، سوگند به خدا اگر دخترم فاطمه(س) دزدی کند، دستش را قطع خواهم کرد»[25].
مورد دیگر داستان سمره بن جندب است. سمُرة بن جندب درجوار خانه مردی از انصار، درخت خرمائی داشت که راه عبور آن، از داخل ملک مرد انصاری می گذشت. سمره برای سرکشی به آن درخت وانجام امور آن به کرّات ، سرزده وارد ملک مرد انصاری می شد وبدین ترتیب باعث مزاحمت خانواده آن مرد می شد. مرد انصاری به سمره گفت: که توسرزده وارد ملک من می شوی وممکن است خانواده من دروضعیتی باشند که تو نباید آنها را ببینی ، من خواهشم اینست که هروقت آمدی اعلام واستیذان نما، تا اهل خانه من مطلع باشند. سمره گفت: من از میان خانه تو به سوی باغ خود می روم و چون حق عبوردارم، لزومی به اجازه نمی بینم. مرد انصاری مجبور شد به محضر پیامبر اسلام(ص) شکایت نماید. حضرت سمره را خواست وگفت: بعد ازاین، هنگام عبور، اجازه بگیر واعلام کن! سمره گفت: این کار را نخواهم کرد. حضرت فرمود: از این درخت دست بردار وبه ازای آن درخت دیگری با همان اوصاف به تو می دهم، سمره قبول نکرد؛ تا حضرت تعداد را بالا برد وتا ده درخت رساند باز سمره نپذیرفت و درپایان به او وعده معنوی هم داد؛ ولی قبول نکرد. حضرت فرمود: « انک رجل ضارُُّ مضارُُّ ولاضررولاضرارعلی مؤمن ٍ»[26] یعنی تو مرد ضرر زننده ای هستی وکسی نباید به مؤمن ضرر بزند. بعد حضرت به آن مرد انصاری دستور داد برو آن درخت را بکن ودور بینداز.
اگر چه برخی از فقها این مورد را ازجمله احکام قضایی پیامبر اسلام که درمقام قضا صادرکرده باشد ، نمی دانند ومی گویند این مورد ازاحکام حکومتی پیامبراسلام است؛ چون حضرت واقعاً درمقام مخاصمه و قطع مرافعه بین مرد انصاری وسمره بن جندب نبوده است؛ زیرا اصل زمین یا درخت خرما، محل نزاع بین انصاری وسمره نبوده ودرمالکیت آن خصومت نداشته ، بلکه مرد انصاری از مزاحمت سمره نزد پیامبر شکایت نمود؛ تا ایشان به عنوان حاکم و رئیس مسلمین درجهت رفع ظلم اقدام نماید.[27] اگر چه این مورد را ازاحکام حکومتی دانسته اند؛ ولی می تواند شاهدی بر موضوع ما باشد که حضرت دراجرای احکام حکومتی وقتی که با منافع جامعه سرو کار داشته باشد ، چگونه با قاطعیت وصلابت برخورد نمود. وحکم حضرت مبنای قاعده کلی(لاضرر) درفقه شد که راهگشای بسیاری از موضوعات ومعضلات فقهی وقضایی شده است.
تعیین قضات درامر قضاوت
داخل مدینه
حضرت به گونه ای به امر قضاوت اهتمام می ورزید که براساس روایات، تعدادی از اصحاب را مأمور رسیدگی به امور قضایی نمود که درمحضر او به قضاوت بپردازند، تا دراین امر ورزیده وپخته شوند.
ازجمله براساس روایت عبدالله ابن عمر، حضرت پیامبر به عمر دستور داد که بین دو نفر که اختلاف داشتند قضاوت نماید.عمر گفت: یا رسول الله من بین این دو تا قضاوت نمایم، درحالی که شما حاضر هستید ؟ حضرت فرمودند : بلی اگر قضاوت کردی وقضاوت تو با واقع منطبق بود، ده اجر درپیشگاه خداوند داری واگر تلاش وکوشش جهت یافتن حق کردی ؛ ولی حکمی که صادر کردی خطا باشد ، فقط یک اجر را مستحق هستی[28].
روایتی دیگری است از رسول اکرم که به عقبه بن عامر دستور می دهد که بین دو نفر که دعوا داشتند و خدمت حضرت رسیده بودند ، قضاوت نماید .عقبه عرض کرد یا رسول الله به چه قضاوت کنم ؟ فرمود اجتهاد کن! واگر حکم تو با واقع اصابت کرد، ده تا حسنه درنامه اعمالت برایت نوشته می شود واگرکوشش کردی؛ ولی حکم تو به خطا رفت یک حسنه در نامه عملت نوشته می شود.[29]
خارج ازشهر مدینه
حضرت پیامبر(ص) برخی از صحابه را جهت حکومت وقضاوت درخارج ازمدینه مانند یمن فرستاده است افراد زیادی را جهت امر قضاوت فرستاده است که دراینجا یک نمونه ذکر می شود: « انه لما ارادا رسو ل الله تقلیده وانفاذه الیهم ولیعلمهم الاحکام ویعرفهم الحلال من الحرام ، ویحکم فیهم بأحکام القرآن ، قال له امیر المؤ منین علیه السلام: «نتنفذنی یا رسول الله للقضاء وأنا شاب ولا علم لی بکل القضاء» فقال(ص) له :« ادن منی» فدنا منه فضرب علی صدره بیده وقال(ص) :« اللهم اهد قلبه وثبت لسانه» قال (ع) :« فماشککتُ فی قضاء بین اثنین بعد ذلک المقام».[30]
حضرت رسول اکرم(ص) وقتی خواست حضرت علی علیه السلام را بین مردم یمن بفرستد، تا احکام خدا وحلال وحرام را به مردم معرفی نماید ودربین شان طبق قرآن قضاوت نماید، حضرت علی به پیامبراکرم عرض کرد یا رسول الله مرا به امر قضاوت می گماری ! درحالی که من جوان هستم وبه همه امور قضا علم ندارم .حضرت پیامبر به او فرمود: نزدیک من بیا! وقتی نزدیک شد، حضرت پیامبر دستش را به سینه ی علی زد وگفت : خدایا قلبش را هدایت وزبانش را ثابت واستوار نگهدار! حضرت علی علیه السلام می فرماید: بعد ازآن هرگز درامر قضاوت دچار شک وتردید نشدم .همچنین اشخاص مانند معاذ ابن جبل[31]، معقل بن سیار،[32] عتاب بن اسید،[33] ابا موسی اشعری[34] ازقضات منصوب از جانب رسول الله درخارج از مدینه بودند.
آداب قضاوت
آداب قضاوت ورسیدگی براساس ارشادات پیامبر اعظم عبارت است از :
الف - رعایت مساوات وعدالت بین متخاصمین :
براساس رهنمودهای پیامبراسلام قاضی بایست درجلسه دعوا مساوات را مراعات نماید :
1- رواه الصدوق عن النبی (ص) قال: فلیساوی بینهم،[35] صدوق ازپیامبر اکرم نقل می کند که حضرت فرمود: بر قاضی واجب است که مساوات را رعایت کند.
2- از ام سلمه روایت شده است که حضرت پیامبر فرمود: کسی که متصدی امر قضا می شود باید دربرخورد با طرفین دعوا عدالت را رعایت نماید،درنگاه کردن، اشاره کردن ومحل نشاندن، مساوات را مراعات کند. نباید صدای خود را روی یکی از طرفین بلند کند بدون اینکه طرف دیگر را مورد خطاب قرار دهد[36] .
ب – صدور حکم بعد ازاستماع ادله طرفین
« عن علی علیه السلام قال: النبی لما وجهنی الی الیمن : اذا تحوکم الیک فلا تحکم لاحد الخصمین دون أن تسأل من الاخر قال : فما شککت فی قضاء بعد ذلک»[37]
حضرت علی علیه السلام فرمودند: هنگامی که از طرف رسول خدا مأموریت یافتم جهت کار قضایی به یمن بروم ، حضرت به من سفارش کردند که وقتی بین مردم قضاوت می کنی هیچ وقت قبل از اینکه از دو طرف بپرسی حکم صادر نکن .حضرت فرمود : من این گفته را نصب العین خود قرار داد م ودچار تردید نشدم .
ج- سلامت مزاج قاضی
یکی از آداب قضا که درکلمات پیامبر اکرم بیان شده اینست که قاضی درجلسه رسیدگی باید ، درحالت مناسب قرارداشته باشد درحالت غضب وگرسنگی نباشد
1- «لایقضین القاضی بین اثنین وهو غضبان»[38]؛ یکی دیگر از مواردآداب قضاوت اینست که قاضی درهنگام قضاوت غبضناک نباشد؛ زیرا درموقع غضب انسان کنترل خود را ازدست می دهد ممکن است دقت لازم را جهت بررسی نداشته باشد.
2- قال: «لایقضین القاضی الا وهو شعبان ریان»[39]، مورد دیگرازآداب قضا که قاضی باید به آن توجه نماید اینست که قاضی درهنگام قضاوت سیر باشد وبا شکم گرسنه قضاوت نکند .
د- کیفیت اخذ شهادت شهود
کیفیت وچگونگی شنیدن دعوا واخذ شهادت شهود نیز دردعوا بسیار اهمیت دارد و درسیره عملی پیامبراعظم نحوه اخذ شهادت آمده است.
ازعلی علی السلام روایت شده است: سیره پیامبر درهنگام دادرسی این بود که وقتی طرفین دعوا محضر ایشان می رسیدند، نخست از مدعی می پرسید ایا بینه بر مدعای خود داری، اگر بینه اقامه می شد ومورد قبول قرار می گرفت حکم را برمحکوم علیه اجرا می کرد واگر بینه نداشت « مدعی علیه» را قسم می داد.اگر بینه اقامه می شد وخوب و بد آنها معلوم نبود از شهود سوال می کرد که از کدام قبیله هستید؟ وبازار شما کجاست وخانه شما کجا واقع شده است؟ بعد از آن ازطرفین دعوا وشهود می خواست که مشخصات شان را بنویسند. وقتی مشخصات آنها را می نوشت دو نفرازاصحاب را به طور جدا گانه بدون اینکه از یکدیگر اطلاع داشته باشند، دربین قبیله آنها می فرستاد تا تحقیق کند که ایا شهود، افراد مورد اطمینان می باشند یا نه ؟ اگر فرستادگان خبر خوب می آوردند، آن وقت افراد قبیله را حاضر می کرد، که ایا شما گزارش دو نفر فرستاده را تایید می نمایید؟
چنانچه مورد تایید قرار می گرفت براساس شهادت شهود، برمدعی علیه حکم می کرد .اگر فرستادگان گزارش بد می آوردند دراین فرض نیز آن مراحل طی می شد وافراد قبیله را احضارمی کردند که درحضور شهود نظر شان را بیان کنند، اما کاری به شهود نداشت دراین صورت طرفین را دعوت به مصالحه می نمود.[40]
ادله اثبات دعوا
قضاوت حضرت پیامبر(ص) براساس ادله وظواهر بود، روایاتی دراین زمینه از منابع اهل سنت وامامیه دردست است که خود حضرت درحین اقامه دعوا به طرفین توصیه می نمود که حق وحقیقت را مد نظرداشته باشند، زیرا من مثل شما بشر هستم براساس گفته های شما قضاوت خواهم نمود.[41]
راههای اثبات حق درنظام حقوقی اسلام عبارت است ازاقرار، بینة ، قسم ، شهادت شهود ، کتابت، امارات، قرعه ومانند آن
1- اقرار
مهمترین ومحکم ترین دلیل برای اثبات حق ویا جرم درسیره پیامبر اعظم اقرار است ، خصوصاً درحدود، قصاص، جنایات، تعزیر، منازعات حقوقی واحوال شخصیه. مبنای حجیت اقرار ایات وروایات وقاعده « اقرار العقلا علی انفسهم جایز»[42] است . اکثر فقها نظر شان اینست که این قاعده یا عین کلام پیامبر است یا اینکه از کلام ایشان اقتباس شده است.
2- شهادت
دومین دلیل درسیره نبوی شهادت است که شهادت هم دارای مراتب، درجات وانواع می باشد. به حسب مدعی به، چهار شاهد مرد، دو شاهد مرد، یک شاهد مرد و دو شاهد زن، شهادت شاهد ویمین، شهادت زنان منفردات، یکی دیگر از راه های اثبات دعواست.
درفقه، حقوق به دودسته تقسیم می شود: 1- حقوق الله 2- حقوق الناس
حقوق الله نیز بردو دسته تقسیم می شود :
1- حقوقی که با شهادت چهار شاهد مرد قابل اثبات است که مانند زنا ، لواط وسحق
2- برخی از حقوق الله با دوشاهد مرد ثابت می شود مانند سرقت وشرب خمر
بنا براین هیچیک از حقوق الله به یک شاهد مرد و دو زن یا شاهد وقسم یا شهادت زنان منفردات ثابت نمی شود.
حقوق الناس هم بر سه دسته تقسیم می شود :
1- حقوقی که فقط با شهادت دو شاهد عادل قابل اثبات است مانند، طلاق، خلع، وکالت، وصیت عهدی ، نسب ورؤیت هلال
2- حقوقی که با شهادت دوشاهد مرد ، یا به شهادت یک مرد ودو زن و یا به شهادت یک مرد وقسم، اثبات می شود حقوق مالی است. مانند دیون واموال مثل قرض، غصب، عقود معاوضی مانند بیع، سلم، صرف، صلح، اجاره، مساقات، رهن، وصیت به مال و جنایتی که موجب دیه می شود .
3- حقوقی که با شهادت مردان و زنان به صورت منفردات و منضمات قابل اثبات است، مانند ولادت، استهلال وعیوب داخلی زنان.[43]
تحمل شهادت وادای آن شرایطی دارد که درباب شهادات مفصل بحث شده است.
مبنای مشروعیت شهادت، ایات وسیره پیامبر اعظم است . حضرت فرمود :« انما اقضی بینکم بالبینات والایمان»[44]. فرمودند: من براساس بینات وقسم ها قضاوت می کنم. همچنین فرمود: البینه علی المدعی والیمین علی من انکر.عبارت دیگر: البینة علی من ادعی والیمین علی من ادعی علیه[45]؛ این دو جمله کوتاه وپر محتوا که حقیقت هر دو یک چیز است، تبدیل به یک قاعده فقهی بسیار مشهور شده است ومستند قضات درمحاکم می باشد .
3- قسم
یکی دیگرازادله اثبات دعوا قسم است که اقسامی دارد:
الف - قسم مدعی علیه، اگر مدعی فاقد بینه باشد می تواند از قاضی بخواهد که مدعی علیه بر بی حقی مدعی قسم یاد کند
ب- قسم مدعی، هرگاه مدعی علیه قسم را به خود مدعی رد کند که بر محق بودن خود قسم یاد کند ، این قسم را که مدعی یاد می کند قسم «مدعی» نامیده می شود.
ج- قسامه، آن مجموعه قسم هایی است که دردعوی قصاص، با وجود لوث( لوث عبارت است از ظن قوی قاضی به وقوع بزه از خوانده دعوی درقتل ویا قطع ونقص عضو) به دستور قاضی متوجه مدعی قتل می گردد. قسامه ی قتل عمد، پنجاه قسم است وقسامه قتل غیر عمد بیست وپنج قسم است. قسامه درجایی اجرا می شود که مدعی باید ولی مقتول بوده وطرح دعوی قتل نماید وفاقد بینه باشد ومدعی علیه هم اقرار به جرم نکند ولوث دربین باشد.
4- امارات
از ادله قابل استناد درسیره نبوی امارات است که مصادیق آن فراوان است وقاضی می تواند به این امارات استناد نماید، مانند اماره ید ، اماره فراش که درباره فراش فرموده است:«الولد للفراش وللعاهر الحجر»
5- سند
ادله دیگری که قابل استناد است ، سند کتبی است که البته درعهد رسول الله به دلیل بی سواد بودن مردم بسیار کم بوده ومواردی که استناد شده به گفته نویسندگان تاریخ القضاء ناچیز است، ولی توصیه پیامبر به نوشتن قرار دادها وثبت وقایع حقوقی نشان دهنده حجیت اسناد است .
6- قرعه
قرعه درجایی است که ادله مفقود باشد ویا بینه ها وادعاها یکسان باشد، راه دیگری غیراز قرعه وجود نداشته باشد.
ویژگیهای قضا در سیره پیامبر
1- مبتنی براعتقاد و ناشی ازباور و ایمان به خدا بود، قاضی مسلمان بر مسند قضاوت در همه حال خدا را ناظر و شاهد بر اعمال خود دانسته و هر سخن و عمل خود را مستحق ثواب و عقاب می دانست و بر این اساس تمام تلاشش این بود که حقیقت روشن و عدالت به بهترین نحو اجرا شود.
2- ملتزم به اخلاق: همانگونه که حکومت اسلامی برپایه معنویت و اخلاق استوار بود، قضای اسلامی نیز مبتنی بر اخلاق اسلامی بود.
3- مساوات در قضای اسلامی : که همه انسانها یکسان مورد حمایت قرار می گرفتند، بزرگ و کوچک، فقیر و غنی ، زن ومرد ، مسلمان و یهودی همه به یک دید نگاه می شدند.
4- ساده و بدون تشریفات:قضای اسلامی ساده وبی تشریفات بود، مقررات امروزی که در بیشترموارد مانع دست یابی صاحب حق به حقش می شود درسیره آن حضرت وجود نداشت.
3- سرعت درقضاوت: زمان قضاوت و داوری در تمام مراحل تحقیق و رسیدگی و اجرای احکام کوتاه و در عین حال با دقت و احتیاط همراه بود.
4- رایگان بودن قضاء: درسیره حضرت رسول اکرم(ص) قضاوت واجرای آن رایگان بوده و هیچ یک از طرفین دعوا هزینه ای پرداخت نمی کردند.
بالاخره این که قضای اسلام درپرتو ایمان، عدالت، اخلاق و معنویت رشد ونموکرد و درسایه همین مفاهیم درجامعه تبلور یافته به یک سیستم قضایی نمونه،عدالت محور، قاطع و استوار که روح آن دقت و حزم و احتیاط بود، تبدیل شد. قضات مسلمانان می توانند با تأسی به این الگوی کامل برای برقراری عدالت واحقاق حق ودفع باطل واجرای احکام و حدود الهی با قدرت وصلابت گام بردارند واز چیزی نهراسند. مسلماً اقتدا به سیره آن بزرگوار موفقیت وکامیابی دردنیا وسعادت پاداش اخروی را درپی خواهد داشت.
