از شیوه هایی که بر جاذبه سخن می افزاید و مخاطب را به شنیدن بیشتر ترغیب می کند، بهره گیری از تمثیلات و تشبیهات مرتبط با موضوع است. قرآن کریم در این زمینه می فرماید: «وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ»؛ «و این مَثَلها را برای مردم می زنیم، باشد که آنان بیندیشند.»
آرایش سخن به مثلهای کوتاه، دل نشین و مفید می تواند کلام را تا عمق جان مخاطب نفوذپذیر سازد و گاهی اوقات یک عبارت به جا از ضرب المثلها و یا تشبیهات، موضوع را آن چنان به ذهن مستمع القاء می کند که هرگز تا آخر عمرش آن را فراموش نخواهد کرد. شیوه استفاده از مثل در حقیقت به عنوان کوتاه ترین راه برای یک سخنران محسوب می شود. نزدیک کردن هدف گوینده به ذهن شنونده، همگانی کردن مسائل، حسی و عینی کردن موضوعات عقلی و ساکت کردن مخالفانِ معاند، از دیگر امتیازات تمثیل است.
مهم ترین شاخصه های یک مَثَل، کوتاهی لفظ، استحکام معنی و زیبایی و لطافت مفهوم آن است که در بلاغت و فصاحت یک خطابه تأثیر می گذارد ؛ به گونه ای که حتی علی علیه السلام در میان اشعار، مثل را بهترین شعر می داند و می فرماید: «خَیْرُ الشِّعْرِ مَا کَانَ مَثَلاً؛ بهترین شعر آن است که مَثَل باشد.»
به عنوان نمونه، امیر مؤمنان علی علیه السلام برای فهماندن تأثیر داروها بر تن انسان این گونه مَثل می زند: «شُرْبُ الدَّوَاءِ لِلْجَسَدِ کَالصَّابوُنِ لِلثَّوْبِ یُنَقِّیهِ وَلَکِنْ یُخْلِقُهُ؛ خوردن دارو برای بدن انسان همانند استفاده از صابون برای شستن چرکهای لباس است که لباس را تمیز و پاک می کند، اما آن را فرسوده و ضعیف می گرداند.»
بسیاری از اشعار نغز ادیبان و شاعران نیز در اثر جاذبه و گویایی به صورت ضرب المثل در آمده اند. مثلاً صائب تبریزی القای روح شجاعت و تسلیم نشدن در مقابل ستمگر را این گونه بیان می کند:
اظهار عجز پیش ستمگر روا مدار اشک کباب موجب طغیان آتش است
و یا این شعر او:
خمیر مایه دکان شیشه گر سنگ است عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد
بنابراین، استفاده از مَثل یکی از ضروریات تبلیغ و روشی کاربردی و موفق برای مبلّغان است؛ به ویژه آنکه یک مبلغ بتواند مثالهایی را از زندگی روز مره به مخاطبان خود عرضه کند و آن را با مفاهیم کلی اخلاقی و تربیتی تطبیق نماید و مستمعان را با موضوع مورد نظر خود بهتر و بیشتر آشنا گرداند. مولوی برای تفهیم و روشن شدن معنای دنیا دوستی مذموم و استفاده صحیح از مظاهر دنیوی با یک مَثل ساده و جذاب مستمع را به سوی هدف خود سوق می دهد و معنای آن دو را با عبارتی کوتاه تفکیک می کند و می گوید:
چیست دنیا از خدا غافل بُدن نی قماش و نقره و فرزند و زن
مال را کز بهر دین باشی حمول نِعْمَ مَالٌ صاَلِحٌ گفتش رسول
آب در کشتی هلاک کشتی است آب اندر زیر کشتی پشتی است
در این باره، شیوه تبلیغی رسول خدا صلی الله علیه و آله در بهره گیری از تمثیل و تشبیهات ملموس بهترین الگوی ماست. به این جهت، در این نوشتار نمونه هایی از مَثَلهای نبوی صلی الله علیه و آله را به خوانندگان گرامی و مبلّغان ارجمند تقدیم می کنیم تا سر نخی باشد که با توسل به آن حضرت از آنها بهره گیرند.
نقش ایمان
از ضروری ترین نیازهای یک مسلمان، داشتن ایمانی قوی و عمیق است که او را در عمل به دستورات شرعی یاری می کند. اگر ایمان ضعیف باشد، هرگز انسان مسلمان در عمل به برنامه های دینی موفق نخواهد شد. رسول خدا صلی الله علیه و آله ایمان را همانند لباس انسان معرفی می کند، و می فرماید: «مَثَلُ الْاِیمَانِ مَثَلُ الْقَمیصِ تَقَمَّصَهُ مَرَّةً وَ تَنْزِعُهُ اُخْرَی؛ ایمان همانند پیراهن است که شخص گاهی آن را می پوشد و گاهی از تن بیرون می آورد.»
یعنی انسان وقتی با انگیزه الهی به سوی انجام اعمال خیر می رود، لباس ایمان در بر دارد و هنگامی که از خداوند غفلت کرده، با ترک واجبات و انجام محرمات، معصیت می کند، لباس ایمان را از وجودش کنده است. آن حضرت در همین خصوص مَثلی دیگر دارد که می فرماید: «اِنَّ الْاِیمَانَ لَیَخْلُقُ فِی جَوفِ اَحَدِکُمْ کَمَا یَخْلُقُ الثَّوبُ الْخَلَقُ فَاسْأَلُوا اللَّهَ تَعَالَی اَنْ یُجَدِّدَ الْاِیمَانَ فِی قُلُوبِکُمْ؛ ایمان در درون شما کهنه و فرسوده می شود؛ همان گونه که لباس در تن شما کهنه می شود. پس از خدای متعال بخواهید که ایمان را در قلبهایتان تازه و نو گرداند!»
طبق این تمثیل نبوی، یک فرد مسلمان همان طوری که لباسهایش را نو می کند و به مرور زمان بهتر و زیباتر می نماید، نیروی ایمان را نیز باید تقویت کند تا روز به روز با روحیه ای تازه و ایمانی قوی به سوی کمال در حرکت باشد.
دعا و مناجات، انجام اعمال نیک، توسل، استعاذه و اندیشه های مثبت می تواند در تقویت ایمان مؤثر باشد.
حکمت بیماریها
هر شخصی در طول زندگی خود دچار لغزش و خطاهایی می شود و روح و جانش را با کدورت و تیرگی گناه می آلاید و خود را در معرض کیفرها و عقوبتهای خداوندی قرار می دهد. از روشهای خداوند برای پاک و خالص کردن بندگان، مسلط ساختن بیماری بر جسم آنان است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «اَلْمَرَضُ سَوْطُ اللَّهِ فِی الْاَرْضِ یُؤَدِّبُ بِهِ عِبَادَهُ؛ بیماری تازیانه خداوند در روی زمین است که بندگان خود را با آن ادب می کند.»
آن حضرت بیماری را به تازیانه خدایی تشبیه کرده و آن را یکی از شیوه های تنبیه خداوندی دانسته است.
دوست خوب و بد
از عوامل کمال انسانی، همنشینی با دوستان خوب و نیکان روزگار است. انسانی که بکوشد لحظات عمرش را با صالحان و انسانهای کمال یافته سپری کند، بدون تردید در روح و جسم او تأثیر مثبتی خواهد گذاشت. و در مقابل، دوست بد، غیر از ضرر و لطمه چیزی نصیب انسان نمی کند. از این رو در کلام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به پاره ای از آتش تشبیه شده است. ایشان می فرماید: «اِیَّاکَ وَ صَاحِبَ السُّوءِ فَاِنَّهُ قِطْعَةٌ مِنَ النَّارِ لَا یَنْفَعُکَ وُدُّهُ وَلَا یَفِی لَکَ بِعَهْدِهِ؛ از همنشین بد پرهیز کن که او همانند پاره آتش است؛ نه دوستی اش برای تو سودی دارد و نه به عهدش وفا می کند.»
سعدی نیز در توضیح این معنا دوست بد را به پاره ابری تشبیه می کند که درخشندگی آفتاب را مانع می شود:
با بدان کم نشین که همسر بدگر چه پاکی تو را پلید کند
آفتابی بدان بلندی رذره ای ابر ناپدید کند
طبق حدیث فوق، دوست بد هرگز به حال انسان سودی ندارد و به عهد و پیمان او اعتمادی نیست. او همچون آتشی است که تمام نیکیها و صفات خوب را در وجود رفقایش می سوزاند و نابود می کند. در این مورد، مَثل دیگر نیز گفته اند:
تا توانی می گریز از یار بد یار بد بدتر بود از مار بد
مار بد تنها تو را بر جان زندیار بد بر جان و هم ایمان زند
ارزش نماز
خداوند متعال برای عزت و آرامش و ثبات ایمان مسلمان، هدیه ای به عنوان نماز به او بخشیده است. هر بنده ای برای دوری از شیطان و استواری ایمان و اعتقادات خود، همه روزه خود را در سنگر نماز پناه می دهد و جان و دلش را صفا می بخشد. او با ایستادن در صف پاکان، رو به سوی مبدأ زیباییها کرده، لحظاتی را فارغ از دغدغه های زندگی و دلبستگیهای مادی در خلوت با آفریدگار خویش رازهای دلش را در قالب عبادت و مناجات خود بازگو می کند.
رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «مَثَلُ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ کَمَثَلِ نَهْرٍ جَارٍ عَذْبٍ عَلَی بَابِ اَحَدِکُمْ یَغْتَسِلُ فِیهِ کُلُّ یَوْمٍ خَمْسَ مَرَّاتٍ فَمَا یُبْقَی ذَلِکَ مِنَ الدَّنَسِ؛ نمازهای پنج گانه همانند نهر جاری گوارایی است که در مقابل درب خانه یکی از شما جاری است. اگر او روزی پنچ مرتبه خود را در آن نهر شستشو دهد، دیگر چرک [و کثافت و آلودگی] در بدن او باقی نمی ماند.»
آن حضرت علاقه خود را به نماز با مثالی دیگر توضیح می دهد و می فرماید: «جَعَلَ اللَّهُ جَلَّ ثَنَائُهُ قُرَّةَ عَیْنِی فِی الصَّلوةِ وَ حَبَّبَ اِلَیَّ الصَّلَوةَ کَمَا حَبَّبَ اِلَی الْجَائِعِ الطَّعَامَ وَ اِلَی الظَّمْآنِ الْمَاءَ وَ اِنَّ الْجَائِعَ اِذَا اَکَلَ شَبِعَ وَ اِنَّ الظَّمْآنَ اِذَا شَرِبَ رَوِیَ وَ اَنَا لا اَشْبَعُ مِنَ الصَّلَوةِ؛ خداوند متعال روشنایی چشمانم را در نماز قرار داد و نماز را محبوب دلم گردانید ؛ همچنان که غذا و آب را محبوب دل گرسنه و تشنه نمود. گرسنه هر گاه غذا بخورد، سیر می شود و انسان تشنه اگر آب بنوشد، سیراب می شود؛ امّا من هرگز از نماز سیر نمی شوم.»
مفاسد گناهان
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برای تقریب ذهن مسلمانان و روشن شدن برخی آموزه های دینی و مفاسد گناهان از راهکار موفق مَثل استفاده می کرد که برخی از آنها عبارت اند از:
الف. حسد
آن حضرت در مورد ضررهای معنوی حسد فرمود: «لَا تَتَحَاسَدُوا فَإِنَّ الْحَسَدَ یَأْکُلُ الْإِیمَانَ کَمَا تَأْکُلُ النَّارُ الْحَطَبَ الْیَابِسَ؛ هرگز به همدیگر حسد نکنید؛ زیرا حسد ایمان را می خورد؛ همان طوری که آتش، هیزم خشک را می خورد.»
ب. غضب
پیامبر صلی الله علیه و آله در مورد مفاسد خشم و غضب نیز فرمود: «الْغَضَبُ یُفْسِدُ الْإِیمَانَ کَمَا یُفْسِدُ الْخَلُّ الْعَسَلَ؛ خشم ایمان را فاسد می کند؛ همچنان که سرکه عسل را از بین می برد.»
ج. آلوده شدن به حرام
آن حضرت در مورد آثار مخرّب حرام خواری در روحیات و اعمال یک انسان مسلمان می فرماید: «اَلْعِبَادَةُ مَعَ اَکْلِ الْحَرَامِ کَالْبِنَاءِ عَلَی الرَّمْلِ؛ عبادت به همراه حرام خوری، مثل این است که فردی در شنزار [و در زمین سست [ساختمانی بنیان نهد.»
یعنی همچنان که آن بنا ماندگار نیست و به زودی فرو می ریزد و صاحبش نمی تواند از آن بهره ببرد، همان طور عبادتهای فرد حرام خوار نیز بی اثر و سریع الزوال خواهد بود و برای عبادت کننده سودی نخواهد داشت.
د. گوش کردن به موسیقی
حضرت خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله در مورد عواقب و آثار خطرناک شنیدن موسیقی فرمود: «اِیَّاکُمْ وَاسْتِمَاعَ الْمَعارِفِ وَ الْغِنَاءِ فَاِنَّهُمَا یُنْبِتَانِ النِّفَاقَ فِی الْقَلْبِ کَمَا یُنْبِتُ الْمَاءُ الْبَقْلَ؛ از گوش دادن به موسیقی و آهنگهای حرام بپرهیزید که این دو سبب روییدن نفاق در دل آدمی است؛ همان طور که آب موجب رویش سبزیجات است.»
علم و عالم
حضرت رسول صلی الله علیه و آله در مورد علم و دانش سفارشهای بسیاری فرموده است و در سیره و سخن آن حضرت نکات قابل توجهی در این زمینه وجود دارد. آن گرامی از تمثیلات هم در این موضوع استفاده کرده است که مواردی را با هم می خواهیم:
1. «مَثَلُ الَّذِی یَتَعَلَّمُ الْعِلْمَ فِی صِغَرِهِ کَالنَّقْشِ عَلَی الْحَجَرِ وَ مَثَلُ الَّذِی یَتَعَلَّمُ الْعِلْمَ فِی کِبَرِهِ کَالَّذِی یَکْتُبُ عَلَی الْمَاءِ؛ مثل آن که در کودکی دانش می آموزد، همانند نوشتن در روی سنگ است [که همواره پایدار می ماند] و مَثل آن که در سنین بالا به کسب دانش مشغول است، همانند کسی است که در روی آب می نویسد [که دوام ندارد و سریعا پاک می شود].»
2. «اِنَّمَا مَثَلُ الْعَالِمِ کَمَثَلِ یَنْبُوعٍ مِنْ مَاءٍ یَسْقِی بَلَدَهُ وَ مَنْ مَرَّ بِهِ کَذَلِکَ الْعَالِمُ یَنْتَفِعُ بِهِ اَهْلُ بَلَدِهِ وَ مَنْ مَرَّ بِهِ؛ عالم همانند چشمه آبی است که منطقه خود و کسانی را که از آنجا عبور می کنند، سیراب می سازد؛ همچنین از وجود عالم، اهل منطقه و عابرین از آنجا بهره می برند.»
3. «لَا بُدَّ لِلْمُؤْمِنِ مِنْ اَرْبَعَةِ اَشْیَاءَ دَابَّةٍ فَارِهَةٍ وَ دَارٍ وَاسِعَةٍ وَ ثِیَابٍ جَمِیلَةٍ وَ سِرَاجٍ مُنِیرٍ قَالوُا یَا رَسُولَ اللَّهِ لَیْسَ لَنَا ذَلِکَ فَمَا هِیَ قَالَ صلی الله علیه و آله اَمَّا الدَّابَّةُ الْفَارِهَةُ فَعَقْلُهُ وَ اَمَّا الدَّارُ الْوَاسِعَةُ فَصَبْرُهُ وَ اَمَّا الثِّیَابُ الْجَمِیلَةُ فَحَیَائُهُ وَ اَمَّا السِّرَاجُ الْمُنِیرُ فَعِلْمُهُ؛ مؤمن به چهار چیز نیاز دارد: مرکبی چاق و نیرومند، خانه وسیع، لباس زیبا و چراغ روشنی بخش. مسلمانان حاضر گفتند: یا رسول الله! ما اینها را نداریم. منظور شما از اینها چیست؟ فرمود: مرکب قوی، عقل؛ خانه وسیع، بردباری؛ لباس زیبا، شرم و حیا؛ و چراغ روشنی بخش، علم و دانش اوست.»
عالم بی عمل
رسول خدا صلی الله علیه و آله در باره عالم بی عمل فرمود: «مَثَلُ مَنْ یُعَلِّمُ النَّاسَ الْخَیْرَ وَلَا یَعْمَلُ بِهِ کَالسِّرَاجِ یُحْرِقُ نَفْسَهُ وَ یُضِی ءُ غَیْرَهُ؛ مثل دانشمندی که به مردم نیکی می آموزد، ولی خودش به آن عمل نمی کند، مانند چراغی است که خودش را می سوزاند و به دیگری روشنایی می دهد.»
با توجه به مطالب گفته شده، مثلهای رسول اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام می تواند در تبیین مطالب و تأثیر آن به شنونده از دو جهت ما را یاری کند: اول از آن جهت که سخنی معتبر و قابل اعتناست و ثانیا بدان جهت که معقولات را برای ذهن مخاطب محسوس می کند و بنابراین، در خطابه و سخنرانی و تفهیم مطالب سهم بسزایی دارد.