دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت (ع)
گفتگو با آیت اللّه سید محمود هاشمی
رئیس موسسه دائره المعارف
به برکت جمهوری اسلامی، حرکتهای فکری و فرهنگی اساسی و چشمگیری در حوزه فرهنگ اسلامی پدید آمد و صدها کتاب از انزوای کتابخانه به در آمدند و احیا شدند و به جامعه فرهنگی و علمی تقدیم گردید و دهها مرکز پژوهشی و آموزشی تاسیس شد و پروژه های عظیمی به سامان رسید و یا در حال انجامند. از حرکتهای بسیار مهمی که به دستور و ابتکار مستقیم رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت اللّه خامنه ای، زید عزه بنیاد نهاده شد و به فرموده ایشان: (آرزوی قلبی) ایشان بود، پروژه بزرگ دائره المعارف فقه اسلامی، بر مذهب اهل بیت است. این مبارک اقدام، با مدیریت و تلاش فقیه روشن اندیش، آیت اللّه سید محمود هاشمی آغاز شده و پیشرفتهای چشم نوازی داشته است. امید آن که هر چه زودتر، با نشر دستاوردهای آن، شاهد معرفی و تکمیل فقه پرمایه اهل بیت به جهان اسلام و دنیای امروز باشیم.
لطفا عوامل و عناصری را که در صدور حکم از طرف مقام معظم رهبری جهت تدوین دائره المعارف فقه شیعه نقش داشته اند، بیان فرمایید.
با توجه به اصالت و عمقی که فقه اهل بیت (ع) از آن برخوردار است و نظر به امتیاز زنده بودن و قدرت پاسخ گویی این فقه غنی به نیازهای انسانی و ضرورتهای قانونگذاری در جوامع بشری، خلاء وجود دائره المعارف فقه اهل بیت (ع) که حقیقت این فقه بالنده را به مجامع علمی و اسلامی ارائه دهد، روز به روز بیشتر احساس می شد. رهبر معظم انقلاب اسلامی، حضرت آیت اللّه خامنه ای، سالیان دراز، با وقوف کامل بر این کمبود اساسی، در آرزوی تهیه دائره المعارف فقه اسلامی بر طبق مذهب اهل بیت (ع) بودند، که با فراهم آمدن امکانات و شرایط مناسب در کشور، معظم له، طی حکمی دستور تاسیس موسسه ای را که متکفل تدوین دائره المعارف فقه اسلامی بر طبق مذهب اهل بیت (ع) باشد، صادر فرمودند.
آیا تا به حال در فقه شیعه چنین کاری و یا شبه آن انجام گرفته است یا نه؟
بدون شک، فقه ما، دارای غنای کامل و ذخیره های گرانقدر است که در هیچ مذهب و مکتب حقوقی دیگری، شاهد این غنا و این ذخایر و این اوج نیستیم. شاید بتوان عوامل این غنا را در چهار چیز خلاصه کرد: عامل اول : استواری فقه شیعه است بر پایه اصول اعتقادی مستحکم و پایه های فکری و عقلی متقن و متین که عبارت باشد از همان اصول اعتقادی شیعه در رابطه با: توحید،نبوت،امامت، عصمت نبی اکرم و ائمه اطهار، اصولی که سخنان و سنتهای آنان را از گفتار بقیه صحابه و تابعین و از بقیه گفتارها و کردارها جدا ساخته و باعث شده که احتمال هیچ خطایی در گفتار و کردار رسول و ائمه (ع) نرود. بر خلاف مکتبهای دیگر، که صریحا یا به طور غیر صریح دچار تردید گشته، در موارد زیادی اعتماد بر اقوال صحابه، یا اقوال تابعین کرده، یا در مواردی نظر شخصی خلیفه، یا نظر صحابی را ترجیح داده اند، با آن که در زمان رسول خدا(ص) این نظر مطرح نبوده،بلکه خلاف آن از پیامبر شنیده شده بود. این مبانی اعتقادی زیربنایی در مکتب یک نظام فقهی، از عوامل مهم غنای فقه ما، و ضعف فقه سایر مذاهب است. اساسا، فلسفه فقه و فلسفه حقوق در فقه ما، دارای ویژگیها و فرازهای بسیار ممتازی است و اصالت و عمق اعتقادی کامل دارد. و می تواند نظام فقهی را به طوری منطقی و برهانی تفسیر کند و روبنای فقهی را متکی بر آن زیربنای اعتقادی قرار دهد. تفصیل این بحثها، در جای دیگر باید مطرح شود. عامل دوم: غنای فقه شیعه از نظر منابع و مصادر روایات و حدیث است. فقه شیعه از منبع خالص وحی سرچشمه گرفته و منتهی به رسول اکرم (ص) می شود. فقه ما، مبتنی بر تعبد به روایات است و جای هیچ گونه اعمال نظر شخصی یا قیاس یا استحسان ندارد و در کلیه مسایل و ابواب و گستره مسایل فقهی، دارای روایت و حدیث است که این در حقیقت، فقه را از نظر ارتباط به وحی مستحکم کرده و از فرو رفتن در منجلاب اعمال نظر و ذوق و سلیقه های شخصی و استحسانی به دور داشته است.اموری که موجبات محق دین، به حسب تعبیرات روایات و تحریف آن می شود. این عامل، در مذاهب دیگر اسلامی به چشم نمی خورد. آنها در سر یک دو راهی قرار دارند : یا مجبورند که کلیه روایاتی را که منتهی به پیامبر نمی شود قبول کنند، حتی روایات موضوعه، روایات کذابین، یا روایاتی که نظر شخصی یک صحابی را مطرح کرده است و یا در اکثر مسایل فقهی، دستشان از روایت خالی باشد(چرا که بعضی از آقایان از مرحوم آیت اللّه العظمی بروجردی نقل کردند که کلیه روایات اهل سنت در احکام فقهی، بیش از پانصد روایت نیست که مسلما نظر ایشان به روایاتی است که منتهی به شخص رسول اکرم(ص) می شود.) و در نتیجه، مجبور شوند به اصول موهونی چون قیاس و استحسان روی آورند . عامل سوم: اتکای فقه شیعه بر اصول فقه و استنباط سلیم و منطقی از کتاب و سنت است . یک مقایسه ساده بین اصول فقه ما و اصول فقه دیگران، به خوبی نشان می دهد که معمولا مسائلی که در مباحث اصول فقه آنها مطرح شده، عبارت از بحثهای ادبی و مباحثی همانند: حجیت استحسان و قیاس، نه قواعد کلی که از خود منابع فقه (کتاب و سنت)استفاده شده باشد. عامل چهارم: استمرار حرکت تکاملی اجتهاد است در مقابل رکود اجتهاد و سد باب آن، در سایر مذاهب. این زنده بودن و باز بودن باب اجتهاد و حرکت تکاملی این علم شریف، برکات فوق العاده ای در غنای فقه شیعه و شمول آن و از همه مهم تر، حیات آن داشته است.به همین لحاظ است که می تواند مسایل مستحدثه را جواب دهد و بر هر گونه تغییر و تحول در روابط و مناسبات اجتماعی و مسایل دیگر جاری در جوامع بشری، قابل تطبیق باشد، نه این که از نقطه نظر خودش دست بکشد، بلکه به معنای استنباط پاسخهای مناسب و متکی بر همان ابزارهای صحیح استنباط است . ولی با این همه عظمت و شکوه و غنای فقه ما، متاسفانه باید اقرار کرد که این فقه، در جهان امروز مظلوم است،نه درست به جهان معرفی شده و نه بهره گیری کامل از آن شده است. هدف از نوشتن دائره المعارف عبارت است از معرفی فقه به مخاطبان بیشتر، به شیوه ای که همگان آن را بفهمند و همچنین بهره وری از آن در خلاها و مسائلی که نو پیدایند و نیاز به تطبیق قواعد فقهی متناسب وجود دارد. یعنی بهره وری و استفاده از همان منابع فقهی، با روش دائره المعارف که خودش انعطاف پذیر است. یکی از هدفهای مهم این دائره المعارف این است که به وسیله این روش بتوانیم فقه ناب اسلامی خودمان را به دنیا و جامعه معرفی کنیم، و زمینه های پختگی بیشتر و بررسی بهتر در مسایل مستحدثه را از همین روش، تا مقدار زیادی به دست آوریم. البته هدفهای جنبی دیگری هم وجود دارد که بعد مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.
آیا چنین کاری در فقه اهل سنت انجام پذیرفته است؟
سابقه تدوین دائره المعارف فقهی اسلام را باید در خارج از جهان اسلام جست وجو کرد. پس از آن که فقه اسلامی، نظر حقوقدانان غربی را بعد از رنسانس به خود جلب کرده بود، در دهه پنجاه قرن حاضر میلادی، کنفرانسی در دانشگاه پاریس درباره فقه اسلامی تشکیل شد. که در پایان این کنفرانس، شرکت کنندگان بر ضرورت گردآوری دائره المعارف فقه اسلامی در ضمن مجموعه ای که در آن، احکام و دیدگاههای حقوقی اسلام، به ترتیب دائره المعارفهای حقوقی جدید آمده باشد، تاکید کردند. نظر به این که، نیروی علمی مورد نیاز برای اجرای این طرح، در فرانسه فراهم نبود و تامین امکانات فنی و مالی هنگفت چنین طرحی برای دانشگاه پاریس میسور نبود، مجریان طرح، به فکر جلب حمایت دانشمندان و محققان اسلامی و پشتیبانی مالی دولتهای اسلامی افتادند. پس از گذشت چند سال، نخستین گامهای عملی در جهت تنظیم دائره المعارف فقه اسلامی در دانشگاه دمشق برداشته شد. با وحدت مصر و سوریه، ادامه کار بر عهده وزارت اوقاف مصر نهاده شد. نخستین جلدهای آن که به پانزده جلد، بالغ گردید، با نام (دائره المعارف جمال عبدالناصر) در سال 1386 ق. منتشر شد. اما این مجموعه از حرف (همزه) تجاوز نکرد. تلاش دیگری به نام (موسوعه الفقه الاسلامی) به سرپرستی (جمعیت پژوهشهای اسلامی) در قاهره تحت نظارت دانشمند معروف مصری، شیخ محمد ابو زهره، آغاز شد. از این دائره المعارف، تنها دو جلد منتشر شد که جلد اول آن با کلمه (آل) آغاز، و جلد دوم آن با کلمه (اثبات) پایان می یافت. انتشار این دو جلد اندک زمانی پس از انتشار نخستین جلدهای (دائره المعارف جمال عبدالناصر) صورت گرفت. در این دو دائره المعارف، مسایل فقهی مذاهب معروف اسلامی، از جمله فقه شیعه، مورد مقایسه قرار گرفته بودند،اما در هیچ یک از آنها، حقیقت احکام و دیدگاههای فقه اهل بیت (ع) منعکس نشده بود و شاید عذر دست اندر کاران تدوین این دو دائره المعارف این باشد که آنان متخصص و خبره در فقه شیعه نبوده و منابع اصیل فقهی شیعه را در دسترس نداشته اند. در هر صورت، امانت و صداقت در نقل، حکم می کرد که این افراد، برای آگاهی از نظر و رای شیعه در مسایل فقهی، به فقهاء و دانشمندان شیعی مراجعه می کردند. در سال 1967م. دولت کویت، طرح گردآوری یک دائره المعارف فقهی را به تصویب رسانید و پس از سالیانی تاخیر، نخستین مجلدات آن به چاپ رسید که تا کنون به بیش از 25 جلد بالغ گردیده است. با وجود امتیازاتی که دائره المعارف کویتی، از جهت تکامل روش کار، نسبت به دو دائره المعارف یاد شده دارد، ولی به طور کلی فقه اهل بیت (ع) در آن نا دیده گرفته شده و حتی اشاره ای به آن نشده است. شیوه و کیفیت کار را توضیح دهید، چه مدت زمانی را برای اتمام آن لازم دارید،اولین اثر در چه زمانی منتشر خواهد شد؟ فعالیتهای بخش علمی، که توسط گروههای تحقیقی تخصصی دنبال می شود، در چند محور آغاز شده است: الف. معجم الفاظ و اصطلاحات فقهی : اولین فعالیت علمی و تحقیقی موسسه، در جهت تدوین دائره المعارف فقهی، تهیه معجم الفاظ و اصطلاحات فقهی است. تهیه لیست اولیه، شامل اصطلاحات اصلی و فرعی فقهی، در حال حاضر به پایان رسیده و در مرحله بازبینی و تدقیق است. این بخش، با مشکلاتی مواجه است که ریزبینی و تخصص فقهی محققان این بخش و نظارت دقیق هیئت امناء، مشکلات را برطرف خواهد کرد. چند نمونه از این مشکلات عبارتند از: 1. گستردگی میراث فقهی بر اثر تراکم کتابها و مباحث و گسترش مصادر و مراجع آن. 2. مشکلات ناشی از پیچیدگی ادبیات و اسلوب نگارش رایج در میان فقهاء که علاوه بر فاصله داشتن از ادبیات روز، آمیخته با اصطلاحات و تعبیراتی است که غیر متخصصان در فقه بدان آشنا نیستند. ب. معجم فقهی جواهر الکلام : در این بخش، گروهی از محققان ورزیده و آشنا با مسایل و موضوعات فقهی، خلاصه و فهرستی از کتاب شریف (جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام) تهیه می کنند و این معجم به ترتیب الفباء و به شیوه متداول در دائره المعارفهاست. مراحل آماده سازی این معجم، که اساس و مبنای تالیف دائره المعارف خواهد بود، به منظور تعقیب اهداف سه گانه زیر در جریان است: 1. نمایه سازی مطالب و مسایل فقهی کتاب جواهر الکلام، با ذکر جلد و صفحه، جهت سهولت تحقیق در مراجعه و دستیابی آسان به مطالب مورد نظر در این کتاب که این، هدف کلی و عامی در تهیه فهرست کلیه کتابهاست. 2. مشخص کردن همه احکام و مطالب فقهی مربوط به هر اصطلاح و عنوان موجود در فقه و نیز جمع آوری آن احکام و مطالب از مواضع پراکنده در جواهر الکلام و مرتب کردن آن به شیوه دائره المعارفها. غرض از این کار، تهیه طرح اولیه در روش تنظیم مطالب دائره المعارف و همچنین معین کردن محدوده مباحث مختلف می باشد. 3. ارائه نظریات و دیدگاههای فقهی، در هر مساله که در جواهر الکلام مطرح شده است، به همراه نظر صاحب جواهر در آن مساله، و تحقیق در مورد منابع و ماخذ نظریات و دیدگاههای مطرح در جواهر الکلام. بدین جهت، این معجم خود راهنمای محققان و نویسندگان مقالات دائره المعارف خواهد بود، تا نظریات مختلف در هر مساله را به آسانی از منبع و ماخذ اصلی خود، پیدا کرده و صحت و سقم مطالب منسوب به هر یک از فقهاء را مورد بررسی دقیق و بازبینی قرار دهند. از مجموع این طرح حدود هفتاد در صد آن انجام گرفته است. ج - فهرست موضوعی کتاب جواهر الکلام : فهرست موضوعی جواهر الکلام، فهرستی تفصیلی و تحلیلی از این کتاب است. هدف آن تفکیک مطالب موجود، استخراج آراء، ادعاها و ادله آنها و نکات تفصیلی موجود در آن و راهنمایی محققان به محل دقیق این مسایل، با ذکر مجلد و صفحه مربوط است. شیوه کار در این بخش، بدین قرار است: در مورد هر مساله خاص که در جواهر الکلام ذکر شده است، سه عنصر: ادعاهای صاحب جواهر، اقوال سایر فقهاء، ادله و مناقشات، مشخص و فهرست می شوند، البته عنوانهایی که می توانند بین هر مساله و مسایل دیگر، به صورت مشترک مورد بحث قرار گیرند نیز، در کنار آن مشخص خواهد شد، تا ابحاث مشترک در فقه، به راحتی در دسترس محققان باشد . یکی از دقایق فهرست موضوعی جواهر الکلام، مشخص کردن بحثهای استطرادی در کنار هر مساله است که با کمک کامپیوتر می توان به دقت بحثهای پراکنده را در لا به لای مسایل فقهی کشف و عناوین مشترک و حتی استطرادی را در هر مساله معین کرد. فواید و آثار زیادی بر تهیه و تنظیم فهرست موضوعی جواهر الکلام، که کتاب الگوی فقهی شیعه است، مترتب می باشد، از جمله: 1. جمع آوری و ارائه ادعاها و نظرات صاحب جواهر الکلام، در یک مجموعه منظم، به شیوه دائره المعارفهای جدید فقهی. 2. تنظیم مسایل فقهی مطرح در جواهر الکلام به ترتیب الفبایی، به همراه نظریات و آرای فقها (از جمله صاحب جواهر الکلام) و ادله هر یک از اقوال و مناقشاتی که درباره آن ایراد شده است.
چه کمکهایی از علماء و اساتید و محققان انتظار دارید؟
موسسه دائره المعارف اسلامی، که موسسه ای صرفا علمی و فرهنگی است، در جهت تحقیق اهداف تعیین شده در اساسنامه خود، فعالیتهای علمی و تحقیقی خود را با حدود هفتاد تن از محققان که همه آنان دارای مدارج علمی در سطح عالی حوزه اند و چندین سال به دروس خارج در حوزه های علمیه اشتغال داشته اند، آغاز کرده است. اهداف نهایی موسسه در چند محور معین شده اند: الف. پدید آوردن اثری فراگیر در همه جوانب فقه شیعه به شیوه خاص دائره المعارفهای علمی رایج. ب. تحقیق و تدوین موضوعاتی که به نحوی با فقه شیعه ارتباط دارند، از قبیل: تاریخ فقه اسلامی، فقهای بزرگ اسلام، مباحث اقتصاد اسلامی، فقه مقارن، بررسی عناوین مبتلا به جامعه و تهیه قاموس فقهی و معجم آیات احکام و روایات. ج. تحقیق و چاپ و نشر منابع مهم فقهی. با توجه به این اهداف، که برخی از آنها موضوعات دائمی و جاری در جوامع بشری اند، می توان یک بستر زمانی طولانی برای فعالیتهای علمی این موسسه تصویر کرد، که امید است با رهنمودهای عالمانه رهبر عالیقدر انقلاب اسلامی و یاری و همراهی مراجع عظام، مجتهدان و علمای حوزه های علمیه، محققان و اندیشه وران،این رسالت خطیر الهی، که منشا خدمات عظیمی در جهان تشیع خواهد بود، به ثمر برسد و قلب منور امام زمان، عجل اللّه تعالی فرجه الشریف، از این خدمت خالصانه شاد گردد و دعای خیر آن حضرت یاریگر این موسسه، در جهت تحقق این اهداف بلند باشد. مقصود از این کار، کار فرد و اشخاص نیست و مربوط به تمام حوزه است و از تمام نیروها و توانها، باید استفاده شود، چون آبروی کل حوزه در گرو این کار است. چیزی که به عنوان موسوعه و دائره المعارف فقهی شیعه عرضه می شود، آن هم به دستور مقام معظم رهبری، قهرا یک چیز رسمی خواهد بود. از این روی از هر نیرو و فکری در نگارش و تدوین این، دستور داریم که استفاده کنیم. آقایان مسوولند اگر در هر یک از این قسمتها طرحی دارند، ارائه بدهند و یک گامی بردارند که این دائره المعارف را دارای ویژگیهای بهتری کنند. امیدواریم آنچه را ما تدوین خواهیم کرد، از آنچه که به عنوان (الموسوعه الفقهیه الکویتیه) تدوین شده خیلی بالاتر، والاتر، شیواتر، زیباتر و بهتر باشد، بلکه قطع داریم که خود اهل بیت (ع) ما را در این هدف یاری می کنند. ان شاء اللّه. ولی چون بالاخره (الامور باسبابها) آقایانی که در این قسمتها بتوانند خدمتی بکنند، ما کمال استفاده را از آنان می کنیم و ممنون هم هستیم.