اشاره:
مجموعه حاضر که شامل سه جلد (تکملة التبصرة، اللمعات النیّرة فی شرح تکملة التبصرة و الرسائل الفقهیه) می شود، جزء میراث فقهی آخوند خراسانی (صاحب کفایه) است که هر سه عنوان کنونی، پس از پژوهش و تحقیق توسط سید صالح مدرسی، به چاپ رسیده است. از آخوند خراسانی با عنوان «محقّق کبیر و فقیه اصولی» یاد می شود. اثر سترگ و بسیار گرانقدر وی، کفایة الاصول هنوز پس از گذشت نزدیک به یک سده از زمان نگارش، در حوزه های علمیه تدریس می شود، اما شاید چهره فقهی وی فقط با حاشیه بر رسائل شیخ انصاری مورد توجه و شناخت بوده است. نیز شهرت فوق العاده کفایة الاصول، بُعد فقهی وی را تحت تأثیر قرارداده، حتی فعالیتهای انقلابی وی در جریان مشروطه، آشناتر از آثار فقهی ایشان است که اکنون درصدد معرفی آنیم.
اللمعات النیّرة فی شرح تکملة التبصرة
این اثر، شرح استدلالی ممتازی بر تکملة التبصره آخوند است، اما آخوند خراسانی نتوانسته است آن را به پایان برساند؛ زیرا در اثنای کار به رحمت حق پیوست. این اثر از باب طهارت تا مقداری از مکان مصلّی (نمازگزار) است. تاریخ ختم باب طهارت، دوم شوال 1329 (پنج ماه قبل از درگذشت) است.2
این اثر پیشتر پس از درگذشت محقّق خراسانی ضمن رساله های فقهی وی، در بغداد، سال 1331ق با عنوان شذرات به چاپ رسیده، اما باید دانست که محقّق، خود این نام را بر اثرش ننهاده است.
در این اثر، محقّق خراسانی گاه همرأی علاّمه حلّی در تبصره بوده و برخی اوقات، نظریات علاّمه را نقد و رد کرده است. گفته می شود محقّق خراسانی نخست این اثر را از آغاز باب طهارت تا پایان دیات نوشته (مانند تبصره حلّی) اما سپس که به شرح آن و آوردن دلیل و برهان دست زده، چنان که گفتیم، جز تا مقداری از باب «صلاة» نتوانسته است اثر را تکمیل کند.
این اثر، آخرین نوشته آخوند بوده و همزمان با آن، گرفتار جریانات مشروطه شده است که این نیز علّتی دیگر بوده که وی را از تکمیل اثر باز داشته است.
ویژگیهای اثر
همان گونه که گفته شد، محقّق خراسانی در نگارش (تحریر) جدید کتاب، به ذکر استدلال و دلایل اقوال و احکام پرداخته و به شهرت، اتفاق نظر و اجماع فقیهان عنایت ویژه داشته است.
ویژگی دوم، اخذ شیوه احتیاط است. شواهد بسیاری بر مدّعا آورده شده، اما به سبب خوف از مخالفت با اجماع، حکم به احتیاط داده شده است؛ چنان که در مسئله آب قلیلی که به نجاست برخورده، شاهدیم. نیز رعایت ترتیب شست وشوی سمت راست و چپ بدن به هنگام غسل که گرچه اذعان دارد به خاطر شهرت و اجماع است، اما جانب احتیاط را نگه داشته، با گفته مشهور مخالفت نمی کند.
همچنین وقتی که اَماره و نشانه ای برای تعیین قبله نباشد، نماز خواندن را به یک جهت، کافی و اقوی دانسته، اما توصیه به احتیاط می کند؛ مبادا با روایت و شهرت مخالفت شود.
ویژگی سوم، اعتقاد به جبران ضعف سند و دلالت، با شهرت میان فقهاست.
با این حال، باید گفت اعتنا و عنایت ویژه و بسیار وی به فرمایش فقیهان، باعث نشده است که مخالفتی نداشته یا رأی شاذّی نگفته باشد؛ مثلاً وی به نجاست ذاتی اهل کتاب معتقد نیست و نیز باور دارد دلیلی عقلی یا شرعی بر بطلان نماز با لباس غصبی وجود ندارد.
ویژگی چهارم، سعی برای حلّ تعارض و اختلاف احادیث، مثلاً در تعیین آب کُر است.
شاید بتوان گفت گرچه بسیاری از فتاوای وی راهگشا و بر مقلّدان، سهل است، اما ای کاش او این همه به احتیاط و عدم مخالفت با گفته فقها توجه نداشت! خواننده با بررسی بسیاری از فتاوای ایشان، از دستیابی بر راهکاری نو و فتوایی جدید شادمان می شود، اما به زودی پی می برد که محقّق خراسانی قصد ندارد با فتاوای دیگران مخالفت ورزد؛ زیرا به احتیاط و عدم مخالفت با فرمایش فقیهان توصیه می کند. چندین نمونه از این گونه فتاوا در مقدّمه مصحّح گزارش شده است؛ چنان که برخی از لغزشهای وی بیان شده است، از جمله: خلط میان روایات، خطای در نقل، اشتباه در استناد روایت، تصرّف در نقل و تلخیص روایت. علت این گونه مواردی را که توسط مصحّح محترم تذکّر داده شده است، باید اعتماد محقّق خراسانی به محفوظات، اعتماد به نقل دیگران و کمبود یا نبود فرصت مراجعه به منابع دانست.
شیوه تحقیق
تحقیق و پژوهش اثر به صورت انفرادی انجام شده و نسخه چاپی پیشین با نسخه خطی، مورد مراجعه بوده است. مقابله، تصحیح، تقطیع و تخریج مصادر توسط سید صالح مدرّسی انجام شده، اختلاف نسخه خطی و چاپی در نظر بوده است.
نیز موارد برگزیده و ترجیح به هنگام اختلاف نسخه ها آورده شده و در نقل عبارات و شیوه نوشتن محقّق خراسانی حفظ امانت شده است. مصحّح به مصادر منقول در اثر، مستقیماً مراجعه کرده، در اتقان متن سعی داشته است. چنان که گاه ادّعای اجماع و شهرت را با ذکر اجماع کنندگان آورده است.
محتوای اثر
پس از مقدّمه، آخوند خراسانی وارد باب طهارت شده، باب اوّل را به «میاه» (آبها) اختصاص داده است. در این باب آمده است: آب مطلق و مضاف، اقسام آب مطلق، احکام آبهای مطلق، تعیین وزن و اندازه آب کُر، احکام آب قلیل، آب چاه، باقی مانده (سُوءر) غذای حیوانات و... .
باب دوم در وضوست و در فصل نخست این باب آمده است: آیا طهارت امری عدمی است یا وجودی ؟
فصل دوم باب، در آداب تخلّی است و فصل سومِ باب دوم، در کیفیت وضوست.
باب سوم در غسل است که فصل نخست آن، جنابت است. سپس در فصل دوم، مسائل حیض آمده و در فصل سوم به استحاضه می پردازد و در فصل چهارم، نفاس، در فصل پنجم، غسل مردگان و در فصل ششم، غسلهای مستحبی بررسی شده است.
باب چهارم در تیمّم است و پنجمین باب در نجاسات است.
جزء دوم کتاب (کتاب الصلاة) در بردارنده یک باب باب نخست در مقدّمات نماز می باشد که مشتمل بر این فصول است:
فصل نخست، شمار نمازها؛ فصل دوم، اوقات نمازها؛ فصل سوم، قبله؛ فصل چهارم، لباس نماز گزار و پنجمین فصل، مکان نماز گزار.
در پایان اثر، فهرست آیات، احادیث، اعلام، کتب، منابع تحقیق و موضوعات آمده است.
الرسائل الفقهیة
این اثر که با شماره دو مجموعه تراث فقهی خراسانی عرضه شده، در بردارنده چندین رساله فقهی در موضوعات متفاوت است؛ همچون: کتاب وقف (ص 5 115)، کتاب رضاع (ص117152)، کتاب دماء (ص153328)، کتاب فراق و طلاق (ص329345)، عدالت (ص347355)، رهن (357363). این عنوان پیشتر همراه اللمعات النیّره در یک جلد، با نام شذرات یا قطرات چاپ شده بود.
سه کتاب اخیر (فراق و عدالت و رَهن) ناتمام مانده، موءلّف موفق نشده است همه مسائل مربوط را مطرح کند.
ویژگیهای اثر
ایجاز و اکتفا به قدر لازم در تحقیق مسائل و نقد آنها از ویژگیهای این اثر است. پس از تعیین و تعریف هر موضوع و احکام، دلایل عرفی و فقهی و نیز شواهد لغوی و گفته های فقیهان آمده است.
مصحّح محترم برخی اقوال زائد یا لغزشها (مانند خلط روایات و عدم دقّت در نقل) را متذکّر شده، سبب این گونه اشتباهات را کثرت اشتغالات تدریس، رسیدگی به امور اجتماعی و سیاسی و نیز اعتماد بسیار به نقل دیگران و تکیه بر حافظه می داند.
از دیگر ویژگیهای فتاوا و اقوال این اثر، همخوانی اغلب آرای محقّق خراسانی با گفته های فقهاست که کم تر فتوای نادری در آن یافت می شود.
محتوای اثر
کتاب وقف: تعریف آن، دلیل اختلاف در تعریف وقف، تفاوت وقف و حبس، عدم انتقال و عدم جواز تصرّف در وقف، روا بودن انتفاع و استفاده از برخی وقفها، احادیث وقف، وقف و عتق، قصد قربت، آرای فقها در باره وقف (همچون ابو حنیفه و شیخ مفید)، وقف در حال بیماری، شرایط موقوفه و واقف، نظارت و ناظران بر وقف، اُجرت ناظران، ولایت حاکم و حکومت بر وقف، خروج موقوفه از ملک، وقف بر فرزندان، بیع وقف، وقف کلیسا و کنیسه و... از مباحث این کتاب است.
کتاب رضاع: رضاعِ موجب تحریم نکاح، شرایط مرضعه (زن شیرده) شرایط شیر دهی، روییدن گوشت و سفت شدن استخوان، دفعات شیردهی، مفهوم عرفی برادر و خواهر رضاعی و... از مباحث این کتاب است.
کتاب دماء نساء؛ که به بیان خونهای سه گانه و حالتهای خاص بانوان می پردازد.
کتاب فراق؛ که درباره طلاق است ومسائل زیر در آن مطرح شده است: تعریف لغوی و شرعی، تحقّق آن، شرایط طلاق دهنده (بلوغ، عقل، اختیار و قصد)، شرایط کسی که طلاق داده می شود، صیغه طلاق و... .
کتاب عدالت؛ که در آن به ذکر مسائل زیر پرداخته می شود: معنای لغوی و شرعی، مقصود روایات در تعریف عدالت، ملکه نفسانی و تقوا و مروّت، ترک معاصی کبیره و صغیره و....
کتاب رهن؛ که شامل مباحث زیر است: معنای لغوی و شرعی و عرفی، ایجاب و قبول، عربیت یا عدم آن و... .
در پایان اثر، فهرست آیات، احادیث، اَعلام، مصادر تحقیق و فهرست تفصیلی موضوعات آمده است.
تکملة التبصرة
آخرین عنوان منتشر شده، تکملة التبصره است. این اثر، چاپ 1328 قمری در تهران بوده، به آرای علاّمه حلّی در آن توجه شده است. آرای موافق، ابقا شده و نظریات مخالف با خود را رد کرده است. این اثر، گسترده تر از کتاب علاّمه حلّی بوده، یک دوره مسائل فقه اسلامی است. در این کتاب به استدلال و حجّت بر نمی خوریم، بلکه فقط با فتاوای محقّق خراسانی آشنا می شویم.
حال اگر پرسیده شود: اکنون که محقّق خراسانی از دنیا رفته است، آرای یک مجتهد وفات یافته به چه کار می آید؟ در پاسخ می گوییم: با حفظ و نقل آرا و نظریات گذشتگان می توان بر اجماع یا شهرت آگاهی یافته، اجماع احتمالی یا ادّعا شده را می توان از اتّفاق و اجماع محقَّق و راستین باز شناخت. نیز آرای مخالف با شهرت را دانست که در فرایند استنباط احکام، به مجتهدان کنونی یاری می رساند. افزون بر این، میراث فقهی خود را حفظ کرده، فقه پژوهان را گرامی داشته ایم.
محتوای اثر
کتاب طهارت (ص323): در باب اوّل، انواع آبها تعریف شده، احکام آن آمده است.
باب دوم در وضوست و نیز آداب تخلّی، چگونگی وضو، واجبات، مستحبات، مکروهات و محرّمات وضو در آن بیان شده است.
باب سوم در غسل است؛ همچون جنابت، حیض، استحاضه، نفاس و اموات. نیز احکام محتضر، کفن، نماز میّت، دفن، شهید و... در آن ذکر شده است.
باب چهارم در تیمّم و باب پنجم در نجاسات است.
کتاب صلاة (ص2551): نمازهای یومیه، نوافل در سفر و حضر، نماز جمعه، اوقات صلاة، قبله، لباس و مکان نماز گزار، اذان و اقامه، افعال نماز (تکبیرة الإحرام، قیام، قرائت، جَهر و اخفات، رکوع، سجود، تشهد، سلام و... )، مستحبّات نماز، نماز عیدین، نماز آیات، نماز جماعت، نماز خوف، نماز مسافر و... از مباحث این کتاب است.
کتاب زکات (ص5365): شرایط وجوب، متعلّقات زکات (شتر، گاو، گوسفند، طلا، نقره و غلات)، مستحقّان زکات( فقیران، مساکین، کارگزاران، تألیف قلوب، بردگان، بدهکاران، فی سبیل الله و در راه ماندگان) زکات فطر و... از موضوعات این کتاب است.
کتاب صوم (ص6777): در این کتاب به مسائل زیر پرداخته می شود: نیّت، کفاره، اقسام روزه، اعتکاف و... .
کتاب حج (ص79104): شامل مباحث زیر است: اقسام حج، اعمال (طواف، سعی، وقوف در عرفات و مشعر و... )، عمره و... .
کتاب جهاد (ص105112): وجوب جهاد، با چه کسانی باید جهاد کرد، اهل ذمّه، غنائم، امر به معروف و نهی از منکر و... از مسائل این کتاب است.
کتاب متاجر (ص113128): تعریف تجارت، تجارتهای حرام و مکروه، آداب تجارت، عقد بیع، خیارات، عیب، نقد و نسیه، سود، ربا، بیع میوه و حیوان، پیش فروش (سلف) و... از مباحث مطرح شده در این کتاب است.
کتاب اجاره (ص129136): شامل مباحث زیر است: عقد اجاره، موجر و مستأجر، مزارعه و مساقات، جعاله، سبق و رمایه، شرکت و مضاربه و... .
کتاب ودیعه (ص137143): شامل مباحث زیر است: لقطه (مال پیدا شده)، غصب، احیای موات و... .
کتاب دیون (ص145154): دَین، رَهن، محجور، ضمان، صلح و... از مباحث این کتاب است.
کتاب هبه (ص155163): هبه، وقف، وصیت و... از مباحث این کتاب است.
کتاب نکاح (ص165179): شامل مباحث زیر است: انواع نکاح، ولیّ و سرپرست، متعه، مهر، نشوز، نفقه و... .
کتاب فراق (ص181189): اقسام طلاق، عدّه، خُلع و مبارات، ظهار، اِیلاء، لعان و... از جمله مباحث این کتاب است.
در ادامه کتاب، موضوعات زیر بررسی شده است: عتق (ص191196)، اَیمان و قسم (ص197203)، صید (ص205212)، میراث (ص213224)، قضا و شهادات و حدود (ص225241) و قصاص (ص243261).
نکته: در کتاب الرسائل الفقهیه (برای نمونه) اعراب و علائم لازم نهاده نشده که در ویرایش متون عربی باید به آنهاتوجه شود؛ از جمله: تشدید (کلمه اوّل در ص323، س11)، همزه قطع و وصل (ص 322، س8)، فتحه و کسره برای اجتناب از اشتباه در خواندن و فهم متن (ص323، س1). همچنین گاهی پیش از واو عاطفه، نقطه آمده است (ص323، س8).
پی نوشتها:
1. تکملة التبصره، (شابک 104 94091 964، 315ص)، اللمعات النیّرة فی شرح تکملة التبصره (80590627964، 408ص) الرسائل الفقهیه (6094091 964، 438ص)، نویسنده: آخوند شیخ محمد کاظم خراسانی (12551329ق)، تحقیق: سید صالح مدرسی، ناشر: مرصاد، زبان: عربی، قم، چاپ نخست: 1424/1382، شمارگان: دو هزار نسخه، قطع: وزیری.
2. مرگی در نور، عبدالحسین کفایی (نوه معظمء له)، ص330.
