پرسش: آیا از نظر قرآن کریم می توان با زنان در امور فرهنگی و مدیریتی مشورت کرد؟
پاسخ: از دیدگاه قرآن، افراد انسان (چه مرد و چه زن) از نظر حقیقت انسانیت و مسائل ارزشی یکسانند و هیچ یک بر دیگری جز به تقوا و عمل صالح بیشتر، برتری ندارد: «إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَیکُمْ» (حجرات، 13)؛ «مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَوةً طَیِّبَةً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ؛ (نحل، 97) هر کس، مرد یا زن، کار شایسته کند و مؤمن باشد؛ قطعا او را با زندگی پاکیزه [و نیکو]یی و حیات [واقعی[ می بخشیم و یقینا بهتر از آن چه انجام داده اند به آنان پاداش می دهیم.»
قرآن، اگر در جایی از مردان شایسته ای همچون لقمان حکیم سخن می گوید، در جای دیگر نیز از زنان شایسته نام می برد؛ مانند: حضرت مریم(س) (آل عمران، 42) و همسر فرعون (تحریم، 11) و...
همان گونه که مردان، دارای اندیشه، اراده و اختیارند و برای رسیدن به تکامل و قرب الهی، وظایف و تکالیفی بر عهده آن هاست، زن ها هم همین گونه هستند و در این جهت، هیچ امتیازی بین زن و مرد وجود ندارد؛ ولی در بعضی احکام و وظایف با یکدیگر متفاوتند. وظایفی، به عهده مردان است و بر عهده زنان نیست و بالعکس؛ و این تفاوت به خاطر این است که طبیعت و آفرینش زن و مرد متفاوت است.
آیا تعیین مشاور هم از مواردی است که میان زن و مرد تفاوت است؛ یعنی باید با مردان مشورت کرد و مشورت با زنان جایز نیست؟
قرآن در شش آیه از مشورت سخن به میان آورده است:
1. به پیامبر دستور داده شده تا با مسلمانان مشورت کند. «و شاورهم فی الأمر» (آل عمران، 159)(1)
2. یکی از ویژگی های مسلمانان این است که در کارهایشان با یکدیگر مشورت می کنند. «وَ أَمْرُهُمْ شُورَی بَیْنَهُم» (شوری، 38)
3. مشاوره پدر و مادر در مورد بازگیری کودک از شیر خوردن. «فَإِنْ أَرَادَا فِصَالاً عَن تَرَاضٍ مِّنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْهِمَا» (بقره، 233)
4. مشاوره پدر و مادر درباره سرنوشت فرزندان. «...وَ أْتَمِرُواْ بَیْنَکُم بِمَعْرُوفٍ...»(طلاق، 6)
5. مشورت «ملکه سبا» با اشراف و بزرگان. «قَالَتْ یَآأَیُّهَا الْمَلَؤُاْ أَفْتُونِی فِیآ أَمْرِی...»(نمل، 32)
6. شنیدن، سخنان دیگران و انتخاب بهترین سخن. «فَبَشِّرْ عِبَادِ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَه» (زمر، 18) علامه طباطبایی(ره) آیه ششم را از نظر معنا نزدیک به آیه دوّم می داند.(2) نشست ها و همایش هایی که برای رسیدن به بهترین نظریه ها تشکیل می شود، یکی از مصادیق آیه دوم و ششم است.(3)
در روایات فراوانی بر مشورت تأکید شده و از استبداد رأی به شدت نکوهش شده است.(4)
از سوی دیگر در پاره ای از روایات، از مشورت با زنان منع شده است و عبارت هایی هم چون «ایاکم و مشاورة النساء؛ از مشورت با زنان دوری کنید.» «شاور النساء و خالفوهن؛ با زنان مشورت کنید و با نظر آنان مخالفت نمایید» و... به چشم می خورد.(5)
لیکن از مجموع آیات و روایات در رابطه با مشورت، بدست می آید که در مشاور، زن بودن مانع نیست، همان گونه که مرد بودن شرط آن نیست؛ زیرا در روایاتی که شرایط مشاور را بیان می کند، گفته نشده که یکی از شرایط مشاور «مرد بودن» است. آنچه در روایات ذکر شده این است که مشاور باید دارای عقل، علم، تجریه، تقوا، خیرخواهی باشد و بخیل و ترسو و حریص نباشد.(6)
افزون بر این، آیه سوم و چهارم، مشورت زن و مرد را در امر کودک و فرزندان مطرح کرده و شایسته دانسته است و عبارت برخی از روایات، مشورت با زنان را هم در بر می گیرد، مانند: «الحزم ان تستشیر ذاالرای و تطیع امره؛ دور اندیشی آن است که با صاحب اندیشه مشورت نمایی و آنچه گفت پیروی کنی.(7) عبارت «صاحب اندیشه» شامل مرد و زن می شود. «شاور ذوی العقول...؛ با صاحبان عقل مشورت کن»(8) عبارت «صاحبان عقل» هم شامل مرد می شود و هم زن.
«افضل من شاورت ذوالتجارب؛ برترین مشاوران، صاحبان تجربه هستند»(9) عبارت «صاحبان تجربه» زن و مرد را در بر می گیرد.
در امور خانواده و جامعه و در کارهای شخصی و اجتماعی باید مشورت کرد. نیمی از خانواده و جامعه را زنان تشکیل می دهند و نیمی از بار مسئولیت خانواده و جامعه بر عهده زنان است؛ چگونه می توان بدون نظرخواهی از آنان، محیط خانواده و جامعه را به طور ایده آل سامان داد. علاوه بر این برخی از امور خانواده و جامعه، مربوط به زنان است و یکی از شرایط مشاور این است که از علم و تجربه برخوردار باشد و زنان در امور مربوط به خودشان از علم و تجربه ای بیش از مردان برخوردارند، پس باید با آنان مشورت کرد.
تعدادی روایاتی که از مشورت با زنان نهی کرده اند، از نظر سند ضعیف هستند؛ زیرا به اصطلاح علم درایه مرفوعه و مرسله می باشند و برخی از آنان، گرچه به صورت کلی از مشورت با زنان منع کرده است؛ ولی مراد مصداق خاصی است که در آن زمان بوده است. روایاتی که از زبان حضرت امیرالمؤمنین(ع) نقل شده، به زنی اشاره دارد که بر ضد آن حضرت قیام کرد و جنگ جمل را به راه انداخت.
بعضی از روایاتی که از مشورت با زنان منع کرده، مراد مشورت در همه کارها نیست، بلکه مشورت در کارهایی است که می بایست مخفی بماند و افشا نشود، مانند این حدیث: «النساء لایشاورن فی النجوی؛ در راز با زنان مشورت نمی شود.»(10)
و در برخی روایات نهی از مشورت با زن برای آن است که مورد مشورت از مواردی است که عواطف و احساسات مانع انجام کار می شود. مانند جنگ و جهاد. و از آن جا که عواطف و احساسات در زن ها قوی است، ممکن است به هنگام مشورت عاطفه و احساس بر آنان چیره شده، برخلاف واقع اظهار نظر کنند و مانع رفتن مرد به جهاد شوند. در این گونه موارد اگر با زن مشورت شد، نباید طبق نظر او عمل شود.
روایتی از امیر المؤمنین(ع) نقل شده است که در آن روایت، مشخص شده است که با چه زنان می توان مشورت کرد: «ایاک و مشاورة النساء الاّ من جرّبت بکمال عقلها؛ با زنانی که کمال عقل آن را تجربه کرده ای، مشورت کن.»(11)
پس با توجّه به آیات و روایات، مشورت با زنانی که شرایط مشاور را دارا باشند، هیچ مانعی ندارد، در امور تربیتی، فرهنگی و مدیریتی هم استفاده از زنان کارشناس و با تجربه مانعی ندارد.(12)