اشاره
در اولین قسمت این مقاله نویسنده به تفصیل پیرامون نقش مارکس و سنت آلمانی، مانهایم و نسبیت گرایی عام، عامل های واقعی ماکس شلر، مشارکت های فرانسوی در جامعه شناسی معرفت بحث نمود. اینک ادامه مقاله را پی می گیریم.
جامعه شناسی معرفتی آمریکائی
کار عمل گراهای مهم آمریکایی، یعنی جیمز پیرس و دوی سرشار از راهنمایی های قابل توصیه جامعه شناسی معرفتی است;به گونه ای که فلسفه عمل گرایی به فرآیند آلی ارتباط هر فعل تفکر، با رفتار بشر تاکید ورزیده و لذا تمایز ریشه ای بین اندیشیدن و عمل کردن را - که اکثر فلسفه های پیشین مملو از آن بود - رد می کند. و زمینه را برای ملاحظه دقیق تر ارتباطهای جامعه شناختی بین شرایط اجتماعی و فرآیند فکری مهیا می سازد. از آنجایی که عمل گراها تاکید دارند که هر اندیشه در طبیعت خود با شرایط اجتماعی ای محدود می شود که در آن ظاهر گشته است، آنها راه را برای تلاشهایی هموار ساخته اند که به تحقیق در پیوندهای موجود بین یک متفکر و خوانندگان وشنوندگان او می پردازد،تا جایی که آنها دیدگاه سنتی مبتنی بر تفکیک دقیق موضوع عینی اندیشه از موضوع ذهنی تفکر را رد کرده وبر تعاملات نزدیک بین ذهن و عین تاکید دارند، آنها در واقع مشخصا زمینه را برای کمک های آمریکایی به جامعه شناسی معرفتی مهیا ساخته اند. به هر حال، فلسفه عمل گرا تنها نوع گرایش فکری آمریکایی، در توسعه جامعه شناسی معرفتی نیست. کار دانشمند تاریخی آمریکایی، خصوصا چالز ا.بیرد و ورنون ل پرینگتون مقتضی جهت یابی های جامعه شناسی معرفتی اروپایی - به ویژه شاخه مارکسیستی آن - بود و در تلاش بود تا دیدگاههای جدیدی در سیاست و ادب آمریکایی را با ارتباط دادن خودآگاهانه جریانات فکری به منافع اقتصادی و شرایط اجتماعی آن توسعه بخشد. بسیاری از فشارهای دیدگاههای مذکور، تنها اثر غیرمستقیمی بر جامعه شناسی آمریکایی داشته است. ولی متقابلا دو متفکر مهم آمریکایی یعنی توریستاین وبلن و جرج هربرت مید ، صریحا جامعه شناسی معرفتی آمریکایی را تحت نفوذ خود قرار داده اند. تاکید وبلن بر عادات فکری به مثابه نتیجه عادت های زندگی و اصرار او بر وابستگی سبک های اندیشه به سازمان اجتماع معروف است، شاید دیدگاه کمتر شناخته شده او و جدیت نسبتا منظم وی در مرتبط ساختن سبک های اندیشه با نقش های شغلی وموقعیت های حامیان آنهابوده است.اونوشت که «نقشه اندیشه ویاطرح معرفت عمدتا انعکاسی از نقشه زندگی است ». از این رو کسانی که به مشاغل پولی اشتغال دارند، احتمالا تمایل به نوعی اندیشه دارند که با شیوه فکری کسانی که به مشاغل صنعتی مشغولند، متفاوت است. راههای اندیشیدن سحری همانند راههای تفکر واقعی، حامیان خود را در بین گروههایی از افراد پیدا می کند. که به طور متفاوتی در ساختار اجتماعی و فرآیند اقتصادی جامعه قرار گرفته اند. افزون بر این، مباحثات خصومت آمیز وبلن در کتاب «تحصیلات عالی درآمریکا نباید تنها به عنوان یک مباحث قرائت شود بلکه علاوه بر آن و شاید فراتر از همه، مشارکتی تعیین کننده در مطالعه جامعه شناختی از تشکیلات کارآمدی دانشگاه آمریکایی بوده است. و سرانجام، رفتارگرایی اجتماعی جرج هربرت مید، و اصرار آن بر این مطلب که ذهن خود یک فرآورده اجتماعی بوده و از منشا اجتماعی سرچشمه یافته، پایه اجتماعی - روان شناختی برخی از اظهارات نظریه پردازان سابق را فراهم آورده است. برای مید، ارتباطات، محور فهم ماهیت ذهن بود، به گفته او «ذهن در خلال ارتباطات از طریق مکالمه اشاره و کنایه معنادار) در یک فرآیند اجتماعی و یا حتی زمینه تجربه رشد می کند».هنگامی که موقعیت شناخت شناسانه مید پذیرفته نمی شود، این بسیار مشکل به نظر می رسد که ادعای وی مورد انکار قرار گیرد که «اگر تعیین کننده های اندیشه، غیر از خود جامعه، موجود باشند، آنها تنها می توانند ذهن را در خلال میانجی گری روابط اجتماعی ای که آن تعیین کننده ها ضرورتا در آن قرار گرفته اند، شکل دهند».
گرایشات معاصر
از آنجائی که جامعه شناسی معرفتی، هم در آمریکا و هم در اروپا، شاخه ای از تئوری کلی جامعه شناختی بوده، همواره با سایر حوزه های تحقیق ترکیب شده و لذا به طور صریح به عنوان جامعه شناسی معرفتی به آن اشاره نشده است. و بدین ترتیب، گسترش این رشته در ضمن دانشی که آن را در بردارد، سبب از بین رفتن برخی از مشخصات متمایز کننده آن گردیده است. بنابراین، کارهای رابرت، ک مرتون ، و برنارد باربر در جامعه شناسی علم وکارهای ای. سی. هیوز ، تی.اچ. مارشال تئودور کپلو ، اسوالد هال ، تالکوت پارستر و دیگران در جامعه شناسی کار و شغل و ... حتی خیلی کلی تر - بسیاری از تحقیقاتی که مربوط به نقش های اجتماعی است. ممکن است با جهت یابی های جامعه شناسی معرفتی مرتبط بوده و در بخشی، از آن نشات گرفته باشد. بسیاری از کارورزهای اموری که در واقع همان جامعه شناسی معرفتی است هنگامی که برایشان معلوم گردد که آنها همانند مسیور ژردن (رخچحژس رب ژس حخژررب) در کتاب طنز خود به نام «گفتگو از نثر» (حژرژز خ رخدذچس) در تمام ایام مشغول گفتگو از نثر بوده ولی خود خبر نداشته اند، بیشتر شگفت زده می شوند.
با توجه به این میدان وسیع و متنوع تحقیق که حداقل، رهنمودهای مطمئنی از جامعه شناسی معرفتی در آن به کار رفته است، ترسیم تمایزات بارز و روشن تحولات معاصر و یا قریب به معاصر در جامعه شناسی معرفتی ایالات متحده را مشکل می سازد. هنوز یک مشخصه، (کاملا) برجسته به نظر می رسد. یعنی هنگامی که در سنت اروپایی، توجه به تمرکز بر تولید آراء و افکار با این فرض بدیهی آغاز می شود که طبقات متفاوت جامعه، انواع متفاوت آراء را تولید می کنند، تحقیقات مدرن امریکایی بیشتر با افکاری گره خورد که طبقات مختلف جامعه، آراء و افکار استاندارد تولید شده را در آن راهها مورد استفاده قرار می دهند. آن گونه که مرتون خاطر نشان نمود، جامعه شناسی افکار عمومی و جامعه شناسی ارتباط جمعی از پیش، جای جامعه شناسی معرفتی را در ایالات متحده معاصر، خالی گذارده است. معهذا گرایشات اخیر آمریکایی به هیچ وجه به این رشته محدود نمی شود. و تلاش قابل ملاحظه ای در تجدید نظر در سؤالات روش شناختی ای که توسط سنت اروپایی حل نشده باقیمانده، صورت گرفته است. آثار مرتون در این زمینه، در واقع، ارائه دهنده ماهرانه ترین نوع تدوین مشکلاتی است که با جامعه شناسی معرفتی مواجهه بوده است. در میان سایر گرایشات قابل ذکر، در روش شناسی جامعه شناسی معرفتی و توضیح نظر پردازانه آن، می توان از فیلسوفی چون آرتور چایلد و جامعه شناسانی چون هانس ساپیر، جرالد دیلری ، کرت، اچ. ولف ، ورنر استارک وسی. رایت میلز نام برد. ولی در میان مشارکت های واقعی امریکایی کار، پیتریم ا.سوروکین حائز اهمیت است. او دامنه وسیع تحقیقات نظری سنت اروپایی را با تکنیک های تحقیقات آماری آمریکایی ترکیب نمود و تئوری ای مشخصا آرمان گرا از جامعه شناسی معرفتی را توسعه بخشید. سوروکین در عین حال که مفهوم سازی متداول را، که طبقات اجتماعی یا سایر گروههای اقتصادی و اجتماعی را همچون گروهها و طبقات مستقل تغییرپذیر در روابط کارکردی بین اندیشه و جامعه ملاحظه می کند، رد می کند، ولی «ذهن مندی های فرهنگی » متفاوت و یا «عرصه های فرهنگی » گوناگون را به عنوان کلید تغییرپذیر در نظر می گیرد. او می کوشد تا نشان دهد که تسلط سه گرایش مهم فرهنگی،یعنی وهمی، آرمان گرا و ذهن مندی حسی، می تواند نوسانات سنخ های معرفتی که تاریخ را مشخص کرده، به حساب آید. گرچه غالبا به نظر می رسد که بحث او مستلزم نوعی استدلال دوری است و غفلت از ریشه های وجودی اندیشه به سختی می تواند از نتایج امیدبخشی که توسط اسلاف سوروکین از پیش به دست آمده بود، توجیه شود، معهذا، مشارکت های فراوان سوروکین و بعضی از شاگردان او، مثلا در جامعه شناسی علم و یا در توضیح عقیده «زمان اجتماعی » ، همچنان قابل ملاحظه مانده است.
مطالعه مهم و فراموش نشده فلوریان زاینتسکی(خدح حخرچرش رچخژرذخ) یعنی «نقش اجتماعی دانشمند» همانند کار سوروکین، ترکیب سودمندی از سنت اروپایی و مشارکت های امریکایی را ارائه می دهد. او عقیده «میدان اجتماعی » را معرفی می کند که عبارت از مخاطبین و مردمی است که یک متفکر خود به آنها استناد می کند. در نتیجه او جامعه شناسی معرفتی را با تحقیق بر روی مخاطبین وعموم مردم که قبلا توسط مکتب جامعه شناسی شیکاگو زمینه سازی شده بود مرتبط نمود. زاینتسکی نشان می دهد که متفکران - و حداقل در جوامع گوناگون - کل جامعه شان را مطالعه نمی کنند بلکه غالبا فقط نمونه هایی از مردم را انتخاب نمود. و مورد استناد قرار می دهند. متفکر خود به یک میدان اجتماعی ای متصل بوده که این میدان از او می خواهد تا در عوض تشخص و تاییدی که به او می بخشد، مطابق خواست های او رفتار کند.
به هرحال، دانشمندان تقاضاهای مردمشان را پیش بینی می کنند و مایلند تا تصورهای خود را شکل داده، اطلاعات را گزینش کرده و مشکلات را بر حسب حضار فعلی و یا پیش بینی شده شان تشخیص دهند. در نتیجه، دانشمندان ممکن است در رابطه با نقش های اجتماعی و مردمشان طبقه بندی شوند. از این رو، شناخت و فهم پیدایش نقش های ویژه ای، همچون نقش حکیم، فن شناس و عالم بر حسب مردم متفاوتی که دانشمندان آنها را مورد استناد قرار می دهند، میسور خواهد گردید.
ولی، به هر تقدیر، در این مقاله، ممکن نیست که همه مطالعات اخیر آمریکایی که به طور مستقیم و یا غیرمستقیم در گسترش هر چه بیشتر جامعه شناسی معرفتی سهیم بوده اند را مورد مطالعه و یا حتی شمارش قرار دهیم. این ضعیت خود ممکن است نشان دهنده استحکام متداومی باشد که در جهت یابی این تحقیق وجود دارد. منابع کمی کافی خواهد بود. تحقیق در بخش های نقش اجتماعی، جامعه شناسی علم، جامعه شناسی مشاغل و حرف، جامعه شناسی ارتباطات، جامعه شناسی افکار عمومی سابقا ذکر شده است. ولی در سایر زمینه ها، مطالعاتی که در صدد کشف پیوندهای بین وضع اجتماعی اقلیت ها و اصالت دیدگاه عقلی آنها هستند، می تواند ذکر شود; یعنی در زمینه هایی که وبلن (1919) آثار با اهمیتی را پدیدآورده و کار اخیر ملوین سیمن نمونه عالی آن به نظر می رسد. به عبارت دیگر مطالعاتی در زمینه تاریخ نظریات جامعه شناختی ویا فلسفی که در آن مفهوم سازی هایی که از جامعه شناسی معرفتی وام گرفته شده مورد استفاده واقع شده است. مثلا کارهای سی. رایت میلز درباره عمل گرایی . یعنی مطالعاتی که سبک ها و شیوه های اندیشه انسان دانشگاهی امریکایی را با ساختار و کارآمدی نظام دانشگاهی آمریکایی پیوند می دهد. و همانند تحقیق لوگان ویلسون در کتاب «انسان دانشگاهی » و تحقیق لازار سفیلد و تیلن در کتاب «ذهن دانشگاهی » یعنی تحلیل دانشمندان علوم اجتماعی در زمینه عکس العمل هایی که در قبال تهدیدهای عصر مک کارتی پدید آمده است. و تحقیق کاپلو و مک گی در کتاب «بازار دانشگاهی » و مطالعات کلی از محیطها و زمینه هایی که در آن، روشنفکران نقش های منحصر به فرد خود را بازی می کنند، چون کتاب لوئیس کوزر به نام «انسانهای متفکر» و مطالعه وسیع فریتز مخلوپ در کتاب «تولید و توزیع معرفت درایالات متحده » و همچنین مطالعات جزئی تری چون تلاش اخیر پیتر برگر در بررسی علت عمومیت یافتن تحقیقات روانکاوی در امریکا و مطالعه جان بنت از علل تفسیرهای متفاوت و متعدد فرهنگ واحد توسط دانشمندان مختلف علوم اجتماعی بر حسب زمینه های متفاوت و دیدگاههای اجتماعی آنها (1946)، که در مجموع تحقیقات و مطالعاتی را شکل داده که به وضوح در سالهای اخیر قابل رؤیت بوده اند.
به هر حال، جامعه شناسی معرفتی در تاریخ اولیه اش با گرایش به ساختن طرحهای فرضی پرآب و تاب دار و بزرگ نما مشخص بود و طرحهای مذکور در پیدایش برخی رهنمون های شدیدا وسوسه آمیز تاثیر داشت، ولی کارورزهای این رشته اخیرا از چنین تعهدهای بلندپروازانه ای به کنار کشیده اند و خود را به تحقیقات عمل تری محدود ساخته اند. اگر چه تمایل مذکور در واقع پادزهری به انواع تعمیم های ناروا و نابهنگام دوران پیشین بوده، ولی در عین حال، با خطر کم اهمیت سازی نیز همراه می باشد. شاید جامعه شناسی معرفتی آینده به علاقه های پر جرات تر پایه گذاران خود بازگردد و در نتیجه، بر فراز انبوهی از تحقیقات جزئی و دقیق که توسط محققین سابق الذکر فراهم آمده، ساخته شود.
