فکر و قلم از دیرزمان در پیشگاه با عظمت فاطمه زهرا(ع) انجام وظیفه میکنند. مولفان از زمان شهادت آن حضرت تاکنون، در تلاش بودهاند تا اشعهای از آن نور الهی را در نوشتههای خود منعکس نمایند.1 کثرت و حجم زیاد نوشتهها درباره آن حضرت قابل توجه است، همچنین تاثیرگذاری این نوشتهها در فرهنگ مسلمانان نوعی پیوند گسستناپذیر بین مردم و خاندان عترت (ع) ایجاد کرده است. فرهنگ مکتوب مسلمانان اگر چند پاره داشته باشد، بیشک یک بخش آن را فاطمیات (آثار درباره حضرت فاطمه(ع)) تشکیل میدهد. تاریخ فاطمیات دارای تحولات و تطورات بوده است. این تاریخ گویای این است که اولین کسی که تاریخچهای از زندگانی حضرت صدیقه کبری(ع) را به قلم آورده و به صورت کتاب تدوین کرده، ابوصادق سلیم بنقیس هلالی کوفی متوفای سال 76 هجری، است.
او مطالب مربوط به حضرت زهرا(ع) را به فاصلهای کمتر از سه سال از شهادت آن حضرت به نقل از امیرالمومنین(ع) و سلمان و ابوذر و مقداد که شاهدان عینی ماجراها بودهاند نقل کرده است. کتابهایی که در طول قرنها درباره فاطمه زهرا(ع) تدوین شده اکثراً از کتاب سلیم استفاده کرده و مطالب آن را نقل کردهاند. این یادگار هزار و چهارصد ساله بارها چاپ شده و متن تحقیق شده آن به عربی و فارسی و اردو و انگلیسی در دسترس عموم است. تعدادی از کتابهای درباره حضرت زهرا(ع) مفقود شده است، همچنان که شیخ صدوق چهار کتاب در چهار موضوع مربوط به آن حضرت تالیف کرده ولی هیچ کدام در دست نیست. از سوی دیگر بسیاری از علمای گذشته تالیفاتی در تاریخ اهل بیت(ع) داشتهاند و در آن کتابها به شرح زندگانی حضرت فاطمه زهرا(ع) پرداختهاند. شمار زیادی از این کتابها امروزه موجود است و گاهی از کتابهای مستقل درباره حضرت پرمحتواتر و بزرگترند.
• نگاهی به آمار فاطمیات
آثار درباره حضرت فاطمه (ع) از زاویههای مختلف آماری قابل توجه است. خود این آمارها نشانگر بسیاری از نکات نهفته در تاریخ زندگانی و مظلومیت آن حضرت است. به عبارت دیگر آمارها گویای صحت و مشروعیت عملکرد آن حضرت است، زیرا تاثیر سیره و گفتار آن حضرت در تمامی ملتهای جهان را نشان میدهد. فاطمیات از هفت نظر قابل آمارگیری است: زبان اثر، ماهیت چاپی یا خطی اثر، محل چاپ، محل نگهداری، پدیدآورندگان، موضوعات و بالاخره سال چاپ. در این مقاله تلاش میکنیم براساس آخرین کتابشناسی درباره آن حضرت یعنی کتاب فاطمه(ع) در آئینه کتاب، آمارهایی بر پایه شاخصهای فوق بدهیم.
زبانهای فاطمیات
تالیفات مستقل درباره حضرت زهرا(ع) تاکنون به 27 زبان دنیا به دست آمده است. اکثریت کتابهای این مجموعه به زبانهای فارسی، عربی و اردو هستند و این، دقیقاً به علت گسترش مذهب تشیع در اهل این زبانها است. کتابهایی چند نیز به زبان ترکی دیده میشود که به صورت تالیف است. اکثر کتابهایی که به غیر این سه زبان هستند ترجمه از فارسی یا عربی و یا اردو است. طبق شمارشی که در فهرست های آخر کتاب مشهود است تعداد کتابها در هر زبانی چنین است: 1047 کتاب فارسی، 614 کتاب عربی، 214 کتاب اردو، 27 کتاب ترکی آذری، 26 کتاب ترکی استانبولی، 1 کتاب تاجیکی، 1 کتاب کردی، 1 کتاب گجراتی، 2 کتاب مالایو ، 4 کتاب هندی، 1 کتاب سندی، 1 کتاب چینی،3 کتاب تامیلی، 2 کتاب بنگالی، 1 کتاب تایلندی،3 کتاب سواحلی، 1 کتاب هوسایی، کتاب سومالیایی،36 کتاب انگلیسی، 10 کتاب فرانسوی، 2 کتاب آلمانی، 4 کتاب روسی، 4 کتاب اسپانیایی، 1 کتاب ایتالیایی، 12 کتاب پرتغالی،3 کتاب بوسنیایی، 1 کتاب آلبانیایی.
• ماهیت چاپی یا خطی اثر
کتاب های چاپی مربوط به حضرت زهرا(ع) که در کشورهای مختلف طبع شده 1331 کتاب است و تفصیل آن به ترکیب کثرت تعداد کتابها چنین است:
ایران: 856 کتاب، هند: 101 کتاب، لبنان: 141 کتاب، پاکستان: 93 کتاب، عراق: 45 کتاب، مصر: 16 کتاب، ترکیه: 14 کتاب، پرتغال: 13 کتاب، سوریه: 13 کتاب، کویت: 8 کتاب، انگلستان: 5 کتاب: بوسنی:3 کتاب، بنگلادش: 2 کتاب، اندونزی: 2 کتاب، برزیل: 2 کتاب: آلمان: 2 کتاب، آذربایجان: 1 کتاب، بحرین: 1 کتاب، دبی: 1 کتاب، مراکش: 1 کتاب، چین: 1 کتاب، استرالیا: 1 کتاب، سریلانکا: 1 کتاب، تانزانیا: 4 کتاب، تایلند: 1 کتاب، اسپانیا: 1 کتاب، ایتالیا: 1 کتاب، آمریکا: 1 کتاب. همچنین در 68 کتاب چاپی، کشور محل نشر و یا چاپ آنها مشخص نیست.
در این مجموعه کتابهایی که چاپ نشده باشند خطی تلقی شدهاند اگر چه مربوط به قرنهای گذشته نباشد و بهعنوان دستنویس نزد مولف باشد. کتاب- های خطی در این مجموعه 623 کتاب است که از کتابخانههای کشورهای زیر شناسایی شده است: ایران، عراق، هند، پاکستان، یمن، ترکیه، سوریه، کویت، عربستان سعودی، افغانستان، ازبکستان، مصر، قطر، تونس، انگلستان، آلمان، فرانسه، واتیکان، ایرلند، سوئد، آمریکا، روسیه.
پدیدآورندگان فاطمیات
تالیفات مربوط به حضرت زهرا(ع) اکثراً به صورت فردی انجام شده و گاهی به صورت گروهی و یا با نام «هیات تحریریه» به چشم میخورد. در میان خادمان فرهنگی حضرت، اصحاب ائمه(ع) تا علمای بزرگ و محدثین طراز اول به چشم میخورد. همچنین خطبای مشهوری دیده میشوند که مستقلاً درباره آن حضرت تالیف داشتهاند و یا متن خطابههای پرمحتوای آنان به صورت کتاب عرضه شده است.
دامنه این محبت تا آنجا کشیده شده که حتی نوجوانانی را میبینیم که با سنکم خود مشتاقانه و آگاهانه قلم به دست گرفتهاند و شعاعی از نور فاطمه(ع) را به نمایش گذاشتهاند که این گرایش در پایاننامههای تحصیلی به خوبی مشهود است. همچنین بانوانی که درباره حضرت زهرا(ع) تالیف یا ترجمه داشتهاند بیش از 70 نفرند. اکثر مولفین کتب مربوط به حضرت زهرا(ع) از شیعه اثنی عشری هستند و باید همچنین باشد. در این میان چند مولفه از زیدیه و چند نفر از عامه و چند نفر از غیرمسلمانان نیز دیده میشوند. البته تعدادی از کتب مجهول المولف مجموع مولفین بیش از 1930 نفر هستند.
• موضوعات مورد تالیف درباره حضرت زهرا(ع)
موضوعاتی که تاکنون در تالیفات مربوط به حضرت زهرا(ع) به رشته تحریر درآمده از قرار زیر است:
خلقت نوری حضرت، ولادت حضرت، نام های حضرت، رشد حضرت، هجرت حضرت، ازدواج حضرت، معاشرت حضرت، زندگی خصوصی، خصایص حضرت، سخنان حضرت، نماز و دعاها و احراز منسوب به حضرت، دوستان حضرت، دشمنان حضرت، اوصاف حضرت، مصائب بعد از پیامبر(ع)، شهادت حضرت، معجزات حضرت، روز قیامت و آمدن حضرت.
• رویکرد پژوهشی
گرایشهای نویسندگانی که درباره حضرت زهرا(ع) قلم زدهاند، قابل پیگیری و بررسی است. زیرا در بین آنها از مذاهب مختلف اسلامی و ادیان غیراسلامی به چشم می خورد. غیر از گرایش دینی و مذهبی، هر کدام از نویسندگان ایده و هدفی را دنبال کردهاند. عدهای درصدد تتبع و جمعآوری مطالب مربوط به حضرت بودهاند، بعضی به حیات حضرت زهرا(ع) با تحقیقات علمی پرداخته اند، بعضی به احیای نسخ خطی با تصحیح آنها روی آورده اند، کسانی بودهاند که به بررسی متن روایات فاطمی از نگاه علوم حدیث پرداختهاند و بالاخره دیگرانی به تالیف فاطمیاتی در عرصه کودکان و نوجوانان اقدام کردهاند. تلاش همه آنها مشکور باد، مهم آن است که همه این تلاشها منشأهایی برای ساختن فرهنگ فاطمی بوده است.
• اقشار اجتماعی
خوشبختانه آثار فاطمی موجود همه قشرها را پوشش میدهد. عموم مردم از این آثار میتوانند استفاده کنند، زیرا بسیاری از این آثار متناسب با ادبیات و فهم عموم است. برخی آثار برای کودکان و نوجوانان تالیف شده است، همچنین چند کتاب برای نابینایان به خط سوزنی یا بریل تدوین شده است. البته آمارهای دقیق فاطمیات براساس شاخص قشرهای جامعه باید تهیه شود.
• آثار الکترونیکی
در عصر رایانه و اینترنت، لزوماً باید فقط به فرهنگ نوشتاری بسنده نکرد و فاطمیات را با وسایل جدید ارتباطی و اطلاعرسانی هم در اختیار مردم گذاشت. مولف کتاب فاطمه(ع) در آئینه کتاب در مقدمه متذکر شده که درصدد تهیه نرم افزاری از فاطمیات است.3 کار مفیدی است اما کافی نیست و موسساتی که توانایی و امکانات دارند باید در عرصه ارائه فرهنگ الکترونیکی فاطمیات تلاش جدیتری نمایند.
• کتابشناسی فاطمیات
افرادی به شناسایی آثار درباره حضرت پرداخته و کتابشناسیهایی منتشر کردهاند.
مهمترین این فهرست وارهها عبارتند از:چهل کتاب درباره حضرت زهرا(ع) از عبدالحریم موگهی، رائده فخر النساء از حیدر علی سعید، الزاهرا(ع) فی المکتبه العربیه از محمد حسون، فهرست کتابهای مربوط به مناقب و مصائب حضرت فاطمه(ع) از محمدباقر کجوری، کتابشناسی حضرت زهرا(ع) تالیف احمد صادقی اردستانی، کتابشناسی حضرت فاطمه زهرا(ع) تالیف امیرعلی آقایاری و مینو فضلی نژاد، کتابنامه حضرت فاطمه زهرا(ع) تالیف ناصرالدین انصاریقمی، کتابنامه حضرت فاطمه(ع) تدوین بنیاد فرهنگی فاطمه الزهرا(ع)، کتابنامه فاطمه زهرا(ع) تالیف مجتبی یزدی، کتابنامه کوثر تدوین پژوهشکده باقرالعلوم(ع) قم، الکتب المولفه فی الزهرا(ع) تالیف علی محمد علی دخیل، الکتب المولفه فی الزهرا(ع) تالیف احمد رحمانی همدانی، کتابشناسی توصیفی حضرت فاطمه(ع) تالیف محمد روحانی علیآبادی، معجم ما الف عن فاطمه الزهرا(ع) دارالعلوم در بیروت، معجم ما کتب عن فاطمه الزهرا(ع)، تالیف عبدالجبار رفاعی، معجم المولفات حول السیده فاطمه(ع) تالیف عبدالله منتفکی، الکتب المولفه عن فاطمه الزهرا(ع)، بالعربیه تالیف علیاکبر مهدیپور، فاطمه(ع) فی مرآه الکتاب، مجله المرشد دمشق، کتابشناسی فاطمی در تالیفات اهل سنت که توسط معاونت فرهنگی ستاد منطقه 2 کشوری سازمان تبلیغات تهیه شده است.4
• نگاهی به کتاب فاطمه(ع) در آئینه کتاب
آخرین کتابشناسی درباره حضرت، فهرستوارهای است که آقای انصاری تالیف کرده است. ویژگیهای این اثر اینگونه است: کار تدوین مجموعه حاضر که حاوی 2400 عنوان کتاب درباره حضرت زهرا(ع) است، از 14 سال پیش، بهعنوان راهگشای تحقیقی گسترده در جنبه های مختلف مربوط به آن حضرت آغاز شد. نظر نویسنده این است که جزوات را هم باید معرفی کرد. در این باره اینگونه نوشته شده است:
از آنجا که هدف از تدوین کتابنامه و کتابشناخت، از یک سو نشان دادن گستره بحث و از سوی دیگر عرضه انواع زحماتی است که در راه آن موضوع به ثمر رسیده، لذا در معرفی کتاب ها نباید به کتابهای برجسته آن موضوع اکتفا کرد، بلکه ارائه جزوههای کمتر از پنجاه صفحه هم الزامی است و حذف نام آنها به نوعی فاصله گرفتن از چارچوب علمی کار تلقی خواهد شد.
با توجه به هدف مذکور، در این کتابنامه عناوین کتابهای مستقل درباره حضرت زهرا(ع) طی مراحل زیر جمعآوری شده است: برای دستیابی به کلیه مدارکی که میتوان از آنها در این زمینه استفاده برد، مطالعهای مفصل در زمینه کتابهای تاریخی و حدیثی و ادبی اسلامی در دو قسمت چاپی و خطی انجام شد و بیش از 1600 جلد فهرست کتابخانههای ایران و سایر کشورهای جهان مورد مطالعه قرار گرفت و فهرستی جامع از کتبی که مستقلاً درباره حضرت زهرا(ع) تالیف شده و یا قسمتی از آنها درباره حضرت است آماده شد و کتابهای مستقل از کتابهای ضمنی تفکیک شد.
در مرحله بعد اقدام به تهیه و جمعآوری کتاب های چاپی و خطی موجود گردید و قبل از چاپ اول کتاب، مجموعهای شامل بیش از 500 کتاب مستقل درباره حضرت زهرا(ع) گرد آمد که از تعداد کتب آخرین کتابنامه چاپ شده بیشتر بود. این کتابها بهعنوان اولین مجموعه نسبتاً کامل از کتب تالیف شده درباره حضرت زهرا(ع) است.
در کتاب حاضر گذشته از خصوصیات ظاهری کتابها سه کار دیگر نیز در مورد کتابها انجام گرفته است.
1 - برای هر کتاب، کتابشناسی مختصری درباره آن ذکر شده و طی آن به چند موضوع اشاره شده است: کامل بودن کتاب در مورد حیات حضرت زهرا(ع) یا اختصاص آن به قسمتی از زندگانی حضرت، جنبه تاریخی و حدیثی و رجالی و ادبی کتاب، تحلیلی بودن کتاب و نوع تحلیل، تقسیمبندی اصلی کتاب، کیفیت ادبی قلم نویسنده، نکات خاصی که بعضی کتابها دارند.
2 _ تصویری از جلد کتابهایی که در دسترس بود تهیه شده، تا شاهدی زنده برای آنان که امکان رویت کتابها را در حال یا آینده ندارند باشد.
3 _ ترتیب کتابها به صورت الفبایی است که تا مراجعه و یافتن آنها به راحتی انجام شود.
4 _ در معرفی هر کتاب به ترتیب آمده است:
عنوان کتاب، زبان، چاپی یا خطی بودن، نام مولف و مانند اینها. لازم به توضیح است که این اثر به چاپ پنجم رسیده و در هر چاپ اصلاحات و اضافاتی داشته است. اولین بار در سالروز میلاد حضرت- زهرا(ع) 1416 (1374 ش) چاپ و منتشر شد و یک سال پس از چاپ اول، اقدامات موثری برای تکمیل کار انجام گرفت و با اضافه شدن 420 عنوان جدید و مطالبی درباره کتابهای قبلی، چاپ دوم آن با معرفی 1155 عنوان در سال 1417 (1375 ش) منتشر شد.
در طول سه سال پس از چاپ دوم تتبع گستردهای در زمینه کتب جدید و نیز اطلاعات مربوط به کتب قبلی انجام شد و با اضافه شدن 474 عنوان جدید و مطالبی درباره کتابهای قبلی، چاپ سوم آن با معرفی 1629 عنوان در سال 1420 (1378 ش) منتشر شد.
در طول دو سال پس از چاپ سوم تتبع در زمینه کتب جدید و نیز اطلاعات مربوط به کتب قبلی ادامه یافت و با اضافه شدن393 عنوان جدید و مطالبی درباره کتابهای قبلی چاپ چهارم آن با معرفی 2022 عنوان در سال (1380 ش) منتشر شد. در فاصله دو سال پس از چاپ سوم با ادامه روند تتبع در زمینه کتب جدید و نیز اطلاعات مربوط به کتب قبلی، با اضافه شدن378 عنوان جدید و مطالبی درباره کتابهای قبلی چاپ پنجم آن با معرفی 2400 عنوان در سال 1424 (1382 ش) منتشر شده است.
لازم به یادآوری است که عناوین جدید در چاپ پنجم به صورت مستدرک در آخر کتاب آورده شده و ترتیب الفبایی در چینش آن مراعات شده است. اطلاعات جدیدی که درباره کتابهای سابق به دست- آمده به صورت جداگانه ذکر شده و در پایان کتابهای جدیدی قبلاً معرفی شده ولی تصویر جلد آنها منعکس نشده بود، آمده است.
در پایان، فرهنگ ملی و دینی ما، انتظار دارند که فرهنگ فاطمیه مبنای خطمشی اجتماعی قرار گیرد، آثار فاطمی به وفور منتشر و ذهن جامعه را پایهریزی نماید.
