انوار درخشان (۲ آشنایی با زیارتگاه های بانوان)

امامزاده صفورا

مدفونِ در این بنا را بانویی از اولاد حضرت علی(ع) ذکر کرده اند. بارگاه مذکور در قم، خیابان خاکفرج، جنب امامزاده شاهزاده احمد واقع است. بنایی است بُرجی به قطر و ارتفاع ده متر که بر فراز آن گنبدی عرقچینی و آجری ساخته اند. طرح و نقشه بنا از درون به صورت فضای مربعی به ابعاد شش متر در شش متر است که در ارتفاع دو متری در چهارگوشه آن نیم طاقی بالا آورده صورت ساختمان را به هشت ضلعی نامحسوس و سپس فلکه ای تبدیل کرده و پاتاق گنبد را بر آن نهاده اند. جدار بنا از داخل، سفیدکاری گردیده اما فاقد تزئینات گچ بُری و کاشی کاری است. مرقد، جداری گچی دارد.(1)

بارگاه خدیجه خاتون

این بقعه در سی کیلومتری جنوب قم و چند کیلومتری راه قم ـ اصفهان در آبادی خدیجه خاتون قرار گرفته است. منابع تاریخی و کتب نسب نامه ای، خدیجه خاتون را از دختران امام صادق(ع) دانسته اند. این بنا را غیاث الدین امیر محمد فرزند محمد فرزند خواجه علی صفی ـ امیر بزرگ خاندان علی صفی ـ به سال 770ه··· .ق، بنیاد نهاده است.

نمای خارجی بنا، چند متری سنگ چین و پس از آن گنبد برجی هرمی است که قاعده مُضلّع آن آجری می باشد.

نمای داخلی از سطح زمین تا سه متر چهارگوشه با دو درگاه ورودی در شمال و جنوب و دو صفه در شرق و غرب است که در بالا با پیش آمدن گوشواره ها در زوایا، هشت گوشه و به شانزده ضلعی با چهار نورگیر در جهات اصلی دگرگون شده و پس از آن، سقف گنبدی بنا با بلندی پیرامون یازده متر از سطح زمین قرار دارد.

در مرکز سقف، شمسه ای از گُل و بوته گچ بری شده که گرداگرد آن میان دو حاشیه زنجیره ای چند سانتی با نام «محمد» و نقش و نگار کتیبه ای با این متن است: بسم اللّه الرحمن الرحیم شهد اللّه انه لا اله الا هو و الملائکة و اولو العلم قائما بالقسطِ لا اله الا هو العزیز الحکیم.

بَدَنه سقف تا بالای نخستین کتیبه سراسری با کنده کاری و ملاط سازی گچی آراسته شده و هشت شکل هندسی بزرگ با کناره ها و حواشی گچ بری از نام «محمد» بر آن رسم گردیده است.

متن نخستین کتیبه سراسری که در گلوبند بقعه به خط کوفی میان دو حاشیه گچ بری شده، سوره حمد است. پس از آن بدنه تمام نمای دوازده گانه شانزده ضلعی با کنده کاری گچی و گرداگرد آنها چهار نورگیر با حاشیه ای زنجیره ای از نقش و نگار و در یکی دو بدنه با نام «محمد» آراسته شده و پس از آن در آغاز قسمت هشت گوشه دومین کتیبه سراسری بنا به خط ثلث برجسته در زمینه گل و بوته که نام بانی در آن آمده گچ بری شده است، کتیبه های دیگری نیز در این بقعه قابل مشاهده است.(2)

بقعه خدیجه خاتون

این مکان زیارتی در حوالی قم بر سر راه این شهر به آبادی سراجه و در شرق امامزاده طیّب و طاهر و یک کیلومتری آن واقع است. در این بقعه علاوه بر خدیجه خاتون، دو مرد و چهار زن دیگر دفن شده اند که همگی از احفاد امام کاظم(ع) هستند.

بنای این زیارتگاه به صورت هشت ضلعی از داخل و خارج به دهانه 5 و ارتفاع 6 متر است که در هر ضلعی صفه ای محرابی به دهانه یک و ارتفاع سه متر احداث گردیده است. دو صفه شرقی و غربی درگاه ورودی بقعه است. جدار بقعه از درون سفیدکاری گردیده و از جلوه های گچ بری و کاشی کاری عاری است. اگر چه بنای مورد اشاره، قدمت چندانی ندارد اما از آثار قدیم سه قطعه لوح کاشی روی مرقد قرار گرفته که البته قطعه میانی آن اکنون نیست و به نظر می رسد این مجموعه به قرون هفتم و هشتم تعلق داشته باشد.(3)

حلیمه خاتون و ستیه خاتون

این بنا در میانه آبادی دستجرد قم، بالای روستای «مِیَم» در بخش شمالی امامزاده ابراهیم واقع شده است. افرادی که در این بقعه دفن گردیده اند دو تن از بانوان سادات سجادی به نام های حلیمه خاتون و ستیه خاتون هستند. بنای اصلی از بیرون، به صورت بُرجی از سنگ و گچ و از داخل، به صورت مربع متساوی الاضلاعی به دهانه شش و نیم متر و ارتفاع پنج و نیم متر است که از ارتفاع یک و نیم متری سطح بقعه در چهار زاویه نیم طاقی بالا آمده و صورت بقعه از ساختمانی چندضلعی به بنایی دایره ای تبدیل شده است. پوشش داخلی بنا عرقچینی، جدارش سفیدکاری و عاری از تزئینات هنری است. در مرکز بقعه ضریحی مشبّک از چوب و در وسط آن مرقدی با بدنه

گچی قرار دارد. در سال 1074ه··· .ق، بر بنای مذکور ایوان هایی در چهار جهت اصلی الحاق کرده اند. اصل بنا، بر اساس برخی قرائن مربوط به زمان قبل از صفویه است.(4)

امامزاده باوره

این آرامگاه در مزرعه باوره، واقع در شش کیلومتری روستای فُردو از توابع استان قم قرار دارد. بنا شامل دو بقعه است که در هر بقعه دو امامزاده به نام های شاهزاده محمد و حسین و حلیمه خاتون و زینب خاتون از احفاد امام کاظم(ع) مدفون هستند. پوشش این دو بقعه از نوع عرقچینی با مصالح سنگ و گچ و از آثار پیش از دوران صفویان می باشد. قاعده هر دو بقعه از خارج و داخل به صورت مربع متساوی الاضلاعی به دهانه سه و ارتفاع هفت متر است که در هر ضلعی، شاه نشینی ساخته شده و پوشش گنبد عرقچینی و طاق شاه نشین ها رومی پوش است. در زوایای بالای بقعه با زدن نیم طاقی ها صورت مربع را به هشت ضلعی مبدل ساخته اند. در این بخش، هشت طاقچه وجود دارد که سه تای آنها نورگیرند و جلوی آنها با مشبّکی گچ بری پوشیده است. در بالای این طاقچه ها صورت بنا به فلکه ای تبدیل شده و با طاق پوشش رسمی بندی بقعه ها بالا آمده است. در میانه هر یک از دو بقعه دو صندوق مُنبّت روی قبور نصب گردیده که از آثار هنری قرن یازدهم هستند.

بر روی سومین صندوق (پس از صندوق شاهزاده محمد و شاهزاده حسین)، که محل دفن حلیمه خاتون می باشد بعد از صلوات کبیره، عبارتِ: به تاریخ غّره شهر جمادی الاول سنه اثنتین و ثلاثین و الف (1032ه··· .ق) من الهجرة النبویه صلی اللّه علیه و آله و سلم العبد نوراللّه بن حبیب اللّه ، نگاشته شده است. بر روی چهارمین صندوق (نصب بر مرقد زینب خاتون) بعد از صلوات بر معصومین، نام بانیان دیده می شود. در جهت شمالی امامزاده ایوانی قدیمی از سنگ و گچ با جدار سفیدکاری است. دو لنگه در مُنبّت قدیمی در مدخل بقعه و زیر ایوان نصب شده که تاریخ ساخت آن به دلیل سوختگی مشخص نیست اما شواهد مبیّن آن است که همزمان با ساختن صندوق، این درها ساخته شده اند.(5)

امامزاده ستی زینب

در جهت شمال غربی و بیرون آبادی صَرْمْ واقع در جنوب قم، امامزاده ای است که مدفن سه تن به اسامی سلطان محمود و شاهزاده سلیمان از احفاد امام سجاد(ع) و یک زن به نام ستی زینب از نوادگان امام کاظم(ع) است. این بنا از بیرون هشت ضلعی و از داخل به صورت مربعی متساوی الاضلاع به طول پنج و ارتفاع هشت متر است که در هر ضلع آن شاه نشینی ساخته شده است. در جانب شرقی و شمالی بقعه، ایوانی ساده و در جهت جنوبی آن رواقی چشمه پوش و مرکب از سه قسمت است. مصالح به کار رفته در این بقعه آجر است اما نمای داخلی گچ کاری شده است.(6)