کاوشی در خبر سعد بن عبدالله (اشعری) قمی (۱)

اشاره

مؤلفان محترم شیعه، حدیث شریف ملاقات سعد بن عبدالله قمی با امام حسن عسکری (علیه السلام) را معمولاً در «ضمن افرادی که حضرت مهدی (عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف) را دیده اند» و یا دیار تحت عنوان «کرامات آن حضرت» ذکر کرده اند. این متن، بسیار غنی و پربار است و مباحث مختلف تفسیری، به کلامی، فقهی، تاریخی، تربیتی،... را شامل می شود و هر عالمی نسبت به تخصّص و نیاز خود، خوشه ای از آن را می چیند و بهره ها می برد.

این روایت، از ویژگی های خاصّ برخوردار است. از طرفی، برخی از عالمان و فقیهان، در متن آن به غوامض و امور مبهمی برخورد کرده اند و درصدد مخدوش کردن آن بر آمده اند و گفته اند: «این حدیث، موضوع است و واقعیّت ندارد.». و در مقابل، جمعی از علما و فقها هستند که آن را پذیرفته اند و محکم از آن دفاع می کنند.

ما، در این نوشتار، سعی می کنیم جهت آشنایی با مضمون حدیث سعد بن عبدالله قمی و اهمیّت ویژه آن، ابتدا، خود متن حدیث را نقل کنیم و سپس طُرُق و کتاب هایی را که این متن را متذکّر شده است، بیاوریم، و به دنبال آن، شبهات و اشکالات سندی و دلالی وردّ آن ها را نقل کنیم.

بخش یکم ـ خبر سعد بن عبدالله اشعری قمی

شیخ صدوق، در کتاب کمال الدین، از محمّد بن علی بن محمّد بن حاتم نوفلی، معروف به کرمانی، و او از ابوالعباس احمد بن عینی و شّاء بغدادی، از احمد بن طاهر قمی، و او از محمد بن بحر بن سهل شیبائی، و او از احمد بن مسرور از سعد بن عبدالله قمی، روایت کرده که گفت: من، شوق زیادی به گردآوری کتاب هایی داشتم که در آن ها، امور صعب و شکل علوم و ظرایف و دقایق آن درج شده باشد. با اشتیاق کامل آن ها را مطالعه می کردم تا حقایق شیعه را آشکار سازم. من، مشتاق حفظ موارد اشتباه و نامفهوم آن ها بودم. بر آن چه از معضلات و مشکلات علمی دست می یافتم، به آن ها حریص بودم و در اختیار همه کس قرار نمی دادم. نسبت به مذهب امامیه، متعصب بودم. هنگام مناظرات، نه تنها از تأمین جانی و امن و سلامتی خود چشم پوشی می کردم، بلکه در انتظار تنازع و دشمنی و کینه ورزی و بدگویی بودم. بدون ترس، عیب فرقه هایی مخالف شیعه را بازگو می کردم و پرده از نقاط ضعف پیشوایان آنان بر می داشتم. و نسبت به آنان پرده دری می کردم. تا آن که گرفتار یک ناصبی شدم که در منازعه اعتقادی، سخت گیرتر و در دشمنی، کینه توزتر و در جَدَل و پیروی از باطل، تندتر و در پرسش، بدزبان تر و در پیروی از باطل ثابت قدم تر بود.

نخستین اشکال

سعد گوید: یک روز که با ناصبی مزبور مناظره می کردم، گفت: ای سعد وای بر تو و اصحاب و همفکران ات! شما رافضیان، مهاجر و انصار را سرزنش می کنید و امامت آنان را از ناحیه رسول خدا انکار می کنید. این صدیق (ابوبکر) کسی است که به واسطه شرف سابقه خود بر جمیع صحابه برتری جست. آیا نمی دانید که رسول خدا، او را به این منظور با خود به غار برد که می دانست او خلیفه بعد از وی است و او کسی است که از تأویل و قرآن پیروی می کند و زمام امور امّت اسلامی را به دست می گیرد و تکیه گاه امّت می گردد و از آنان دفاع می کند و پراکندگی ها را سامان می بخشد و از درهم ریختن کارها، جلوگیری به عمل می آورد، و حدود الهی را جاری می سازد و برای فتح بلاد مشرکان لشکرکشی می کند؟ همان طور که پیامبر به نبوّت خود هراسان بود و اهمّیّت می داد، برای خلافت و جانشین خود هم اهمّیّت قائل بود. به جهت این که هر گاه کس در جایی پنهان می شود و یا از کس فرار می کند، قصدش جلب مساعدت دیگران نیست تا او را یاری دهند. هنگامی که می بینیم پیامبر به غار پناه برد، چشم به مساعدت و کمک کسی نداشت ـ یعنی، پیامبر اکرم، نیازی به مساعدت و یاری امام علی (علیه السلام) نداشت ـ پس برای ما روشن می شود که مقصود پیامبر آن طور که شرح داریم، حفظ جان ابوبکر بود. لذا علی را در بستر خود خوابانید، چون به گرفتار شدن و کشته شدن او اعتنایی نداشت و می دانست که او گرفتار و یا کشته نمی شود. با او همسفر نشد؛ زیرا، بردن او، برای اش دشوار بود. از طرفی می دانست که اگر او کشته شود، مشکلی برایش نیست و دیگری را به جای وی جایگزین می کند تا در کارهای مشکل جای او را بگیرد.

سعد گوید: من، در ردّ او پاسخ های مختلفی دادم، امّا او، پیوسته و بلافاصله، هر یک از آن ها را نقض و ردّ می کرد.

دومین اشکال

سپس گفت: ای سعد! اشکال دیگری دارم که بینی رافضیان را خرد می کند! آیا شما نمی پندارید که صدّیق (ابوبکر) که از پلیدی شکّ و اوهام پیراسته و مبرّا است و فاروق (عمر) که حامی و مدافع امّت اسلام بوده است، منافق بودند؟ شما برای این ادعا، به شب عقبه(1) استدلال می کنید.

به زور و اکراه بود؟

سعد گوید: من اندیشه کردم که چه گونه این سؤال را از خود برگردانم تا تسلیم وی نشوم و بیم آن داشتم که اگر بگویم آن دو (ابوبکر و عمر) از روی میل و رغبت اسلام آوردند، او احتجاج کند و دلیل بیاورد به این که در این صورت، پیدایش نفاق در دل آن ها معنا مفهومی ندارد؛ زیرا، نفاق هنگامی به دل راه می یابد که هیبت و هجوم و غلبه و فشار سختی، انسان را ناچار سازد که برخلاف میل قلبی خود، چیزی را اظهار کند، مانند قول خداوند تعالی: «فَلَمّا رَأَوْا بَأْسَنَا قالُوا ءَامَنّا بِاللهِ وَحْدَهُ وَکَفَرْنَا بِمَا کُنَّا بِهِ مُشْرِکینَ فَلَمْ یَکُ یَنْفَعُهُمْ ایمانهم لَمّا رَأَوْا بَأْسَنَا»(2)؛ یعنی، «هنگامی که عذاب شدید ما را دیدند، گفتند: «به خداوند یک تا ایمان آوردیم و به معبودهایی که همتای او می شمردیم، کافر شدیم.»، ولی ایمان آوردن شان بعد از مشاهده عذاب و فشار ما، به حال شان سودی نداشت.

اگر می گفتم، آنان، با اکراه و اجبار اسلام آوردند، مرا مورد سرزنش قرار می داد و می گفت، آن جا (در مکه) شمشیری کشیده نشد که موجب وحشت آن دو شود.

سعد گوید: من، با حیله و تزویر، از او روی گردانیدم و دیگر با او سخن نگفتم، در حالی که تمام اعضای بدن ام از شدّت غضب ورم و آماس کرده بود و نزدیک بود از غصه، جگرم پاره پاره شود.

من، پیش از این واقعه، طوماری تهیه کرده بودم که در آن، تقریبا، بیش از چهل مسئله دشوار را نوشته بودم و کس را نیافته بودم تا پاسخگوی آن مسائل باشد. آن ها را نگه داشته بودم تا از عالم شهر خود احمد بن اسحاق (قمی) که مصاحب و از خواص مولامان ابومحمد (علیه السلام) (امام حسن عسکری (علیه السلام)) بود سؤال کنم. پس به دنبال او رفتم. در آن وقت، او، به قصد سُرَّ من رای و برای شرف یابی حضور امام زمان (عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف) بیرون رفته بود. من هم پشت سر او راه افتادم تا در یکی از منازل راه، به او رسیدم. چون با او مصافحه کردم. گفت: «آمدن ات پیش من خبر است!» عرض کردم: «اوّلاً، مشتاق دیدار شما بودم و ثانیا، طبق معمول و عادت همیشگی، سؤال هایی از شما دارم.». گفت: «در این مورد، با هم برابر هستیم و من نیز مشتاق ملاقات مولایمان ابو محمد (علیه السلام) هستم و می خواهم مشکلاتی در تأویل و معضلاتی در تنزیل را از ایشان بپرسم. این مصاحبت و رفاقت، میمون و مبارک است، زیرا، به وسیله آن، به دریایی خواهی رسید که عجایب اش تمام و غرایب اش، فانی نمی شود. او، امام، است.».

ورود آن دو به سامرا و تشرف شان به حضور امام حسن عسکری (علیه السلام) و امام زمان (عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف)

سعد در ادامه گوید: ما، وارد سامرا شدیم. به در خانه مولا و آقایمان رسیدم. اجازه ورود خواستیم. برای ما، اذن ورود صادر شد. بر دوش احمد بن اسحاق انبانی بود که آن را زیر عبای طبری پنهان کرده بود و در آن، یکصد و شصت کیسه دینار و درهم بود و سر هر کیسه ای، با مهر صاحب اش بسته شده بود.

دیدار جمال دل ربای محبوب

سعد گوید: من نمی توانم مولای خودم، ابومحمد امام حسن عسکری (علیه السلام) را در آن لحظه که دیدار کردم و نور سیمایش ما را فرا گرفته بود، به چیزی جز ماه شب چهارده تشبیه کنم. بر زانوی راست اش، پسر بچه ای نشسته بود که در خلقت و منظر، مانند ستاره مشتری بود و موی سرش از دو سوی تا به گوش اش می رسید و میان آن (فرق سرش) باز بود، همچون الفی که در بین دو مراد قرار گیرد. در پیش روی مولای، اناری طلایی که نقش های بدیع اش در میان دانه های قیمتی آن می درخشید ـ بود. آن را یکی از رؤسای بصره تقدیم کرده بود.

در دست اش قلمی بود تا می خواست بر صفحه کاغذ، چیزی بنویسد، آن طفل، انگشتان حضرت را می گرفت و مولای ما، آن انار طلایی را در پیش او می انداخت و او را به آوردن آن سرگرم می کرد و تا او را از نوشتن باز ندارد.

به حضرت سلام کردیم. امام هم با ملاطفت جواب سلام فرمود. اشاره کرد تا بنشینیم. هنگامی که حضرت از نوشتن نامه فارغ شد. احمد بن اسحاق، ابنان اش را از زیر عبایش بیرون آورد و در پیش حضرت گذاشت. حضرت، به آن پسر بچه نگریست و فرمود: «فرزندم! مُهر از هدایای شیعیان و دوستان ات بردار.». او گفت: «ای مولای من! آیا سزاوار و جایز است که دست طاهر و پاک، به هدایای نجس و اموال پلیدی که حلال و حرام اش با هم مخلوط گشته، وارد شود؟».

مولایم به احمد بن اسحاق فرمود: «ای پسر اسحاق! آن چه در ابنان است، بیرون بیاور تا فرزندم حلال و حرام آن را از هم جدا کند. همین که احمد بن اسحاق نخستین کیسه را در آورد، طفل فرمود: «این، کیسه فلانی پسر فلان، از محله فلان قم است. شصت و دو دینار در آن است که چهل و پنج دینار آن، مربوط به بهای فروش بنایی است که صاحب اش آن را از پدر خود به ارث برده و چهارده دینار آن، مربوط به بهای نُه طاق پارچه است و سه دینار آن، مربوط به اجاره دکان ها است.». آن گاه مولای ما فرمود «فرزندم! راست گفتی! اکنون حرام آن ها را به این مرد نشان بده.». ایشان فرمود: «وارسی کن! یک دینار رازی که در فلان تاریخ ضرب شده و نقش یک روی آن محو شده و قطعه طلای آملی که وزن آن رُبع دینار است! کجا است. آن را در آور... سبب حرمت اش این است که صاحب این دینارها، در فلان ماه، از فلان سال، یک من و یک چارک نخ به همسایه بافنده خود داد تا آن را ببافد و مدّتی بعد، دزدی، آن نخ ها را ربود. آن بافنده، به صاحب اش خبر داده که نخ ها را دزد ربوده است، امّا صاحب نخ ها، وی را تکذیب کرد و به جای آن، یک من و نیم نخ باریک تر، از وی بازستانده و از آن، جامه ای بافت که این دینار رازی و آن قطعه طلای آملی، بهای آن است.».

چون سرکیسه را باز کرد، در آن، نامه ای بود که بر آن، نام صاحب آن دینارها و مقدار آن نوشته شده بود و آن دینارها و آن قطعه طلا به همان نشانه در آن بود.

آن گاه احمد بن اسحاق، کیسه دیگری بیرون آورد و ایشان فرمود: «این، از فلان بن فلان، ساکن فلان محلّه قم است و در آن، پنجاه دینار است که دست زدن به آن، بر ما حلال نیست.». آن حضرت فرمود: «برای چه؟». فرمود: «برای این که آن، از بهای گندمی است که صاحب اش بر زارع خود، در تقسیم آن، ستم کرده است؛ زیرا، سهم خود را با پیمانه تمام برداشته، امّا سهم زارع را با پیمانه ناقص داده است.». مولای ما فرمود: «فرزندم! راست گفتی!».

سپس امام حسن عسکری (علیه السلام) فرمود: «ای احمد بن اسحاق! همه مال ها را بردار و به صاحبان شان برگردان و یا سفارش کن تا به صاحبان اش مسترد سازند که، احتیاجی به آن ها نداریم و فقط پارچه آن پیرزن را بیاور.».

احمد گوید: آن پارچه را در جامه دان و در خورجین گذاشته بودم و کُلّا آن را فراموش کرده بودم.

وقتی احمد بن اسحاق رفت تا آن جامه را بیاورد، ابومحمد (علیه السلام)(امام عسکری (علیه السلام)) به من نظر کرد و فرمود: «ای سعد! تو برای چه آمده ای؟». عرض کردم: «احمد بن اسحاق، مرا تشویق به زیارت و دیدار مولایمان کرد.». فرمود: «مسائلی را که خواستی بپرسی چه کردی؟». عرض کردم: «آقای من! همچنان بلاجواب مانده است.». فرمود: «از نور چشم ام بپرس!»، و با دست مبارک، اشاره به همان طفل کرد.

آن به من فرمود: «از هر چه می خواهی، بپرس!».

سؤال نخست

به حضرت عرض کردم: ای مولای ما و ای فرزند مولای ما! از ناحیه شما، برای ما روایت کرده اند که رسول خدا (صلّی اللّه علیه وآله وسلم) اختیار طلاق زنان خود را به دست امیر المؤمنین (علیه السلام) قرار داده بود، حتّی روایت شده که علی (علیه السلام) در جنگ جمل، برای عایشه پیغام فرستاد که اسلام و پیروان آن را گرفتار فتنه خود کردی و فرزندان خود را از روی نادانی به پرتگاه نابودی افکندی. اگر از این حدّت و شدّث دست برداشتی و برگردی، که هیچ، و گرنه تو را طلاق می دهم، در حالی که زنان رسول (صلّی اللّه علیه وآله وسلم) با وفات وی مطلّقه شده اند.».

فرمود: «طلاق چیست؟». عرض کردم «بازگذاشتن راه (اگر بخواهد شوهر کند، آزاد باشد).». فرمود: «اگر چنان چه طلاق آنان با وفات رسول خدا صورت می گرفت، پس چرا بر آنان شوهر کردن حلال نبود؟». عرض کردم: «برای آن که خداوند تبارک و تعالی، ازدواج را بر آنان حرام کرده است.». فرمود: «چرا؟ در حالی که وفات رسول خدا راه را بر آنان باز گذاشته است؟». عرض کردم: «ای فرزند مولای من! پس معنای طلاقی که رسول خدا حکم آن را به امیر المؤمنین واگذار کرد، چیست؟». فرمود: «همانا، خداوند متعال، مقام و شأن زنان رسول خدا را تعظیم کرد و ایشان را به شرف مادری مؤمنان رساند. رسول خدا (صلّی اللّه علیه وآله وسلم) به امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود: "ای اباالحسن! این شرافت تا وقتی برای آنان باقی است که به اطاعت خدا مشغول باشند. هر کدام از آنان، اگر پس از من، خدا را نافرمانی کند، و علیه تو خروج کنند، از میان زنان من او را جدا کن و او را از شرافت مادری مؤمنان ساقط گردان.".».

سؤال دوم

عرض کردم: «معنای "فاحشه مبیّنه" که اگر زن در زمان عدّه مرتکب آن شود، مرد می تواند او را از خانه اخراج کند، چیست؟».

فرمود: «مقصود از "فاحشه مبیّنه"، مساحقه است و نه زنا؛ زیرا، اگر زنی زنا کند و حدّ بر و جاری شود، مردی که می خواسته با او ازدواج کند، نباید به خاطر اجرای حدّ، از ازدواج با او امتناع ورزد، امّا اگر مساحقه کند، باید او را سنگسار کرد و سنگسار کردن برای زن، ذلّت و خواری است و کسی را که خداوند دستور سنگسار کردن اش را دهد، او را خوار ساخته است و هر کس را خدا خوار سازد، او را از خود دور ساخته است. لذا کسی نمی تواند به او نزدیک شود.».

سؤال سوم

عرض کردم: «یا بن رسول اللّه! معنای فرمان خداوند به پیامبرش حضرت موسی (علیه السلام) که فرمود: «فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ إِنَّکَ بِالْوادِ الْمُقدَّسِ طُویً»(3) چیست؟ فقهای فریقین، می پندارند که نعلین حضرت موسی، از پوست مردار بوده است.».

حضرت فرمود: «هر کس این چنین گوید، به موسی (علیه السلام) افترا بسته است و او را در نبوّت خود نادان شمرده است، چون، مطلب از دو حال بیرون نیست: یا نماز خواندن موسی با آن نعلین، جایز بوده یا جایز نبوده است اگر نمازش صحیح بوده، پوشیدن آن کفش در آن بقعه زمین هم برای او جایز بوده است؛ زیرا، هر قدر آن بقعه و زمین مقدّس پاک باشد، مقدّس تر و پاک تر از نماز نیست. اگر نماز خواندن موسی (علیه السلام) با آن نعلین جایز نبوده، ایراد به موسی (علیه السلام) وارد می شود که حلال و حرام خدا را نمی دانسته است و از آن چه نماز با آن جایز است و آن چه جایز نیست، اطّلاع نداشته است. و این نسبت به پیغمبر خدا، کفر است.».

عرض کردم: «آقای من! پس تأویل آن چیست؟». فرمود: «موسی (علیه السلام) در وادی مقدّس، با پروردگار خود مناجات کرد و گفت: "بارالها! من، خالصانه، تو را دوست دارم و از هر چه غیر تو است، دل شسته ام"، با آن که اهل خود را بسیار دوست می داشت. خدای تعالی به او فرمود: نعلین خود را به در آر"؛ یعنی، اگر مرا خالصانه دوست داری و از هر چه غیر من است، دل شسته ای، قلب ات را از محبّت اهل خود تهی ساز.».

سؤال چهارم

عرض کردم: «یا بن رسول الله! تأویل "کهیعص" چیست؟». فرمود: «این حروف، از اخبار غیبی است که خداوند، بنده اش زکریّا را از آن مطلع کرد و بعد از آن، داستان آن را به حضرت محمد (صلّی اللّه علیه وآله وسلم) باز گفته است. داستان آن، به این قرار است که زکریّا، از پروردگارش درخواست کرد که اسمای خمسه (پنج تن) را به او بیاموزد، خدای تعالی، جبرییل را بر او فرو فرستاد و آن نام ها را به او تعلیم داد. زکریّا، هر وقت محمد و علی و فاطمه و حسن را یاد می کرد، اندوه اش برطرف می شد و گرفتاری اش زایل می گشت، ولی همین که حسین را یاد می کرد، بغض و غصّه، گلویش را می گرفت و چندان می گریست که گلویش می گرفت و نفس اش قطع می شد.

روزی گفت: "بارالها! چرا وقتی آن چهار نفر را یاد می کنم، غم و غصه هایم تسکین می یابد، ولی وقتی حسین را یاد می کنم، اشک ام جاری می شود و ناله ام بلند می شود؟" خدای تعالی، او را از این داستان آگاه کرد و فرمود: "کاف، اسم کربلا است و هاء، رفر هلاک عترت است، و یاء، نام یزید ظالم بر حسین (علیه السلام) است، و عین، اشاره به عطش، و صاد، نشان صبر آن حضرت بر این بلاها است.".

چون زکریا، این مطلب را شنید، تا سه روز از مسجدش خارج نشد و مانع شد که مردم نزد او بیایند. در این مدّت، مرتّب گریه و زاری می کرد و نوحه او چنین بود: "بارالها! از مصیبتی که برای فرزند بهترین خلایق خود تقدیر کرده ای، دردمندم. خدایا! آیا این مصیبت بر آستان اش فرو می آید؟ آیا جامه این مصیبت را بر تن علی و فاطمه می پوشانی؟ آیا غم و اندوه آن را به دل آنان می اندازی؟".

بعد از آن می گفت: "بارالها: فرزندی به من عطا کن تا در پیری، چشم ام به او روشن گردد و او را وارث و جانشین من کن و منزلت او را در نزد من، مانند منزلت حسین قرار بده و چون او را به من ارزانی داشتی، مرا شیفته، او گردان. آن گاه مرا دردمند او کن، همچنان که حبیب ات محمد را دردمند فرزندش می سازی.".

خداوند، یحیی را به او داد و او را دردمندی وی ساخت. مدّت حمل یحیی، شش ماه بود. مدّت حمل حسین (علیه السلام) نیز چنین بود. این، خود، داستانی طولانی دارد.

سؤال پنجم

عرض کردم: «ای مولای من! مردم، از برگزیدن امام برای خودشان، ممنوع شده اند. علّت منع چیست؟». حضرت فرمود: «امام مصلح برگزینند و یا امام مفسد؟». عرض کردم: «امام مصلح.». فرمود: «آیا امکان دارد که مردم به نظر خود، امام مصلحی انتخاب کنند، ولی در واقع، مفسد باشد؟». عرض کردم: «آری؟». فرمود: «علّت، همین است و اکنون برای تو دلیلی بیاورم که عقل ات آن را بپذیرد.».

فرمود: «پیامبران الهی که خداوند متعال آنان را برگزید و کتاب های آسمانی بر آنان نازل کرد و ایشان را به وحی و عصمت مؤیّد ساخت تا پیشوایان امّت ها باشند و مانند موسی و عیسی که سرآمد مردم عصر خود بودند و در برگزیدن و انتخاب کردن، شایسته ترند، عقل شان بیش تر و علم شان کامل تر، آیا ممکن است منافق را به جای مؤمن برگزینند؟». عرض کردم: «نه.». فرمود: «این موسی حکیم الله است که با وفور عقل و کمال علم و نزول وحی بر او، از اعیان قوم و بزرگان لشکر خود، برای میقات پروردگارش، هفتاد مرد را برگزید و در ایمان و اخلاص آنان هیچ گونه شک و تردیدی نداشت، امّا منافقان را برگزیده بود. خداوند متعال می فرماید: «وَاختارَ مُوسی قَوْمَهُ سَبْعینَ رَجُلاً لِمیقاتِنا»(4) تا آن جا که می فرماید: «لَنْ نَؤمِنَ لَکَ حَتّی نَرَی اللّهَ جَهْرَةً»(5) «فَاَخَذَتْهُمُ الصّاعِقَهُ بِظُلْمِهِمْ»(6) وقتی می بینیم که خداوند، کسی را که برای پیامبری برگزیده، اشخاص مفسد را به گمان این که افرادی صالح اند، انتخاب کرد، هر آینه، یقین پیدا می کنیم که تعیین و اختیار امام، سزاوار کسی جز ذات اقدس الهی که از مخفیات دل ها و ضمائر و سرائر مردم آگاه است، نیست. وقتی پیغمبر برگزیده خدا، در مقام انتخاب افراد، خطا می کند، به اعتقاد این که اهل صلاح اند، اختیار و تعیین مهاجران و انصار هم هیچ ارزشی ندارد.

مسئله حدیث غار

سپس مولایمان فرمود: «ای سعد! خصم تو گوید: و رسول خدا (صلّی اللّه علیه وآله وسلم) هنگام مهاجرت، برگزیده این امّت (ابوبکر) را همراه خود به غار برد؛ چون، می دانست که خلافت، با او است و در تأویل پیشوا است و زمام امور امّت به دست او خواهد افتاد و او در ایجاد اتّحاد و سرّ خلل و اقامه حدود و اعزام لشکر برای فتح بلاد کفر و شرک، معتمد است. همان طوری که پیامبر، به نبّوت خود دل سوز بود و اهمّیّت می داد، برای منصب جانشینی خودهم اهمّیّت می داد؛ زیرا، هر گاه کس در جایی پنهان می شود و یا از کسی فرار می کند، قصدش جلب مساعدت و یاری دیگران نیست تا او را یاری دهد و لذا در بستر خود، علی را خوابانید، چون به گرفتار شدن و کشته شدن او اعتنایی نداشت، و می دانست که او گرفتار و یا کشته نمی شود، و با او همسفر نشد، زیرا بردن او، برایش سنگین و دشوار بود. و از طرفی می دانست که اگر علی (علیه السلام) کشته شود، مشکلی نیست و که دیگری را به جای وی نصب می کند تا در کارهای مشکل، جای علی (علیه السلام) را پر کند و کارهای او را انجام دهد.".

امام فرمود: «پس چرا ادعای او را این چنین نقض نکردی که آیا رسول خدا (علیه السلام) ـ به زعم شما ـ نفرموده که مدّت خلافت بعد از من، سی سال است و این مدّت را موقوف و بسته به عُمر این چهار نفر کرد که به اعتقاد شما خلفای راشدین هستند؟ اگر این را می گفتی، ناگزیر از این بود که بگوید: آری.».

فرمود: «پس در این صورت به او می گفتی: "آیا همان گونه که رسول خدا می دانست که خلیفه پس از وی، ابوبکر است آیا نمی دانست که پس از ابوبکر و عمر و پس از عمر، عثمان و پس از عثمان، علی خلیفه خواهد بود؟". و باز او، راهی جز تصدیق تو نداشت و می گفت: آری. آن گاه به او می گفتی: " بنابراین، بر رسول خدا واجب بود که همه آنان (چهار نفر) را به ترتیب، با خود به غار ببرد و به آنان شفقّت کند و دل بسوزاند و بر جان شان بترسد همان گونه که برای ابوبکر دل سوز بود و بر جان او می هراسید. حضرت، به واسطه ترک آن سه و تخصیص ملاطفت اش به ابوبکر، آن سه تن را سبک و کم اهمیت کرد.

شبهه اسلام آوردن ابوبکر و عمر

وقتی ناصبی مذبور پرسید: آیا اسلام آوردن صدیق (ابوبکر) و فاروق (عمر) به میل و رغبت بوده و یا به اکراه و اخیار؟" چرا به وی نگفتی: " اسلام آن دو، از روی طمع بوده است؛ زیرا، آن دو با یهود مجالست می کردند و اخبار تورات و سایر کتاب هایی را که از پیش بینی های هر زمان تا ظهور حضرت محمّد (صلّی اللّه علیه وآله وسلم) و پایان کار او خبر می داد، از آنان می گرفتند و یهود گفته بودند: محمد (صلّی اللّه علیه وآله وسلم) بر عرب مسلّط می گردد، چنان که «بُخت نصر» بر بنی اسراییل مسلّط گشت و از پیروزی او بر عرب گریزی نیست، همچنان که از پیروزی بخت نصر بر بنی اسراییل گریزی نبود، جز آن که او در ادعای نبوت خود دروغگو بود. پس آن دو هم به نزد پیغمبر آمدند و او را در امر گواهی گرفتن مدرم به گفتن و در ادای شهادت لا إله إلاّ اللّه مساعدت و همراهی کردند، به طمع این که بعد از بالا گرفتن کار حضرت و استقرار و پایدار شدن امورش، هر یک، از جانب حضرت اش به حکومت شهری برسند، ولی همین که از رسیدن به این مقصد، ناامید و مأیوس گشتند، نقاب بر چهره کشیدند و با عدّه ای از منافقان امثال خود، از عقبه بالا رفتند که پیامبر اکرم (صلّی اللّه علیه وآله وسلم) را بکشند، امّا خداوند متعال، نیرنگ ایشان را برطرف کرد. آنان، در حالی که خشمگین بودند، برگستند و خیری به آنان نرسید، همچنان که طلحه و زبیر به نزد علی (علیه السلام) آمدند و با او به طمع آن که هر کدام به حکومت شهری برسند. بیعت کردند و چون مأیوس شدند، بیعت خود را شکستند و علیه او خروج کردند و خداوند هر یک از آن دو را به سرنوشت سایر بیعت شکنان مبتلا کرد و به خاک افکند و هلاک کرد."».

جامه پیرزن سجّاده امام

سعد گوید: سپس مولامان حسن بن علی هادی (علیهماالسلام) با آن طفل به نماز برخاستند. من نیز در جست جوی احمد بن اسحاقی بر آمدم. او، گریان به استقبال من آمد. گفتم: «چرا تأخیر کردی؟ و چرا گریه می کنی؟». گفت: «آن جامه ای را که مولایم درخواست فرمود، گم کرده ام.». گفتم: «چیزی بر تو نیست. برو ماجرا را به حضرت عرض کن.».

او، شتابان، به خدمت حضرت رفت و با لبخند برگشت، در حالی که بر محمد و آل محمد صلوات می فرستاد. گفتم: «چه خبر؟». گفت: «آن جامه را دیدم که زیر پای مولایم گسترده بود و روی آن نماز می خواند.».

سعد گوید: خدا را سپاس گفتیم. بعد از آن، تا چند روز به منزل مولامان می رفتیم و آن آقازاده را نزد او نمی دیدیم.

وداع با حضرت

روز خداحافظی فرا رسید. با احمد بن اسحاق و دو تن از پیر مردان همشهری خود، به خدمت حضرت مشرّف شدیم. احمد ابن اسحاق، در پیش روی آن حضرت ایستاد و عرض کرد: «ای فرزند رسول خدا! هنگام کوچ فرا رسیده و محنت و اندوه جدایی شدّت گرفته است. از خدای تعالی مسئلت می کنیم که بر جدّت محمد مصطفی (صلّی اللّه علیه وآله وسلم) و پدرت علی مرتضی (علیه السلام) و مادرت و سیدة النساء و بر عمو و پدرت ـ آن دو سرور جوانان اهل بهشت ـ و پدران ات که ائمه طاهر هستند، درود بفرستد و بر شما و فرزند شما، درود بفرستد. امیدواریم که خدای تعالی، مقام شما را بالا برد و دشمن تان را سرکوب کند، و این ملاقات را آخرین ملاقات و آخرین دیدار، قرار ندهد.».

راوی گوید: وقتی احمد بن اسحاق این کلمات را بیان کرد، مولای ما گریست آن گاه فرمود: «ای پسر اسحاق! خود را در دعا به تکلّف مینداز و افراط مکن که تو در این سفرت، به ملاقات خدا نایل می شوی.». احمد بن اسحاق، با شنیدن این سخن، بیهوش بر زمین افتاد. وقتی به هوش آمد، عرض کرد: «شما را به خدا و به حرمت جدّتان قسم می دهم که مرا مفتخر فرمایید. به پارچه ای که آن را کفن خود سازم.». مولای ما، دست به زیر بساط برد و سیزده درهم بیرون آورد و فرمود: «این را بگیر و جز این را برای خودت خرج نخواهی کرد و آن چه را خواستی، از دست نخواهی داد. (کفنی که از ما درخواست کردی، به تو خواهد رسید)؛ زیرا هرگز، خداوند تبارک و تعالی، پاداش نیکوکاران را ضایع نمی گرداند.».

سعد گوید: در بازگشت از محضر مولای مان، سه فرسخ مانده به شهر «حلوان»، احمد بن اسحاق تب کرد و سخت مریض شد، به طوری که از حیات و بهبودی خود مأیوس گشت. چون به حلوان وارد شدیم، در یکی از کاروانسراهای آن فرود آمدیم. احمد بن اسحاق، یکی از همشهریان خود را که در آن جا ساکن بود، طلبید. به او گفت: «امشب، از نزدم پراکنده شوید و مرا تنها بگذارید.». ما هم از او دور شدیم و هر کدام به خواب گاه خود برگشتیم.

سعد گوید: نزدیک صبح، دستی مرا تکان داد. چشم گشودم. به ناگاه دیدم «کافور» ـ خدمتکار مولای مان ابومحمد (علیه السلام) است ـ و می گوید: «خدا، در این مصیبت، به شما جزای خیر دهد و مصیبت شما را به نیکی جبران کند. ما، از غسل و تکفین دوست شما فارغ شدیم. برخیزید و او را دفن کنید که او نزد آقای شما از همه گرامی تر بود.».

آن گاه از دیدگان ما نهان شد و ما با گریه و ناله بر بالین او حاضر شدیم و حق او را ادا کردیم و از کار دفن او فارغ شدیم. خدایش رحمت کند.(7)

بخش دوم ـ طُرُق و کتاب هایی که این حدیث را نقل کرده اند

ظاهرا، این روایت، به دو طریق ذکر شده است:

طریق یکم، طریقی است که مرحوم شیخ صدوق در کتاب کمال الدین وتمام النعمه؛ پنج واسطه، از سعد بن عبدالله قمی نقل کرده است:

حدَّثَنا محمدُ بنُ علیِّ بن مُحَمَّدِ بنِ حاتَم النّوفَلِیُّ اَلْمَعروفُ بالکرمانِیّ، قالَ: حَدَّثَنا أبوالعبّاسِ أحمَدُ بنُ عیسی الْوَشّاءُ البَغْدادِیُّ، قال: حَدَّثَنا أحْمَدُ بنْ طاهِرٍ القُمِّیِ، قال: حدّثَنا مُحمَّدُ بنُ بَحْرِ بْنِ سَهْلٍ الشَّیْبانِیُّ، قال: حَدَّثَنا أحمَدُ بنُ مَسرورٍ، عَن سَعدِ بنِ عَبدِاللّهِ الْقُمِّیِّ، قال:...(8)

نقل کرده است:

أخبرنی أبوالقاسم عبدالباقر بن یزداد بن عبدالله البزّاز، قال: حَدَّثنا أبومحمّد عبداللّه بن محمّد الثعالبی، قرائةً فی یوم الجمعة مستهل رجب سنة سبعین و تلاثمئة، قال: أخبرنا أبو علی أحمد بن محمّد بن یحیی العطار عن سعد بن عبداللّه بن خلف القمی، قال:...(9)

بن یحیی عطّار و دیگری هم احمد بن مسرور.

این روایت، تنها یک داستان مانند داستان جزیره خضراء(10) نیست که علامه مجلسی به جهت این که همه جوانب و قضایا را در رابطه با دیدار حضرت در زمان غیبت کبرا مطرح کرده باشد، آن را نقل کند، بلکه این روایت مسند است و طریق دارد، لکن بعضی از نکات اش، با برخی از مبانی، طبق پاره ای از انظار، موافق نیست که باید حل بشود.

به هر حال، این روایت، مورد اعتنای بزرگان از قدما و متأخران واقع و آن را در کتابهای خود آورده اند شده است که به قرار زیر است:

1 ـ شیخ صدوق در کتاب کمال الدین، ج 2، ص 454، باب 43 به سند خود از سعد اشعری نقل کرده است است؛

2 ـ مرحوم طبری در کتاب دلائل الْإمامة، 274، به سند خود، از سعد اشعری نقل کرده است؛

3 ـ ابومنصور طبرسی، در کتاب الاحتجاج، این حدیث را به طور مرسل، با تفاوتهایی آورده است.(11) او، مقدمه احتجاج می فرماید: «بسیاری از روایاتی را که این جا آوردیم، بدون سند نقل می کنیم، به لحاظ این که یا اجماع برای قائم است و یا موافق با ادله عقلی است و یا جزء احادیث مشهور بین خاصه و عامه، در کتاب های تاریخی و غیره است.»؛ یعنی، چون اعتماد به روایت داشته، سندش را حذف کرده است.

این تعبیر، نوعی توثیق و پذیرش روایت است. و بزرگان، همچون علی بن ابراهیم بن زهره و جعفر بن محمد بن موسی بن قولویه و نیز احمد بن علی بن احمد نجاشی و دیگران، توثیقات عامی دارند. که مورد پذیرش عالمان و فقیهان دینی است و این گونه توثیقات عام، انحلالی بوده و برگشت اش به توثیق خاص است.

پس، مرحوم طبرسی، گویا، همه روایات این کتاب را پذیرفته، مگر روایات تفسیر منسوب به امام حسن عسکری (علیه السلام) را. لذا سندشان را می نویسد تا مسئولیّت آن به عهده راوی باشد.

بنابراین، ایشان، حدیث سعد را بدون سند آورده، به آن اعتنا کرده و توجّه خاصی داشته است.

4 ـ علی بن حمزه طوسی از علماء قرن ششم و صاحب کتاب هایی مانند الوسیله، الواسطه. این شخصیت بزرگ، در کتاب الثاقب فی المناقب، حدیث سعد را به صورت مرسل از سعد نقل می کند.(12)

(13)

خودشان طریقی دارند.

6 ـ سیّد شرف الدین علی حسینی استرآبادی نجفی، از علمای قرن دهم، در کتاب تأویل الآیات الظاهرة فی فضائل العترة الطّاهرة، از کتاب احتجاج، طبرسی، مختصرا نقل می کند.(14) با این که قبل از احتجاج، دو کتاب دیگر به نام های کمال الدین و تمام النعمه و نیز دلائل الإمامه بوده، لکن از احتجاج نقل کرده است. این کار او، شاید به خاطر همان توثیقی بوده که طبرسی در مقدمه بدان اشاره کرده است.

7 ـ ابو محمّد حسن بن محمد دیلمی (از علمای قرن هشتم)، در کتاب ارشاد القلوب، از ابن بابویه، حدیث مزبور را مختصرا نقل می کند(15)، ولی مشخّص نمی کند که از کدام کتاب شیخ صدوق آن را مرقوم داشته است، هر چند ظاهرا از کمال الدین نقل کرده است.

8 ـ سیّدعلی نیلی نجفی (از علمای قرن نهم) در کتاب منتخب الأنوار المضیئة، با کمی تفاوت، از ابن بابویه نقل می کند.(16)

مذکور را نقل می کند: در دو جا از کتاب کمال الدین(17) و در دو جا از کتاب خرائج(18).

نیز در کتاب وسائل الشیعة(19)، مجلد 13، قسمتی از این قضیه را از کتاب کمال الدین نقل می کند.

سندی می روند.

البته از نظر ما، این مطلب مورد تأمّل است و باید اسناد مورد بررسی قرار گیرد.

10 ـ سید هاشم بحرانی (متوفای 1107 ه) در چند جا از تألیفات خود، حدیث سعد را متذکّر می شود. او، در دو جا از کتاب حّلیة الأبرار آن را می نویسد: یکی از آن دو را می فرماید، از ابن بابویه نقل می کنم(20)، ولی کتاب اش را ذکر نمی کند، به دیگری تصریح می کند که از مسند فاطمه(21) ـ ظاهرا، دلائل الامامه طبری، چنان که مرحوم آقا بزرگ طهرانی بدان اشاره کرده اند(22) ـ روایت می کنم.

(23)

دلائل الإمامه طبری(24)، و سومی را از خرائج راوندی(25) یادآور می شود.

نیز قضیه سعد را در کتاب تبصرة الْوَلی از ابن بابویه(26) و در کتاب تفسیر برهان، از کمال الدین(27).

(28)(29)

خواهد شد.

12 ـ عبدعلی بن جمعه عروسی حویزی (متوفای 1112) در دو جا از کتاب تفسیر نورالثّقلین(30) از کتاب کمال الدین، بعضی از فقرات حدیث را متذکر شده است.

تا این جا، مصادر و منابع، همه، از علمای شیعه است. ما، از اهل تسنن، کسی را پیدا نکردیم که این روایت را نقل کرده باشد، دیگر قندوزی (متوفای 1294 ه) در کتاب ینابیع المودة(31). او، قسمتی از حدیث را ذکر کرده است.

بنابراین به روایت مذکور، اعتنا شده و ما نمی توانیم به آسانی آن را کنار بگذاریم و نادیده بگیریم، بلکه باید جوانب آن را بررسی کنیم.

بخش سوم ـ نقد و بررسی سندی و دلالی

چنان که عرض شد، خبر مذکور، شامل مطالب مختلف و با اهمّیّتی است و علما و شخصیّت های بزرگ دینی، به آن اعتنا کرده اند، لکن شبهات و اشکالاتی از جانب قدما و متأخران و معاصران، به آن وارد شده است.

بعضی، روایت را به طور کلّی رد کرده اند. شهید ثانی از این جمله است. او می گوید: «ذکرها الصدوق فی کتاب اکمال الدین و امارات الوضع علیها لائحة؛ این را صدوق در کمال الدین ذکر کرده، در حالی که امارات و نشانه ها جعلی بودن آن روشن و آشکار است.»(32).

ایشان، می گفت: "امارات و علائم صحّت این روایت، روشن و هویداست"، اَولی و بهتر بود.»(33).

است. بعضی از این اشکالات مشترک هستند.

اشکالاتی که در این مورد مطرح است، به قرار زیر است:

اشکال 1 ـ ملاقات سعد بن عبدالله قمی با امام حسن عسکری (علیه السلام) ثابت نیست.

مرحوم نجاشی، ابتدا، سعد بن عبدالله، را توثیق و تجلیل می کند و در باره وی می فرماید: «مولامان ابو محمد (علیه السلام) را ملاقات کرده است.» و سپس تشکیک می کند و می گوید: "بعضی از دوستان و اصحاب مان را دیدم که ملاقات سعد را با ابومحمد (علیه السلام) تضعیف می کردند و می گفتند"، این حکایت، جعلی و غیرواقعی است.(34)».

نبوده است. معقتدان به جعلی بودن این خبر، یک نفر نیست، بلکه جمعی هستند.(35)».

جواب

علامه مجلسی، ضمن توثیق و تجلیل از سعد بن عبدالله و قبول ملاقات ایشان با امام حسن عسکری (علیه السلام) به تشکیک نجاشی تعریض می زند و می فرماید:

اولاً، صدوق، به صحت و سقم اخبار و وثوق و اطمینان به آن ها اعرف و آگاه تر است، از آن بعضی ناشناس که هیچ گونه اطّلاعی از حال و احوال شان نداریم و نمی دانیم چه کسانی هستند. از طرفی، رد کردن اخباری که متن آن ها، گواهی به صحّت شان می دهد، به صرف ظن و وهم، با این که امکان دارد سعد بن عبدالله با امام عسکری (علیه السلام) ملاقات کرده باشد. زیرا، وفات سعد، تقریبا، چهل سال بعد از رحلت امام بوده است ـ جز سبک شمردن و استحفاف آن ها و عدم وثوق و اطمینان به اخیار و نیکوکاران و تقصیر و کوتاهی در شناخت شأن و منزلت ائمه اطهار (علیهم السلام) نیست.

سپس می افزاید:

وقتی که می بینیم اخباری شامل معجزات غریبه است، همین که این اخبار، به دست بعضی از افراد می رسد، بدون هیچ تتبّعی، یا خود اخبار را قدح و جرم می کنند و یا راوی اش را از کار می اندازند! اکثر اصحاب رجال و راویانی که مورد جرح و عیب جویی واقع شده اند، جرم شان جز نقل این گونه اخبار نیست.(36).

مجلسی اوّل نیز از این خبر دفاع می کند و می گوید:

مصنف (شیخ صدوق) به صحت آن حکم کرده است و نیز شیخ طبرسی اخبار آحادی که متضمن معجرات و امور غیبی باشند و تحقّق یابند و معلوم شود که از ناحیه معصوم است هر چند شیخ طوسی این مطلب را در ضمن روایت دیگری ذکر کرده است، ولی از تعلیل، استفاده عمومیّت و شامل شدن این مورد می شود.

این گونه اخبار را تأیید می کند. (ولو این که عده ای آن را قدح کرده باشند.).

علامه مجلسی در ادامه می فرماید:

اخباری که متضمن مغیّبات است، آن را نشانه موضوعه بودن قرار می دهند در حالی که آن روایت، مطالب ارزنده و سودمندی دارد که دلالت بر صحت اش می کند...(37).

بعد می فرماید:

کسی که به این خبر با دید باز بنگرد و خوب دقت کند، به صدور آن از ناحیه گنجینه علم و صاحب تقوا و حلم و بردباری، پی می برد.

او، سپس کلام مجلسی دوم را بازگو می کند و می گوید:

چه نیکو فرموده، غوّاص بحارالانوار که صدوق اُعرف و آگاه تر است به صحت و سقم اخبار و وثوق به آن ها از آن بعضی که مجهول الحال هستند... و شیخ صدوق با نقل این روایت آن را قبول می کند.(38)

قضیّه را مفروغ عنه گرفته اند و اشکال شان به ملاقات بوده است.

البته عرض می کنیم:

الف) اولاً، خود نجاشی، ابتدا، سعد را توثیق و تجلیل می کند و سپس، تشکیک در ملاقات را از بعضی نقل می کند.

ب) آن «بعضی» که تضعیف می کنند، چه کسانی هستند؟ اگر بین تأیید آشکار نجاشی و سخن آن بعض، تعارض باشد، در فرض تعارض، سخن آشکار و تأیید صریح نجاشی، مقدّم بر سخن آنان است.

ج) شیخ صدوق و دیگران، این ملاقات را تأیید می کنند.

د) سعد، همزمان با امام حسن عسکری (علیه السلام) بوده است، پس امکان ملاقات وی نیز وجود دارد.

بنابراین نتیجه می گیریم که سخن آن «بعضی ناشناس»، نمی تواند. در مقابل این همه مؤیّدات آشکار، ناقض و کارساز باشد، لذا این ملاقات مورد تأیید است.

اشکال 2 ـ سند حدیث غریب و غیر معروف است.

از جمله کسانی که اشکال مذکور را مطرح کرده اند، آقای تستری است.

آقای تستری در قاموس الرجال گوید:

سند این روایت، مُنکَر و غیرمعروف است و نمی توان آن را پذیرفت؛ زیرا، شیخ صدوق، روایت سعد را از طریق پدرش و یا از طریق (استادش) ابن ولید نقل می کند، در حالی که در این روایت، واسطه بین صدوق و سعد، پنج نفرند و که سه تن از آنان «احمد» و یکی از آنان «محمد کرمانی) است. اسم این چهار نفر، در کتاب های رجالی، ذکر نشده است و دیگری «محمد بن بحر» است که متهم به غلوّ است.»(39).

ایشان، در الأخبار الدخیله می گوید:

همچنان که متن اش گواه بر عدم صحت اش است، سندش نیز همان طور است. به طوری که صدوق، روایت سعد را یا از طریق پدرش و یا از طریق ابن الولید نقل می کند.

آقای غفاری نیز می فرماید:

وقتی که کتاب های شیخ صدوق را تحقیق و تتبّع می کنیم و مشایخ ایشان را بررسی می کنیم، در می یابیم که واسطه «صدوق» و سعد بن عبدالله در تمامی کتاب های وی، یک نفر است و آن نیز یا «پدرش» است و یا محمّد بن حسن بن احمد ولید است، لیکن در این خبر، واسطه بین مؤلّف و سعد، پنج نفر هستند. البته، کتاب دلائل الإمامه طبری، این خبر را با سه واسطه که غیر از این واسطه ها هستند، نقل کرده است.(40)

جواب از اشکال 2

آقای تستری دلیل غرابت سند را غیر مألوف بودن می دانند و می گویند این طریق پنج واسطه دارد و غیر مألوف است و استنادشان به مشیخیّه فقیه است که در آن جا طریق اش به سعد را بیان کرده است.

عرض می کنیم وجهی برای این غرابتی که فرموده اند، نیست و قیاسی که با فقیه کرده اند. مع الفارق است. مگر ایشان، در فقیه، قاعده کلی داده باشد و بگوید، هر کجا که از سعد بن عبدالله نقل می کنند، یا از پدرشان است و یا از ابن الولید، لکن همچون ادعایی نفرموده اند و چنین قاعده کلّی را در مشیخیه فقیهاش نداده است. لذا نمی توان آن را به سایر کتاب های شیخ، بسط داد.

شیخ صدوق در مشخیه فقیه چنین می فرماید:

کلّ ما کان فی هذا الکتاب... وما کان فیه عن سعد بن عبداللّه، فقد رویته عن أبی ومحمّد بن الحسن، رضی الله عنهما، عن سعد بن عبدالله ابن أبی خلف؛(41) هر آن چه که در این کتاب است... و در هر جای این کتاب، از سعد بن عبدالله آورده ام، آن را از پدرم و یا از محمد بن حسن (احمد بن الولید) نقل کرده ام.

همان طوری که ملاحظه می فرمائید، از عبارت مذکور، قاعده ای کلّی به دست نمی آید تا به سایر کتاب های شیخ تسرّی پیدا کند.

اشکال 3 ـ سند حدیث ضعیف است

آقای خویی می گوید:

این روایت، واقعا ضعیف السند است، به طوری که:

الف) محمد بحر شیبانی توثیق نشده و متّهم به غلّو است.

ب) رجال دیگر این سند، از مجاهیل هستند.(42)

آقای غفاری نیز می گوید:

بعضی از رجال سند، مجهول الحال و بعضی مهمل هستند...(43).

تحقیق در رجال حدیث

همان طوری که قبلاً متذکر شدیم، این حدیث، دو طریق دارد: یکی، طریق شیخ صدوق در کمال الدین و دیگری طریق طبری در دلائل الامامة این اشکالات، به طریق و سند صدوق شده است، لذا ابتدا روات حدیث کمال الدین را بررسی اجمالی می کنیم و سپس طریق طبری را که مختصرتر است مورد نقد قرار می دهیم.

طریق شیخ صدوق در کمال الدین

1 ـ محمّد بن علیّ بن محمّد به حاتم النوفلی المعروف بالکرمانی.

آقای نمازی، در مستدرکات علم الرجال گوید:

صدوق، از ایشان با ترضیّ و ترحم نقل کرده است.

او، از کمال الدین، چهار جا، و از عیون، یک جا را به عنوان شاهد آدرس می دهد که در آن جا ترضی و ترحم کرده است. ر.ک: الاکمال، ج 2، ص 111 و 128 و 89 و 21؛ العیون، ج 1، ص 95.(44)

مرحوم مامقانی، در تنقیح المقال گوید:

صدوق، از ایشان، با ترضّی و ترحم نقل می کند و حداقل چیزی که از این ترضّی و ترحم استفاده می شود، اعلا درجه حسن است.(45)

مرحوم تستری، به فرمایش مامقانی تعلیقه می زند و می گوید:

"صدوق"، از نوفلی در عیون، آخر باب هفتم (عیون، ج 1، ص 77، ب 7، ح 14) حدیث نقل می کند ولی بر او ترضّی نکرده است.(46)

صادق (علیه السلام) بر سیّد حمیری ترحّم کرده است.(47)

2 ـ احمد بن عیسی الوشّا

آقای نمازی گوید: «لَمْ یذکرُوُه(48)؛ اسم ایشان در کتاب های رجالی ذکر نشده است.». پس مهمل است.

یذکروه»، یعنی تبتّع کرده و چنین فرموده است و لازم نیست تحقیق کنید.

3 ـ احمد بن طاهر القمی

آقای نمازی گوید: «لَم یذکروه»، ولی در کتاب های حدیثی، چند نمونه حدیث از ایشان نقل شده است: یکی از آن ها در کمال الدین شیخ صدوق در ارتباط با میلاد حضرت حجت (علیه السلام) است و دیگری روایت صدوق در کمال الدین که حدیث مفصلی است و مسائلی در آن مطرح شده است.

نیز در باب 33، ص 352، ح 5 بإسناده عنه... عن الصادق (علیه السلام) حدیث گریه آن حضرت را هنگامی که در جُفر، میلاد حضرت حجت و غیبت اش و گرفتاری شیعه را می بیند.

نیز الغیبة شیخ طوسی، ص 114، ج 51، ص 219، ح 11، ص 329 و ج 13، ص 47 و...(49).

4 ـ محمد بن بحر بن سهل الشیبانی

مرحوم نجاشی گوید: «بعضی از اصحاب ما می گویند، در مذهب او، ارتفاع است (عالی است)...».

به نظر بنده، ایشان (شیبانی) مشکلی ندارند؛ چون، مشکل را کسانی مطرح کرده اند که مجهول الحال هستند و ما نمی دانیم آن بعض، چه کسانی هستند. پس اتهام غلّو، از نجاشی نیست و شیخ طوسی هم در فهرست خود، اسم ایشان را ذکر می کند و می گوید: «متکلمان بود و عالم به اخبار فقیه بود، لکن متهم به غلوّات را حدود پانصد کتاب و رساله تضعیف کرده است. کتاب هایش در بلاد خراسان موجود است.».

شیخ طوسی نیز نمی گوید، ایشان غالی است، بلکه می گوید، به ایشان اتهام غالی بودن زده اند.

آری، یکی از کسانی که شناخته شده است، ابن غضائری است که می گوید: «در مذهب و اعتقادات او، ارتفاع است (غالی است)»(50).

می کنند که این گله، به نظر ما نیز بسیار به جا است.

مرحوم ابوعلی حائری گوید:

من نمی دانم شخصیتی که متکلّم، عالم، فقیه است و حدیث هایی نزدیک به صحت و سلامت است و کتاب هایش خوب، مفید، حسنه، مورد پسند است، پس این عُلوّی که به او نسبت می دهند، چه معنا دارد؟

بعد می فرماید:

من، از ابن غضائری و نیز از کشی تعجّب نمی کنم؛ به جهت این که اکثر قریب به اتّفاق علمای ما، از تیغ رمی به غُلّو این دو، سالم در نیامده اند، مگر صدوق و چند نفر از امثال صدوق، ولی تعجّب من از کسانی است که بعد از اینان آمده اند و پی در پی، طعن و رمی به غلو می کنند!(51)

مرحوم مامقانی گوید:

شک و شبهه ای نیست که ایشان (محمد بن بحر بن سهل شیبانی) امامی و شیعه است... این که بعضی می گویند: «وی، از اعاظم علمای عامه است»، سخنی غلط و ناشایست گفته اند. چه طور می شود کسی متهم به غلو باشد و از طرفی عامی باشد؟

سپس می افزاید:

شاید منشأ اشتباه بعضی، کلام کشّی است که گفته، ایشان، از حنفییّن است و گمان کرده که وی سنی بوده و مذهب اش حنفی است، در حالی که این چنین نیست، بلکه نسب اش به بنی حنیفه اثال بن لجیم... می رسد.

وقتی که می بینیم ایشان امامی است، می گوییم، تفویض و غُلُوّی که شیخ (طوسی) نسبت به ایشان مطرح کرده اند، حقیقت ندارد و تهمت است. ظاهرا، منشأ این تهمت، قول ابن غضائری(52) است که پیش تر در مورد عدم اعتماد به تضعیفات وی و مخصوصا تضعیفاتی که منشاء آن ها، اتهام غلو از جانب ایشان باشد، بحث کردیم.

نجاشی اتهام غلوّ را نسبت به محمد بن بحر که شیبانی قبول نمی کند و می فرماید:

حدیث ایشان، از سلامت برخوردار است و من نمی دانم وقتی که غَلوّش ثابت نشده، از کجا این حرف را می زنند، بلکه گمان می رود متهم شدن ایشان به غلو، ناشی از آن است که راجع به ائمه (علیه السلام) روایاتی را نقل می کند که امروزه بعضی از آن ها جزء ضروریات مذهب شیعه است...

سپس در پایان می فرماید:

با این مدحی که نسبت به ایشان شده (از جانب شیخ و نجاشی و...) او را جزو حسان قرار داده اند و روایت اش، روایت حسنه است و اظهر این است که این مشخص. از حسان است و از ضعفا نیست.

بعد شاهد جالبی به جهت رفع تهمت غلو می آورد و می فرماید:

از جمله چیزهایی که نسبت غلّو را به ایشان تکذیب و ردّ می کند، فرمایش صدوق در کمال الدین از همین شخص (محمد بن بحر) است که گفته، انبیا و ائمه، بر ملائکه برترند.

در آن جا، یک بحث مفصلی را می آورد بعد می گوید:

همانا، محمّد، در میان جن و انس و ملائکه، افضل مخلوقات است (یعنی خدا نیست). این سخن، تصریح است به این که حضرت محمد (صلّی الله علیه وآله وسّلم)مانند سایر مخلوقات مخلوقی از مخلوقات است. کسی که کتاب ایشان را مطالعه کند، عدم غالی بودن وی را تصدیق می کند... پس اشکالی بر ایشان باقی نمی ماند، جز همین مطلب که وی مبالغه کرده در تفضیل انبیا و ائمه (علیهم السلام) بر دیگران، و این هم از نظر ما جزء ضروریات مذهب است.(53)

حسان به شما می آوریم.

طریق طبری در دلائل الإمامة

1 ـ عبدالباقی بن یزداد بن عبدالله البزاز

آقای نمازی گوید: «لَم یذکروه در کتاب های رجالی، اسمی از ایشان به میان نیامده است، بلکه سید ابن طاووس در کتاب اقبال، ص 200، از چاپ های قدیم و در اقبال از کتاب الطرازی حدیثی را به سند عبدالباقی بن یزداد نقل می کند. و نیز علامه مجلسی، در جلد 81 بحارالانوار روایاتی را به سند ایشان نقل می کند، امّا توثیقی و یا حرف خاصّی ندارد.».(54)

2 ـ عبدالله بن محمّد الثعالبی

آقای نمازی فرموده: «لم یذکروه. در کتاب های رجالی اسمی از ایشان نیست. او، در طریق سید بن طاووس در اقبال، ص 3 واقع شده است و علی بن عبدالواحد هنری از ایشان. از علی بن حاتم روایت کرده است.».(55)

3 ـ احمد بن محمد بن یحیی العطار

گفته اند، ایشان ثقه است این قول، اَشهر است.

علما، از جمله مرحوم ما مقانی، وجوهی را برای و ثاقت وی ارائه داده اند:

الف) ایشان، از مشایخ صدوق و تلعکبری است، بلکه گفته شده که وی، از مشایخ نجاشی است.

ب) علامّه حلّی در کتاب خلاصه اش، طریق صدوق(ره) را به عبدالرحمان بن الحجاج و نیز به ابن ابی بعفور صحیح می داند و در میان این دو طریق «احمد بن محمد بن یحیی العطار» واقع شده است.

ج) متأخران، توثیق اش کرده اند، مانند شهید ثانی، در درایه و شیخ بهایی و سماهیچی ـ جزائری ـ در وجیزه.

د) ابن نوح سیرافی نامه ای به نجاشی (صاحب رجال) می نویسد و طَرَق اش را به حسین بن سعید اهوازی بیان می کند که در میان آنان «احمد بن محمد بن یحیی العطار» ذکر شده است. و ظاهرا این امر دلالت بر اعتماد اصحاب به ایشان را می رساند.

البته، اگر ثابت شود که از مشایخ نجاشی است، در ای صورت، وی ثقه، خواهد بود؛ به دلیل این که نجاشی، به ثقه بودن مشایخ اش تصریح کرده است، ولی این امر ثابت نیست. لذا گفته اند: بل قیل...؛ گفته شده است که وی از مشایخ نجاشی است».

اما از مشایخ صدوق و تلعکبری بودن، این هم مبنایی است. بعضی از علما، مشایخ ثقات راثقه می دانند و برخی دیگر، ثقه نمی دانند و معتقدند که از غیرثقه هم می شود نقل حدیث کرد.

بنابراین؛ دلایل فوق الذکر، ایشان را توثیق می کنند، امّا مرحوم های خویی و صاحب مدارک به مجهول بودن وی تصریح می کنند و می گویند: «ولی، اصلاً، توثیقی ندارد. و هیچ کس، بالصراحه، نگفته که ایشان ثقه است.».

همان طوری که ملاحظه فرمودید، با بررسی سند هر دو طریق، نمی توان آن ها را به ضرس قاطع تصحیح کرد، ولی به نظر ما، نیازی هم به تصحیح آن دو طریق نداریم، بلکه خود متن، مؤیداتی دارد و متنی نیست که قابل ردّ باشد و قابل قبول نباشد.

اشکال 4 ـ اگر این روایت صحیح بود، پس چرا خود صدوق در کتاب من لایحضره الفقیه این را نقل نکرده است؟

پاسخ

1 ـ شاید کمال الدین را بعد از کتاب من لایحضره الفقیه تألیف کرده است و بعد از نوشتن کتاب من لایحضره الفقیه به این روایت دست رس پیدا کرده باشد. این احتمال، دافعی ندارد.

2 ـ خود کتاب من لایحضره الفقیه، حاوی و در برگیرنده تمامی فروعات فقهی نیست و شیخ صدوق در هیچ کدام از کتاب های فقهی اش، چینین ادعایی نکرده است که من، در فقیه یا در مقنعه و یا در هدایه، استقصاء کرده ام و تمامی فروعات فقهی را بیان داشته ام.

3 ـ بر فرض که ایشان ملتزم و متعهّد شده باشد که کتاب فقیهاش در برگیرنده تمامی فروعات باشد، بعید و دور از ذهن نیست که وی ممکن است بر اثر نسیان و یا بر اثر عذر دیگری، نتوانسته به قول اش وفا کند.

البته، به نظر ما، همان جواب دوم که ایشان ادعای استقضاء نکرده، برای ردّ اشکال مذکور، کافی و وافی است.

اشکال 5 ـ اگر این روایت صیحیح بود، پس چرا شیخ طوسی در کتاب الغیبة این را نقل نکرده است؟

پاسخ

1 ـ آیا شیخ طوسی، تعهّد کرده که هر چیزی که صحیح است، در کتاب اش بیاورد؟

او، چنین تعهدّی را نکرده است و اگر تعهّد می کرد و این روایت را نمی آورد، در این صورت می پذیرفتیم که این روایت صحیح نیست.

2 ـ لازمه اشکال مذکور، این می شود که هر روایتی را که شیخ طوسی نیاورده و شیخ صدوق و یا نعمانی و یا فضل بن شاذان و غیر این ها آورده باشند. صحیح نباشند؛ یعنی، اشکال مذکور، تالی فاسد دارد و فقط اختصاص به روایت شیخ صدوق در کمال الدین ندارد، بلکه روایات نعمانی و فضل بن شاذان و غیر این ها ـ که در ارتباط با حضرت مهدی(عج) نوشته شده ـ را شامل می شود و متفردات روایات آن ها را نیز از کار می اندازد.

3 ـ احتمال دارد. که شیخ طوسی، به این روایت دست رسی پیدا نکرده باشد.

اشکال 6 ـ آقای تستری، در قاموس الرجال می گوید(56): اگر این خبر صحیح است، پس چرا شیخ الطایفه (شیخ طوسی) در مورد سعد می گوید: «معاصر امام عسکری (علیه السلام) بود. و من نمی دانم که وی از آن حضرت روایت کرده باشد.»(57)؟

پاسخ

1 ـ نخستین پاسخ را از خود قاموس الرجال عرض می کنیم. شما، در همان کتاب تان، در ضمن اشکالاتی که به شیخ طوسی وارد کرده اید، گفته اید: «شیخ طوسی، در کتاب رجالش به نسخه کشی که مصحّف و مغلّط است و اشتباهات نوشتاری و لفظی دارد و نیز به کتاب ابن ندیم که تحریف شده است، استناد و اعتماد کرده است، لذا سبب اوهام و اشتباهات وی گردیده است.»(58).

مطلع نشده ام.».

2 ـ شیخ طوسی، در مورد سعد بن عبدالله فرموده است: «لم أعلم أنّه روی عنه»، حداکثر مطلبی که از این فرمایش وی فهمیده می شود، این است، که ایشان، در هنگام تألیف و نوشتن کتاب رجالی اش به کتاب کمال الدین و روایت سعد از امام حسن عسکری (علیه السلام) دست رس پیدا نکرده است و ممکن است بعدا دست رسی پیدا کرده باشد.

3 ـ طبق فرمایش برخی از شاگردان مرحوم آیة الله بروجردی که از جمله آنان آقای سبحانی، حفظه الله، است کتاب رجال شیخ طوسی، به عنوان کتاب برای عرضه نبوده است، بلکه پاره ای از یادداشت های وی بوده، که موفّق به تکمیل آن نشده است. و به همین جهت است که افرادی را نام می برد، ولی در مورد و ثاقت و ضعف و کتاب و روایت آنان هیچ مطلبی را متذکّر نمی شود، بلکه فقط به اصحاب رسول (صلّی الله علیه وآله وسّلم)و ائمه (علیهم السلام) بودن آنان اشاره می کند.(59)

آقای صافی گلپایگانی نیز همانند مطلب مذکور را بیان می کند.

بالاخره ممکن است گفته شود. شیخ طوسی، در کتاب رجال به نهایت مرادش که بحث جامع و فراگیر در مورد رجال و تراجم بوده، نرسیده است و لذا آن کتاب، ناتمام است و نمی تواند به عنوان دلیل و میزان سنجش قرار گیرد.ادامه دارد