چکیده
عقیده مهدویت جزء مسلّمات مذاهب اسلامی است و اختلاف فقط در مصداق آن می باشد. اهل سنت در مورد روایات خلفای اثناعشر اقوال متعددی دارند، لیکن با بررسی روایات فریقین و اقوال آنها به این واقعیت می رسیم که مراد روایات از خلفای اثناعشر، ائمه اثناعشر شیعه می باشد. در بعضی روایات اهل سنت آمده که اسم پدر حضرت مهدی همان اسم پدر حضرت رسول اکرم(ص) است، اما بعد از بررسی روایات فریقین به این نتیجه می رسیم که اسم حضرت مهدی همان اسم پیامبر(ص) و پدر ایشان امام حسن عسکری(ع) است و او از اولاد حضرت فاطمه(س) و از فرزندان امام حسین(ع) می باشد.
واژه های کلیدی: امام مهدی(عج)، صحاح سته، شیعه، اهل سنت، خلفای اثناعشر، امام حسن عسکری(ع).
عقیده مهدویت نزد فریقین
عقیده به مهدی موعود یکی از مسلّمات مذاهب اسلامی است. علمای فرق مختلف اهل سنت، احادیث مهدویت را متواتر دانسته اند. ابن حجر هیثمی مکی، احمد ابوالسرود الصباع الحنفی، شیخ محمد الخطابی المالکی، و شیخ یحیی بن محمد الحنفی، این چهار تن، از علمای مذاهب اربعه اهل سنت، احادیث مهدویت را مسلّم دانسته اند.[1]
اما نزد شیعه عقیده مهدویت جزو اصول مذهب است. علامه حسن زاده می فرماید: اگر کسی در خصوص شخص حضرت مهدی موعودA اندک تتبعی در جوامع روایی فریقین و کتب سیر و تاریخ آنها بنماید، حقیقت به وی مسلّم خواهد شد که ایمان به مهدی موعود و ایقان به ظهور او از بدو اسلام مرکوز اذهان بوده است.[2]
اگر ما مصادر حدیثی، تاریخی، عقیدتی و تفسیری اهل سنت و شیعه را بررسی کنیم، این حقیقت را در می یابیم که نخستین کسی که درباره عقیده مهدویت و درباره اوصاف او سخن گفت خود رسول اکرم بود. خود رسول اکرم اولین مروج این عقیده بود.[3] اگر چه در مصداق مهدی موعود اختلاف وجود دارد، لیکن اصل قضیه مهدویت یکی از مسلّمات فریقین است و از صدر اسلام تا امروز احدی از مسلمین منکر اصل عقیده مهدویت نشده است.[4]
در آثار طرفداران مکتب خلافت، ظهور مهدی موعود یکی از نخستین و نامدارترین علامات رستاخیز بزرگ به شمار می رود. از این رو در مصنفات دانشمندان اهل سنت، روایات و مباحث مهدویت بیشتر به دنبال گفت وگو از «اشراط الساعة» نقل و مطرح می شود.[5]
شهید مطهری فرموده است: اگر می خواهید بفهمید که مسئله مهدویت منحصر به شیعه نیست، ببینید آیا مدعیان مهدویت در میان شیعه زیاد بودند و در میان اهل سنت نبودند. می بینید مدعیان مهدویت در میان اهل تسنن زیاد بودند.[6]
طبق تحقیقات بعضی از دانشمندان، ذکر حضرت مهدی(ع) در بیش از هفتاد کتاب اهل سنت آمده است[7] خلاصه مطلب این است که عقیده مهدویت در میان اهل سنت یک حقیقت غیر قابل انکار و تردید است. علامه حسن زاده آملی در این باره گفته است: امامیه را در این سرّ الهی (حضرت مهدی(ع)) همان صحاح و سنن اهل سنت حجت بالغه است.[8]
فصل دوم: واژه شناسی
1. کلمه مهدی در لغت قدیم
کلمه «مهدی» از جهت صرفی اسم مفعول ثلاثی مجرد از ریشه ناقص (معتل اللام) «هدی یهدی و هدایه» می باشد. از آنجا که در لغت نامه های زبان عربی در سده های نخستین اسلامی، واژه مهدی به طور ممتاز مستقل یادآوری نشده، بلکه همان ریشه اصلی را معنا کرده اند، درباره این واژه سخن بسیار زیاد است، لیکن قول احمد بن فارس جامع تمام اقوال است:
هدی.. اصلان احدهما التقدم للارشاد و للاخر بعثة لطف فالاول قولهم هدینه الطریق هدایة ای لتقدمته لارشده و لاصل لاخر الهدیة ما اهدیت من لطف الی ذی صورة.[9]
طبق این سخن معنای این واژه در دو مطلب خلاصه می شود: الف) پیش افتادن برای نشان دادن راه درست و روشن ساختن مسیر صحیح. ب) دادن و بخشیدن هر نوع تحفه، پیش کش، قربانی یا تقدیمی.
2. واژه مهدی در لغت جدید
در لغت نامه هایی که در قرون میانه یا اخیر، ویژه کلمات مشکله آثار و اخبار فراهم گردیده، کلمه مهدی را به عنوان یک اشتقاق در شکل مستقل مطرح نموده و معنای عام لغوی آن را از شاخه نخستین دانسته اند و برای این واژه در متون دینی معنای خاص اصطلاحی برشمرده اند. در این زمینه نمونه ای از دو کتب لغوی فریقین آورده می شود.
ابن اثیر گفته است:
المهدی الذی قد هداه الله الی الحق و قد استعمل فی الاسماء حتی صارت کالاسماء العامة و به سمی المهدی الذی بشر به النبی انه یجیی فی آخر الزمان.[10]
فخر الدین طریحی گفته است:
المهدی من هداه الله الی الحق و المهدی اسم للقائم من آل محمد(ص) الذی بشر بمجیئه فی آخر الزمان... .[11]
طبق این دو منبع، معنای مهدی در دو نکته خلاصه می شود: الف) به معنای خاص لغوی، یعنی هدایت شده الهی به سوی حق. ب) در شکل اسم علم با مصداق معنای اصطلاحی به عنوان موعود منتظر اسلام.
3. واژه مهدی در قرآن
اگر چه قریب هفتاد شکل از مشتقات و ریشه لغوی «هدی» در قرآن به کار رفته که در مجموع 316 مورد می شود،[12] اما واژه مهدی در میان آنها نیست. کلمه «مهتدی» که معنای بسیار نزدیک با مهدی دارد، به شکل مفرد چهار بار و به صورت جمع هفت بار در قرآن آمده است.[13] در سه مورد از این آیات، به مفهوم هدایت شده الهی درباره واژه مهدی تصریح شده است: «من یهدالله فهو المهتدی»؛[14] «و من یهدالله فهو المهتد»؛[15]«من یهدالله فهو المهتد».[16]
4. واژه مهدی در حدیث
ما درباره این واژه به سه دسته روایات بر می خوریم. برای نمونه از هر سه دسته به نقل یک روایت اکتفا می شود.
دسته اول: این دسته بیشترین مورد را در بر می گیرد. این روایات کلمه مزبور را در مصداق خاص یعنی موعود منتظر اسلام استعمال کرده است. مثلاً این روایت که مورد قبول فریقین است: «ابشرکم بالمهدی یبعث علی اختلاف من الناس و زلزال یملأ الارض قسطاً و عدلاً کما ملئت ظلماً و جوراً.»[17]
دسته دوم: الف) نمونه ای از روایت شیعه این است: «...اوصیایی الی یوم القیامة کلهم هارون مهدیون و اول اوصیایی بعدی اخی علی(ع) ثم حسن(ع) ثم حسین(ع) ثم... .»[18] در اینجا مهدی به معنای هدایت شده و هدایتگر آمده است.
ب) نمونه ای از روایت اهل سنت این است:«فعلیکم بسنتی و سنة الخلفا الراشدین المهدیین.»[19] در اینجا هم مهدی به معنای هدایت شده آمده است.
دسته سوم: در این دسته مهدی به معنای عام لغوی، یعنی راهنمایی شده و هدایت یافته است. این روایت از آن جمله است: «المهدی من اهتدیت.»[20]
روایات
امامت حضرت مهدی(ع)
بعضی از کتب، روایات خلفای اثناعشر را از صحاح سته نقل کرده اند. این روایات بر امامت ائمه اثناعشر دلالت می کنند. از این جهت که حضرت مهدی(ع) یکی از ائمه اثناعشر است، این روایات ضمناً امامت حضرت مهدی(ع) را هم اثبات می کنند.
1. روایات اهل سنت
نخست به بررسی روایات اهل سنت می پردازیم. در یکی از این روایات آمده است:
حدثنی محمد بن المثنی، حدثنا غندر، حدثنا شعبة، عن عبدالملک، سمعت جابر بن سمرة قال: سمعت النبی(ص) یقول: یکون بعدی اثناعشر امیراً فقال کلمة لم اسمعها فقال ابی: انه یقول کلهم من قریش[21]
...جابر می گوید: من از رسول خدا شنیدم که می فرماید: بعد از من دوازده خلیفه (جانشین) خواهند بود. جابر می گوید بعد از آن رسول خدا سخنی گفت که من آن را متوجه نشدم. پدرم به من گفت: رسول خدا(ص) فرمود: همه آنها از قریش اند.
دیگر ائمه صحاح هم همین روایت را با همین مضمون، با اندک تفاوت لفظی، در کتب خود نقل نمودند.[22]
الف) اعتبار و جایگاه روایات مذکور
دانشمندان، محدثین و رجالیین اهل سنت، روایات خلفای و اثناعشر را مقطوع الصدور، مسلّم، معتبر و عالی السند می دانند و درباره صحت این روایات تردید ندارند.[23]
ب) آرا و اقوال دانشمندان اهل سنت در تعیین مصداق این روایات
آرا و انظار دانشمندان اهل سنت درباره تعیین مصداق روایات اثناعشر و تفسیر احادیث مذکور، در نکات ذیل خلاصه می شود.
1. روایات خلفای اثناعشر ناظر به فتنه هایی است که بعد از پیامبر(ص) اتفاق می افتد و به علت تعدد خلفا امت اسلامی دچار اختلاف می شود و مردم به خلافت دوازده نفر متفرق می شوند[24]
2. این خلفای دوازده گانه در یک زمان خواهند آمد و باعث اختلاف و تفرقه امت هم نمی شوند.[25]
3. الفاظ و تعبیرات روایات مختلف است. لذا از روایات مذکور مراد معیّنی حاصل نمی شود.[26]
4. مراد رسول اکرم(ص) از این روایات، خبر دادن از خلافت بعد از خود و اصحاب خود است.[27]
5. احادیث مذکور بر خلافت خلفای بعد از مهدی موعود دلالت دارند.[28]
6. روایات ناظر بر خلافت خلفای بنی امیه البته قبل از تزلزل حکومت آنها به دست عباسیان، است.[29]
7. مراد از احادیث مذکور تمام خلفای برحق اسلامی اند.[30]
8. منظور و مراد روایات مذکور خلفای عادل است.[31]
9. مراد روایات خلفایی هستند که بعد از خلافت علویین ظاهر می شوند.[32]
10. مراد روای از خلفای اثناعشر، ابوبکر صدیق تا عمربن عبدالعزیز است.[33]
11. مراد روایات مذکور خلفای اربعه و بعضی امویان غیر از یزید است.[34]
12. مراد روایات از خلفای اثناعشر، خلفای اربعه و بعضی از خلفای امویان است و یزید یکی از آنهاست.[35]
13. مراد از این روایات خلفای اربعه است و حال بقیه نامشخص است.[36]
14. اگر روایات ناظر به خلافت باطنی باشند، خلفای اربعه و عمربن عبدالعزیز را شامل می شوند و اگر ناظر به خلافت ظاهری باشند، بعضی از خلفای امویان و عباسیان را هم شامل اند.[37]
15. آنچه مسلّم است این است که منظور روایات ائمه اثناعشر شیعی نیست.[38]
تفصیل این اقوال و احتمالات در کتب مختلف اهل سنت وجود دارد.[39]
نقد و بررسی اقوال
الف) نقد عام
نقد عام متوجه تمام اقوال مذکور است و بر تمام اقوال و احتمالات مزبور وارد می باشد.
1. تعیین خلفای پیامبر(ص) از طریق نص و من جانب الله است نه از طریق رأی و اجماع، چون در بعضی از روایات خلفای اثناعشر را به نقبای بنی اسرائیل تشبیه کرده اند و نقبای بنی اسرائیل از طریق نص تعیین شده اند، همان گونه که خداوند فرموده است:
«و لقد اخذنا میثاق بنی اسرائیل و بعثنا منهم اثناعشر نقیبا»؛[40] «و من قوم موسی امة یهدون بالحق و به یعدلون و قطعناهم اثناعشر اسباطاً».[41] پس معلوم می شود که مردم در انتخاب خلیفه الهی نقشی ندارند و این احتمالات مذکور ارزشی ندارد.[42]
2. درباره مراد روایات خلفای اثناعشر و در تعیین مصداق خلفای اثناعشر، دانشمندان احتمالات متفاوت بیان نموده اند. حتی اقوال آنها چنان مضطرب است که هرکسی چیزی به ذهنش رسیده به عنوان مصداق روایات بیان نموده و این بیش از پانزده احتمال است. اینکه اقوال مذکور نیز نتوانسته اند مصداق مسلّم و متفق علیه را تعیین کنند، به علت بی توجهی آنها به بعضی از روایات است. اگر آنها به روایات دیگر هم توجه می کردند، این قدر حیرت و اضطراب در تعیین خلفای اثناعشر نداشتند. چون بعضی از روایات صحیحه و عالی السند که در متون آنها آمده خلفای رسول اکرم(ص) را تعیین نموده اند.[43]
3. بعد از خلفای اربعه خلافت به پادشاهی تبدیل شده است و اطلاق خلیفه بر آنها صحیح نمی باشد.[44]
4. دلیل اکثر دانشمندان اهل سنت اجماع است، لیکن اجماع حقیقی برای هیچ کس غیر از علی(ع) حاصل نشده است.
5. اقوال دانشمندان اهل سنت با یکدیگر توافق ندارد و لذا قابل استناد و عمل نمی باشد.
6. تمام احتمالات مذکور اجتهاد در مقابل نص است، چون مسئله خلافت و اثبات و تعیین آن متوقف بر نص است. خداوند تعیین امامت را حق خود قرار داده است، همان طور که فرموده است: «... وجعلنا ائمة یهدون بامرنا»؛[45] «.. انی جاعلک للناس اماما».[46] پس معلوم می شود خلافت امامت انتصابی است نه انتخابی و لذا احتمالات مذکور درباره تعیین خلافت اجتهاد در مقابل نص است.
7. این اقوال با بعضی از احادیث اهل سنت تعارض دارند، چون در بعضی از روایات آنها آمده که رسول خدا فرموده است: خلافت بعد از من سی سال است. لیکن آنها در این اقوال خلافت بیش از سی سال را اثبات کرده اند.[47]
8. طبق این اقوال و احتمالات بین خلفا فاصله واقع می شود، لیکن این فاصله نباید واقع شود، چون فاصله واقع شدن بین حجتهای الهی به معنای این است که در بعضی از ادیان حجت خدا نبوده و این باعث نابودی اهل زمین است: «لا تخلوا الارض من خلیفة.»[48]
دانشمندان اهل سنت هم گفته اند اهلبیت(ع) امان برای اهل زمین اند. آنان حدیث امان را نقل کرده و گفته اند امان اهل زمین متوقف بر وجود اهلبیت(ع) است و اگر زمین در یک زمان از وجود آنها خالی شود در امان نخواهد بود.[49] احمدبن حنبل می گوید: «همانا خداوند زمین را به خاطر پیامبر 6 خلق کرد و دوام آن را به دوام اهل بیت(ع) عترتش قرار داد.»[50]
9. بین این اقوال قدر متیقنی وجود ندارد، چون دیدیم بین این پانزده احتمال یک قول و احتمال قدر مسلّم و اتفاقی بین همه دانشمندان نیست. وقتی اصحاب از رسول خدا درباره خلفا سوال می کردند، تصور ایشان خلفای منصوص من الله بوده است نه هر حاکم. رسول خدا(ص) نیز در جواب می فرمود: خلفای من به تعداد نقبای بنی اسرائیل است.[51]
ب) نقد خاص
این نقد متوجه به یکایک اقوال و احتمالات مذکور است. اکنون به ترتیب اقوال را بررسی می کنیم و پاسخ می دهیم.
1. احتمال اول باطل است، چون روایات خلفای اثناعشر در مدح خلفا آمده اند. اگر این روایات طبق قول اول ناظر به فتنه های آخر الزمان باشد، برای مدح نیست، بلکه باید برای ذم باشد و این با محتوای حدیث سازگاری ندارد. همچنین اگر خلفا اثناعشر باعث فتنه باشند، حدیث «تجتمع علیه الأمة» بی معنا می ماند.[52]
2. در احتمال دوم گفته شده که همه آنها دریک زمان هستند. این قول باطل است، چون همه آنها نمی توانند در یک زمان باشند، زیرا این سبب افتراق امت می شود. این روایات خلفا را به نقبای بنی اسرائیل تشبیه کرده اند و نقبا در یک زمان نبودند.[53]
3. در قول سوم گفته شده که از روایات خلفا اثناعشر هیچ معنایی فهمیده نمی شود. این قول نیز بی اساس است. آیا رسول اکرم(ص) در این احادیث این قدر مجمل گویی کرده است که هیچ کس این احادیث را نفهمد؟ اگر اینان با چشم باز به نصوص فریقین نگاه کنند، به نتیجه می رسند و معنای سخن پیامبر(ص) را در می یابند.
4. قول چهارم می گوید این احادیث خلافت بعد از پیامبر و اصحاب را بیان می کند. این سخن ناتمام است، چون پیامبر در حدیث فرموده است: «... یکون بعدی..» و نفرموده: «یکون بعدی و بعد اصحابی». این قول معنایی اضافی را به حدیث تحمیل می کند. اگر این قول صحیح باشد، چگونه این روایات دلیل مدح خلفا خواهند بود، در حالی که بعد از پیامبر(ص) و اصحاب، فساق و فجره حکومت کردند.[54]
5. این قول هم صحیح نیست، چون طبق این قول تا ظهور مهدی(ع) زمین از حجت الهی خالی می ماند، در حالی که زمین نباید از حجت حق خالی باشد، چون اتصال خلفا ضروری است.[55]
6. احتمال ششم بسیار تعجب آور است. اینان چگونه این روایات را که برای مدح صادر شده اند، بر معاویه و امثال او حمل می کنند که ظلم او از کسی مخفی نیست و دانشمندان فریقین معاویه را عادل نمی دانند؟[56] همچنین چگونه یزید مصداق این روایت قرار می گیرد که شرش از هیچ کس پوشیده نیست؟[57] آیا این روایات در مدح امثال او آمده است که حرمت قرآن را زیر پا گذاشته اند؟[58]
7. طبق این قول هم مشکل عدم اتصال خلفا و خلو زمین از حجت حق پیش می آید، چون طبق این قول بین خلفای عادل و بعضی خلفای و غیرعادل فاصله واقع شده است.
8. طبق قول هشتم هم همان مشکل عدم اتصال خلفا پیش می آید، چون بعضی گفته اند ابن الزبیر صلاحیت خلافت نداشته است. حد اقل طبق این قول در زمان ابن زبیر زمین بی خلیفه مانده است.[59]
9. در قول نهم گفته شده: مراد روایات خلافت بعد از علویین است. این قول نا مفهوم است. اگر مراد ایشان از خلافت علویین، خلافت علویین باشد که در مصر حکومت کردند، باز هم مشکل عدم اتصال خلفا پیش می آید و اگر مراد ایشان از علویین حکومت حضرت مهدی(ع) باشد، باز هم همین مشکل را دارد.
10. قول دهم نیز مخدوش است، چون طبق این قول نیز همان مشکل عدم اتصال خلفا پیش می آید.
11. طبق این قول هم همان مشکل خلو زمین از حجت خدا و عدم اتصال خلفا پیش می آید.
12. این احتمال یعنی قول دوازدهم بسیار موهون است، چون طبق این قول یزید هم جزو خلفای رسول6 قرار گرفته است که هیچ کس از مسلمانان او را قبول ندارد. به علاوه اگر فقط اجماع و انتخاب اکثریت مردم شرط باشد، علی(ع) نمی تواند خلیفه باشد، چون اهل شام ایشان را قبول نداشتند.[60]
13. در قول سیزدهم ادعای قدر متیقن شده، در حالی که قبلاً دانسته شد در بین اقوال قدر متیقن وجود ندارد. طبق این قول، مراد روایات خلافت حضرت مهدی(ع) و بعد از اوست. لیکن بعضی گفته اند مراد خلفای بعد از مهدی است. پس می بینیم که قدر متیقنی وجود ندارد.
14. در این احتمال، یعنی در قول چهاردهم، خلافت به ظاهر و باطن تقسیم شده است. این تقسیم اعتباری و بشری است و نظر درستی نیست، چون همان کس که از طرف خداوند در باطن خلیفه است، در ظاهر هم همان باید خلیفه باشد. علاوه بر این، طبق این قول همان مشکل عدم اتصال خلفا پیش می آید.
15. در احتمال پانزدهم گفته شده بود شیعه از روایات خلفای اثناعشر، امامت ائمه اثناعشر را اثبات می کند، لیکن آنچه در این روایات مطرح شده خلافت است نه امامت. در این روایات تعبیر «خلفای اثناعشر» آمده است و نه «ائمه اثناعشر». برای بررسی و پاسخ این اشکال واژه خلافت و تطبیق آن با معنای امامت بررسی می شود.
خلافت در لغت
راغب گفته است: «الخلافة فی لغة العرب النیابة عن الغیر»؛[61] خلافت در لغت نیابت از غیر است. ابن بشیر گفته است: «و الخلیفة من یخلف غیره و یقدم مقامه و یسد مسده»؛[62] خلیفه کسی است که از غیر خود نیابت کند و جای او قرار بگیرد. این واژه در قرآن کریم هم به همین معنا آمده است. «واذکروا اذ جعلکم خلفا من بعد قوم نوح.»؛[63] «..واذکروا اذ جعلکم من بعد قوم عاد»؛[64] «ان یشأ یذهبکم و یستخلف من بعدکم ما یشاء»؛[65] «مخلف من بعدهم خلف اضاعوا الصلاة».[66]
خلافت در اصطلاح
«خلیفة الله فی الارض» در اصطلاح اسلامی به معنای این است که خدا کسی را از میان بشر انتخاب کند و او را بر مردم امام و حاکم قرار بدهد. خلافت به همین معنا در قرآن مجید هم آمده است: «و اذ قال ربک للملائکة انی جاعل فی الارض خلیفة»،[67] «یا داود انا جعلناک خلیفة فی الارض فاحکم بین الناس بالعدل».[68] در جای دیگر قرآن به جای خلیفه لفظ امام به کار رفته است: «و لوط و اسحاق و یعقوب و... کلا جعلنا من المحسنین و جعلناهم ائمة یهدون بامرنا».[69]
از معنای لغوی فهمیده می شود که خلافت نیابت از غیر است و نایب باید کسی باشد که شایستگی منوب عنه را دارا باشد تا بتواند کار او را انجام دهد. پیامبر معصوم است، پس نایب او هم باید دارای عصمت باشد، چون غیر شیعه کسی دیگر ادعای عصمت را نکرده است و عصمت امامانG از آیه تطهیر، حدیث ثقلین و... ثابت می شود.
از معنای اصطلاحی خلافت و خلیفه فهمیده می شود که خلافت در واقع منصب الهی است و خلیفه باید از جانب خدا انتخاب شود. علاوه بر این، لفظ خلیفه منصرف به کسی است که رسول خدا او را برای خلافت تعیین کرده باشد، چون هیچ یک از اصحاب معتقد نبودند که رسول بدون نصب خلیفه از دنیا رفته باشد.[70]
مصداق روایات مذکور
روایات خلفای اثناعشر فقط با عقیده شیعه سازگار است، چون تمام روایات توالی و اتصال خلفا را می رساند. این روایات خلافت را در دوازده نفر حصر کرده اند و اوصاف و خصوصیات این خلفا در روایات دیگر بیان شده است. این خصوصیات هم در غیر ائمه اثناعشر یافت نمی شود. پس مقصود و مراد احادیث آنان اند. حدیث ثقلین و سفینه و احادیث بسیار دیگر هم این حقیقت را تأیید می کند.[71]
این احادیث را نمی توان بر ملوک اموی و عباسی حمل کرد، چون آنان ظالم بودند و تعدادشان هم از دوازده بیشتر بود. پس فقط ائمه اثناعشر را می توان مصداق روایات مذکور قرار داد، چون دوازده نفرند و در علم و فضل و کرامت از همه برترند.[72]
علاوه بر این، در بعضی از روایات قید و شرط هاشمیت برای خلفا و نیز عبارت «کلهم من قریش» در آنها آمده است. در بعضی از روایات آمده است: «یکون بعدی اثناعشر خلیفة کلهم من بنی هاشم.»[73] در بعضی از روایات نیز پیامبر(ص) خلافت و امامت ائمه اثناعشر را با صراحت بیان فرموده است: «...ان اوصیایی بعدی اثناعشر اولهم علی و آخرهم مهدی.»[74]
1. روایات شیعه
در منابع شیعه هشت دسته روایات به چشم می خورد که در آن خلفای اثناعشر معرفی شده اند و مصادیق روایات اثناعشر بیان شده است.
1. در روایات دسته اول آمده است: «یکون بعدی اثناعشر خلیفة کلهم من قریش.»[75] این همان روایاتی است که در منابع اهل سنت هم آمده است.
2. در روایات دسته دوم آمده است: ائمه و خلفای پیامبر(ص) از اولاد فاطمه(س) هستند.[76]
3. در روایات دسته سوم آمده است: خلفای پیامبر و ائمه دوازده نفرند.[77]
4. در روایات دسته چهارم آمده است: اول خلیفه رسول، علی(ع) و آخرین خلیفه مهدی(ع) است.[78] در این روایات اولین و آخرین خلیفه پیامبر ذکر شده است.
5. در روایات دسته هفتم آمده است: خلفای پیامبر(ص) دوازده نفرند و نه نفرشان از اولاد امام حسین اند.[79]
6. در روایات دسته هشتم آمده است: خلفای پیامبر و ائمه، از اهل بیت پیامبر(ص) هستند.[80]
7. در بعضی از روایات آمده است که خلفای پیامبر(ص)، علی، حسن و حسین و نه فرزند از نسل امام حسین اند: «علی اخی و وارثی و وصیی و ولی کل مؤمن بعدی ثم ابنی الحسن ثم الحسین ثم تسعة من ولد الحسین.»[81]
8. در بعضی از روایات نام یکایک خلفای اثناعشر ذکر شده است، همان طور که پیامبر(ص) فرموده است: «... اذا مضی الحسین فابنه علی فاذا مضی علی فابنه محمد هکذا... ثم ابنه الحجة القائم.»[82] دانشمندان اهل سنت و حتی محدثین آنان در اشعار خود نام ائمه اثناعشر را آورده و ایشان را به عنوان خلیفه رسول تمجید کرده اند.[83]
نسب حضرت مهدی(ع)
1. آیا مهدی همان عیسی بن مریم است؟
گروه اندکی از دانشمندان اهل سنت با تمسک به روایت ابن ماجه منکر عقیده مهدویت شدند و گفتند که غیر از مسیح مهدی دیگری وجود ندارد و مهدی همان عیسی بن مریم است. لذا در اینجا این روایت ابن ماجه و اقوال دانشمندان مورد نقد و بررسی قرار می گیرد.
در روایت ابن ماجه آمده است: «حدثنا یونس بن عبدالاعلی.. عن انس بن مالک ان رسول الله قال... و لاالمهدی الا عیسی بن مریم»؛[84] مهدی کسی جز عیسی بن مریم نیست.
به دلایل ذیل این روایت از اعتبار ساقط و غیر قابل اعتماد است.
الف) اشکال سندی
راوی این حدیث نزد عالمان و دانشمندان اهل سنت مجهول الحال است و ارباب جرح و تعدیل آنها حدیث مذکور را ضعیف و جعلی تلقی کرده و گفته اند: در سند این روایت کذاب وجود دارد. بعضی نیز گفته اند روات این حدیث متروک الحدیث هستند.[85]
ب) تعارض با روایات صحیحه و کثیره
از طرق صحیح و معتبر روایات فراوانی وجود دارد که دلالت می کند حضرت مهدی غیر از عیسی بن مریم است، بلکه در این روایات گفته شده که عیسی به حضرت مهدی اقتدا و از او پیروی می کند. روایات مهدویت جز مسلّمات فریقین است و روایت ابن ماجه با این روایات صحیح و معتبر تعارض دارد و از اعتبار ساقط است. بلکه بعضی گفته اند روایت حتی قدرت تعارض هم ندارد، چون احادیث مهدویت فی الجمله متواترند.[86]
ج) فقدان دقت علمی منکران احادیث مهدویت
دانشمندان اهل سنت اظهار می کنند که ابن خلدون و کسانی مانند او که به روایت ابن اجه و امثال او تمسک کرده و وجود مهدی را منکر شده اند و بر احادیث مهدویت اشکال وارد کرده اند، در فن حدیث فاقد دقت علمی اند و توان تشخیص احادیث صحیح را از احادیث غیرصحیح ندارند و میدان حدیث میدان ایشان نیست. لذا آرا و انظار امثال آنان ارزش علمی ندارد و نزد محدثین فاقد اعتبار است.[87]
د)عدم دلالت حدیث بر مدعا
بر فرض که روایت مذکور صحیح هم باشد، بر مدعای منکران وجود مهدی دلالت نمی کند، چون ممکن است یکی از اسمای حضرت عیسی مهدی باشد و این بدان معنا نیست که مهدی نام کس دیگری غیر از عیسی نباشد.[88]
2. اسم حضرت مهدی(ع)
اهل سنت در روایتی از پیامبر(ص) آورده اند: «لا تذهب الدنیا حتی یملک العرب رجل من اهل بیتی یواطی اسمه اسمی؛[89] کار دنیا تمام نمی شود تا اینکه مردی از اهل بیت من بر عرب حکومت کند که اسم او مطابق اسم من است.» این روایت در کتب صحاح اهل سنت آمده است.[90]
بررسی روایات
این دسته از روایات که دلالت می کنند اسم حضرت مهدی، همانند اسم رسول الله است، نزد دانشمندان اهل سنت صحیح، معتبر و از لحاظ سند عالی اند. عالمان و دانشمندان اهل سنت این دسته از روایات را مسلّم تلقی می کنند.[91] همچنین محدثین اهل سنت در کتب معتبر خود نقل و تصریح کرده اند که اسم حضرت مهدی(ع) با اسم پیامبر(ص) مطابقت دارد.[92]
روایات شیعه
محدثان شیعه نیز نقل کرده اند که پیامبر(ص) فرمود: «المهدی ولدی اسمه اسمی...؛[93] مهدی از فرزندان من و اسم او اسم من است.» مثل همین روایت با کمی تفاوت لفظی در کتب و جوامع روایی شیعه آمده است که دلالت دارد اسم حضرت مهدی(ع) همان اسم رسول خداست.[94]
3. آیا اسم پدر حضرت مهدی(ع) همان اسم پیامبر(ص) است؟
در بعضی از روایات اهل سنت آمده که اسم پدر حضرت مهدی، همان اسم پدر رسول خداست. لذا این مطلب مورد بررسی قرار می گیرد. در روایت اهل سنت آمده است که پیامبر(ص) فرمود:
لو لم یبق من الدنیا الا یوم.. لطول الله ذلک الیوم.. حتی یبحث فیه رجلاً من اهل بیتی یواطی اسمه اسمی و اسم ابیه اسم ابی[95]
اگر از عمر دنیا یک روز باقی بماند، خدا آن روز را این قدر طولانی می کند تا اینکه فردی از اهل بیت من مبعوث شود که اسم او با اسم من و اسم پدر او با اسم پدر من مطابقت دارد.
بعضی از دانشمندان اهل سنت با تکیه بر این حدیث گفته اند که اسم پدر حضرت مهدی(ع)، عبدالله است. آنان فرموده اند این حدیث در رد عقیده شیعه وارد شده است که می گویند اسم پدر مهدی(ع)، حسن العسکری است.[96]
بررسی روایت
الف) جمله «اسم ابیه اسم ابی» بر اصل روایت افزوده شده است
این اضافه را فقط ابوداود نقل کرده است. دیگر ائمه حدیث این اضافه را ذکر نکرده اند. بعضی از محدثین در منابع خود بیش از سی طریق را بیان کرده اند، لیکن این اضافه را در روایت نیاورده اند. لذا دانشمندان اهل سنت معتقدند که در اصل روایت فقط جمله «اسمه اسمی» آمده و جمله «اسم ابیه اسم ابی» اضافه است و اعتبار ندارد. بعد از مقایسه این حدیث با احادیث فراوان قطع حاصل می شود که این جمله «اسم ابیه اسم ابی» اضافی است.[97]
ب) سهل انگاری در ضبط صحیح
بعضی از دانشمندان گفته اند شاید حدیث چنین بوده است: «اسمه اسمی و اسم ابی». چون حضرت مهدی سه اسم دارد که یکی عبدالله است. راوی در ضبط اشتباه کرده و به جای «اسمه اسمی و اسم ابی» جمله «اسمه اسمی و اسم ابیه اسم ابی» را ضبط کرده است. همچنین شاید جمله حدیث این بوده: «اسم ابیه اسم ابنی»، چون اسم پدر حضرت مهدی حسن است و فرزند پیامبر(ص) ـ سبط اکبر ـ هم حسن است، اما راوی به جای این کلمه «ابی» را ضبط کرده است. به هر حال راوی در اینجا حدیث را به غلط ضبط کرده است.[98]
ج) اگر روایت مذکور صحیح هم باشد قابل توجیه است
با بررسی سندی معلوم می شود که حدیث مذکور اشکال سندی دارد و اصحاب جرح و تعدیل در سند این روایت اشکال کرده اند.[99] لیکن اگر فرضاً روایت صحیح هم باشد قابل توجیه است. این توجیهات در نکات ذیل خلاصه می شود.
1. دانشمندان شیعه و سنی اقرار کرده اند که یکی از نامهای امام حسن عسکری «عبدالله» است. بنابراین جمله «اسم ابیه اسم ابی» با عقیده شیعه سازگار است.[100]
2. کنیت امام حسن عسکری «ابومحمد» است و از جهت اینکه حضرت عبدالله پدر حضرت محمد است، ابومحمد خواهد شد و جمله «اسم ابیه اسم ابی» به این حقیقت اشاره دارد.[101]
3. در زبان عرب شایع است که لفظ «اب» بر جد اعلی اطلاق می شود. قرآن هم همین استعمال را دارد: «ملة ابیکم ابراهیم»؛[102] «واتبعت ملةآبایی ابراهیم.»[103] همچنین کنیت به جای اسم استعمال می شود و در اشعار عرب آمده است:
اجل قدرک ان تسمی مؤنة و من کناک فقد سماک للعرب
در روایت دارد که رسول خدا امام علی را ابوتراب نامید. فرزند رسول خدا امام حسین بود و کنیت آن حضرت نیز ابوعبدالله بود و جمله «اسم ابیه اسم ابی» به این حقیقت اشاره دارد و کنیت را به جای اسم آورده است و اشاره دارد که حضرت مهدی از فرزندان امام حسین است.[104]
د) تصریح روایات به پدر حضرت مهدی(ع)
در بعضی روایات و کلمات دانشمندان اهل سنت با صراحت آمده که اسم پدر حضرت مهدی حسن العسکری است و فرزند امام یازدهم است.[105]
روایات شیعه
این روایت در جوامع شیعی آمده است: «... حدثنا حدمة بن موسی... قال الرضا الخلف الصالح من ولد ابی محمدالحسن بن علی و هو المهدی.»[106] با همین مضمون در کتب و جوامع روایی شیعه روایاتی وجود دارد که دلالت می کند حضرت مهدی(ع) فرزند امام حسن العسکری(ع) است.[107]
4.حضرت مهدی(ع) از اولاد فاطمه(س) است
در روایات اهل سنت آمده است: «حدثنا احمد بن ابراهیم... عن ام سلمة، قالت سمعت رسول الله یقول: المهدی من عترتی من ولد فاطمة.»[108] همین روایت در سنن ابن ماجه هم آمده است.[109] این روایات من حیث المجموع دلالت می کنند که مهدی آخرالزمان که بر اساس روایات که جهان را از ظلم وجور پاک و از عدل و داد پر می کند، از اولاد فاطمه است.
بررسی روایات
اکثریت قاطع دانشمندان، عالمان و محدثین اهل سنت، این دسته از روایات را از لحاظ سند عالی ارزیابی می کنند و این روایات را جزء مسلّمات اهل سنت تلقی می نمایند و جزء معتبرترین و صحیح ترین احادیث قرار می دهند. آنان این دسته از روایات را در منابع حدیثی خود نقل کرده و اذعان نموده اند که در صدور این دسته از روایات شکی نیست. ایشان امری مسلّم و قطعی دانسته اند که حضرت مهدی(ع) از فرزندان فاطمه(س) است.[110]
آیا مهدی(ع) می تواند از بنی العباس باشد؟
در بعضی از روایات اهل سنت این طور آمده است: «هرگاه پرچم سیاه را دیدید که از خراسان می آید، به سوی آنها بشتابید.. به یقین خلیفه خدا مهدی در آن گروه است.»[111] شبیه همین حدیث را ترمذی هم نقل کرده است.[112]
بعضی از دانشمندان اهل سنت از این قبیل روایات استنباط کرده و گفته اند پرچمهای سیاه همان پرچمهایی است که ابومسلم خراسانی برافراشته بود. آنان بر این اساس گفته اند حضرت مهدی از بنی العباس و همان مهدی عباسی است.
بررسی روایات مذکور
الف) ضعف روایات
عالمان اهل سنت معتقدند این دسته از احادیث ضعیف اند و در اسناد این دسته روایات کذاب قرار گرفته است. چون مهدی عباسی بلکه تمام خلفای بنی العباس نه در زمان آخر بودند نه دجال را به قتل رساندند و نه عیسی از آسمان نازل شده است. طبق روایات این وقایع در اوصاف آن عصر آمده اند، پس این حدیث دروغ است.[113]
ب) عدم دلالت حدیث بر مدعا
پرچمهای مذکور در احادیث، پرچمهایی نیست که ابومسلم برافراشته، بلکه اشاره به پرچمهایی است که حضرت مهدی در آخرالزمان بلند می کند و آغاز ظهورش از مشرق خواهد بود. داعیه داران خلافت عباسی این احادیث را تحریف کرده و حدیث را به نفع خودشان تفسیر نموده اند.[114]
ج) تعارض این روایات با احادیث صریح و صحیح
این دسته از احادیث با احادیث مسلّم فریقین که می گویند مهدی(عج) از اولاد فاطمه(س) و امام حسین(ع) و... است تعارض دارند و از اعتبار ساقط اند، چنان که معلوم شد فریقین آن دسته روایات را که می گویند مهدی(عج) از اولاد فاطمه(س) است مسلّم و صحیح می دانند.
روایات شیعه
در منابع روایی شیعه آمده که مهدی آخرالزمان از اولاد حضرت فاطمه(س) است: «عن احمد بن ادریس.. عن جابر عن ابی جعفر قال: المهدی رجل من ولد فاطمة.»[115] بعضی از روایات با همین مضمون در منابع دیگر شیعه هم آمده اند.[116]
مهدی از اولاد امام حسن(ع) است یا امام حسین(ع)؟
در سنن ابی داود یک روایت وجود دارد که با توجه به آن بعضی از دانشمندان اهل سنت معتقدند که حضرت مهدی(ع) از فرزندان امام حسن(ع) است.
روایت اهل سنت
قال ابو داود، حدثت عن هارون بن مغیرة.. عن ابو اسحاق قال: قال علی(ع): و نظر الی ابنه الحسن فقال: ان ابنی هذا سید کما سماه النبی و یخرج من صلبه رجل نیتکم... ثم ذکر قصة یملأ الارض عدلا[117]
این پسرم آقا و سرور است همچنان که رسول خدا او را این گونه نامید و از نسل او فرزندی ظهور خواهد کرد همنام پیامبرتان. پس قصه عدالت گستری را حکایت کرد.
بعضی از دانشمندان اهل سنت با تکیه به این روایت اظهار داشته اند که مهدی از فرزندان امام حسن است. آنان معتقدند تمام ائمه از فرزندان امام حسین اند، لیکن فقط خاتم الاوصیاء از فرزندان امام حسن(ع) است.[118]
بررسی حدیث
1. اختلاف در نقل حدیث ابی داود
همین روایت را بعضی از محدثین از ابی داود نقل کرده اند، لیکن به جای کلمه «حسن»، «حسین» را آورده اند.[119]
2. مقطوع السند بودن حدیث
دانشمندان اهل سنت می گویند که حدیث ابوداود از لحاظ سند مقطوع است، چون ابواسحاق این روایت را از زبان امیر المؤمنین نقل کرده و او یا در زمان علی(ع) اصلاً نبوده، یا اگر بوده هنگام شهادت حضرت دو سال داشته است.[120]
3. احتمال تصحیف در لفظ حسین
احتمال تصحیف و تغییر شکل کلمه «حسین» و ثبت شدن به شکل «حسن» در حدیث ابوداود به هیچ رو بعید نیست، به ویژه آنکه افراد مختلف این حدیث را به چند شکل از ابو داود نقل کرده اند.
4. جعل بودن حدیث
جعلی بودن این حدیث نیز احتمالی جدی است. مؤید این احتمال آن است که حسنیون و اتباع آنان گمان کرده اند که مهدی همان محمد بن عبدالله بن امام حسن است.
5. مجهول السند بودن حدیث
حدیث ابی داود، مجهول السند است. چون ابوداود گفته: از هارون بن مغیره به من خبر رسید، و راویان پیش از مغیره نامعلوم و مجهول اند. پس روایت فاقد اعتبار است.
6. تعارض روایت با روایات مسلّم
محدثین اهل سنت روایات فراوانی را نقل می کنند که دلالت دارند حضرت مهدی(ع) از فرزندان امام حسین(ع) است. آنها این دسته از روایات را معتبر و مسلّم تلقی کرده اند. پس روایت ابوداود در مقابل این همه روایات اعتباری و ارزشی ندارد.[121]
7. با فرض صحت، روایت قابل توجیه است
این دو دسته روایات به فرض صحت قابل جمع است، چون حضرت مهدی حسینی الاب و حسنی الام است، زیرا مادر امام باقر(ع) دختر امام حسن(ع) بوده است. امام باقر حسنی الاب و حسنی الام است و فرزندان امام باقر(ع) هم ذریه سبطین محسوب می شوند.
روایات شیعه
در روایات شیعه با صراحت آمده که حضرت مهدی از فرزندان امام حسین است: «...قال النبی: لا تذهب الدنیا حتی یقوم بامر اُصتی رجل من ولد الحسین... یملأ الارض عدلاً.»[122] این روایت با همین مضمون در منابع دیگر شیعه هم آمده است و عالمان شیعه این دسته احادیث را صحیح و مسلّم می دانند.[123]
