اشاره:
در شماره ی پیش، به مهم ترین چالش های دوران غیبت کبرا پرداختیم . شناخت امام غایب برای کسانی که او را ندیده اند و به محضر او شرف یاب نشده اند، نخستین مشکل و چالش به شمار می رود . محور اشکال دوم، امکان ایمان به چنین امامی است که در عین حیات و عصمت، در پشت پرده ی غیبت، از دیده ها محجوب است، هر چند که در جامعه حضور دارد . در خاتمه ی مقاله گذشته به طور گذرا به این دو چالش و راه حل اجمالی آن پرداختیم . در این شماره به یاری خدا به ریشه یابی این دو مشکل و راه حلهای مطرح شده در متون تاریخی ما که برای این دوران برنامه ریزی کرده است می پردازیم و سایر مشکلات را نیز در پرتو این دو مشکل مرور خواهیم داشت .
خلاصه ی جواب برای چالش شناخت امام غایب
خلاصه ی رفع اشکال نخست به شرح زیر است:
1 - امکان شناخت و وسائل لازم برای تحقق شناخت و آگاهی عامه ی مردم، بویژه نخبگان جامعه، از وجود و استمرار حیات دوازدهمین اختر تاب ناک آسمان ولایت، فراهم شده است .
این آگاهی ها، از سوی قرآن کریم و پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) و امامان پیشین و نواب خاص امام مهدی (علیه السلام) و دانشمندان دوران حضور و دوران غیبت صغرا، و دوران غیبت کبرا نیز به گونه ای مستمر و پیوسته، در اختیار عموم مردم و حق جویان قرارداده شده است .
2 - دلائل عقلی و مجموعه ی دلائل حسی و عینی; یعنی، کرامت های ثبت شده، در طول شصت و نه سال دوران ارتباط با امام مهدی (علیه السلام)، (آن هم به دست افراد گوناگون جامعه) امری مشهود و مسموع، و در میان سطوح و اقشار مختلف، از جمله علما و دانشمندان نیز رایج بود، این دلایل مهم ترین ابزار تحقق ایمان در دوران غیبت کبرا بود .
3 - مدعیان مهدویت و سوء استفاده کنندگان از نام امام مهدی (علیه السلام) در دوران غیبت صغرا و سپس دوران غیبت کبرا، دانشمندان و فرهیختگان جامعه را به دفاع از حریم امامت و امام مهدی (علیه السلام) و مسئله ی مهدویت وادار کرد و به طور غیرمستقیم شناخت مردم به امام مهدی (علیه السلام) را بالا برد .
4 - در کتاب های کلامی و تاریخی و حدیثی، به دلائل عقلی و نقلی و حسی، به خوبی، پرداخته شده است .
5 - یکی از مهم ترین دلائل قرآنی که برای عموم صاحبان خرد سؤال برانگیز هم بوده و هست، سوره ی مبارک قدر است . فعل مضارع «تنزل » در سوره ای که در سال های آغازین بعثت پیامبر (صلی الله علیه وآله وسلم) نازل گشته است، چه معنایی دارد؟ ملائکه و روح، بر چه کسی و برای چه، در شب قدر، از غروب تا طلوع فجر، پیوسته فرود می آیند؟
روایت های گوناگون در تفسیر این آیه و آیات مشابه، وجود شب قدر در هر سال را تصریح دارد . از این سوره، وجود یک انسان شایسته برای فرود آمدن ملائک حتی پس از دوران پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) فهمیده می شود .
تمام مسلمانان جهان، بلکه تمام جهانیان، به چنین مطلبی دست رسی داشته و دارند و می توانند از آن آگاه شوند . این مطلب خصوصا در دوران غیبت، بسیار قابل تامل می باشد .
شناخت مطلوب و راه رسیدن به آن
در این شماره، به پاسخ چند سوال دیگر در باره ی شناخت و ایمان عموم مردم به امام زمان (علیه السلام) در دوران غیبت کبرا باید بپردازیم .
سؤال یکم - چه گونه ممکن است شناخت مردم از امام مهدی (علیه السلام) در عین غیبت از دیده های آنان، همچون شناخت آنان از او در حال حضورش باشد؟
سؤال دوم - با توجه به غیبت امام مهدی (علیه السلام) و احساس نکردن آثار وجودی او در جامعه، چه گونه می توانیم شناختی عمیق از او پیدا کنیم؟
سؤال سوم - با توجه به دو سؤال گذشته، آیا ممکن است ایمان به وجود او در دوران غیبت کبرا به ایمانی در حد یقین برسد؟
کلید حل این سه سؤال را در شماره ی پیش تقدیم شد، و روشن شد که مسئله ی امام مهدی (علیه السلام) در دوران غیبت، بویژه غیبت کبرا، یکی از مصادیق ایمان به غیب است . و همان طور که شناخت و ایمان به خدای نامحسوس، امکان پذیر است و قابلیت رشد را نیز دارا است، شناخت و ایمان به امام معصوم و غائب که امامت او در قرآن و سنت منصوص است، امری امکان پذیر بوده و هست .
همان طور که رسیدن به مرز یقین، در موضوع ایمان به خدا، امکان پذیر است، رسیدن به مرز یقین در مورد ایمان به امام معصوم و غایب نیز امکان پذیر است . البته، این ایمان و رشد آن، به ابزار و وسائلی منطقی و علل طبیعی نیاز دارد - که فراهم می باشند .
بنابراین، باید در وهله ی علل ضعف شناخت و ضعف ایمان را بشناسیم تا بتوانیم در رفع این ضعف کوشا باشیم .
علل ضعف شناخت امام در غیبت کبری
به طور کلی، می توانیم علل ضعف شناخت مردم را معلول چند امر بدانیم:
1 - نداشتن تصوری روشن از موضوع مورد اعتقاد;
2 - نداشتن دلیل یا دلائل کافی برای عقیده ی خود;
3 - مقایسه ی مطالب عقلی با مطالب حسی، و انتظار پیدا کردن دلائل حسی برای همه ی مطالب عقلی;
4 - سست بودن برخی از دلائل ارائه شده، یا عدم هضم آن دلائل برای مقطع سنی معین یا مقطع زمانی موردنظر;
5 - غفلت از آثار و نتائج و برکات امام معصوم در حالی که انسان در آن برکات غرق شده باشد .(البته جهان و جامعه، هیچ وقت، بدون وجود امام معصوم، تجربه نشده است) . ;
6 - شبهه پراکنی های پیاپی و ضعف پاسخهای داده شده;
7 - تلاش دشمنان اسلام، برای دور کردن جامعه از معنویت و ارکان هدایت و غرق شدن در لذت های مادی; و در نتیجه از دست دادن حساسیت لازم نسبت به حضور امام معصوم در جامعه .
علل ضعف ایمان به امام در دوران غیبت کبرا
ضعف ایمان نیز، جدای از ضعف شناخت، می تواند معلول چند امر باشد:
1 - ضعف شناخت و کافی نبودن اطلاعات موجود در باره ی امام غایب;
2 - ناقص بودن استدلال یا کافی نبودن دلائل ضرورت و اهمیت وجود امام معصوم (علیه السلام) در جامعه در تمام دوران ها;
3 - عدم احساس به آثار وجودی امام غایب;
4 - عدم احساس به حضور او در صحنه ی زندگی;
5 - جهل فوائد وجود امام (علیه السلام) در دوران غیبت;
6 - ضعف ارتباط روحی با امام معصوم (علیه السلام) در دوران غیبت و استتار;
7 - اعتقاد به امکان ادامه ی زندگی فردی و اجتماعی منهای وجود امام معصوم;
8 - شبهات مطرح شده در باره ی امام مهدی (علیه السلام) گاهی اصل شناخت را زیر سؤال می برد و گاهی ایمان به او را متزلزل می سازد;
9 - فقدان عنصر صبر و بردباری و یا فقدان روحیه ی تلاش و تحقیق که در فرض طولانی شدن غیبت، می تواند انسان را از ظهور امام (علیه السلام) مایوس گرداند .
به همین جهت، در برخی دعاهای ویژه دوران غیبت، روحیه ی استعجال نکوهش شده است، و در مقابل روحیه ی انتظار امام غایب (علیه السلام) ستایش و تقویت شده است، بلکه مؤمنان باید برای به دست آوردن صفت و ملکه ی صبر و مقاومت و بردباری درخواست جدی و دعای واقعی کنند، و این امر نشانه ی برخی آسیب های جدی در این زمینه است .
پرسش های بی جا و غیر مفید، و اعتراض های نابه جا نیز انسان را به سمت یک نوع سستی در ایمان می کشاند .
انتظار اطلاع و آگاهی از تمام اسرار هستی، انتظاری بی جا است که انسان را در کشف اسرار نهفته، حریص می گرداند، ولی او را به جایی نمی رساند . به همین دلیل یک انسان منتظر ظهور امام مهدی (عج) نباید انتظار داشته باشد که سر همه چیز را بداند .
فراموش کردن وجود امام معصوم غایب، منتظر نبودن ظهور او، قطع ارتباط روزانه با او، ترک صلوات فرستادن بر او، ترک دعای تعجیل فرج برای او، می تواند ایمان انسان را به او سست کند و انسان را از آمادگی برای ظهور او محروم گرداند .
پدیده ی استعجال - که در روایات و دعاها، بسیار نکوهش شده است - می تواند معلول یکی از دو عامل باشد:
الف) نزدیک بین بودن انسان و فقدان دورنگری و عادت ندادن خود به دیدن افق های بسیار دور زندگی و توجه به منافع و مصالح بسیار نزدیک و محسوس و زودگذر و غفلت از مصالح آینده و اهداف بزرگ رسالت جهانی و فراگیر امام زمان (علیه السلام) ;
ب) آگاه نبودن به مسیر طبیعی و منطقی تحولات اجتماعی، و عدم شناخت قوانین حاکم بر تحولات اجتماعی .
آسیب زدایی از شناخت و ایمان به امام غایب
اهل بیت پیامبر (علیهم السلام) به شناخت و ایمان مردم به امام معصوم (علیه السلام) در زمان غیبت او، توجه شایان داشته اند و در آثار گران بهایشان، این اهتمام، به خوبی، به چشم می خورد .
در دعاها و زیارت نامه ها و روایات اهل بیت (علیهم السلام) به بسیاری از علل ضعف شناخت و ایمان به امام غایب نیز توجهی ویژه می بینیم .
البته، بسیار روشن است که با توجه به علل ضعف شناخت و ضعف ایمان، باید در رفع این مشکل بکوشیم، و خلاصه ی درمان این مشکل، در بسیاری از دعاها و زیارت نامه های مخصوص حضرت مهدی (علیه السلام) در دوران غیبت کبرا، مطرح شده است .
1 - به عنوان نخستین گام، به دست آوردن شناخت صحیح از مسئله ی مهدویت و شخص امام مهدی (علیه السلام) امری ضروری است . این مهم، با دقت کافی در دعاها و زیارت نامه ها، تامین می گردد; زیرا که، شناخت صحیح و لازم را در آن ها می یابیم .
2 - گام دوم به دست آوردن دلائل کافی و لازم، و اثبات کننده ی وجود امام معصوم و غایب است . هر چند این دلائل را در کتب کلامی می یابیم، اما دعاها و زیارت نامه ها، از این دلائل نیز برخوردارند، بلکه در برخی دعاها و زیارت نامه ها، صریحا، و در برخی دیگر، با اشاره ی گویا، این مبحث مطرح شده است . زیارت جامعه ی کبیره و زیارت وارث و دعای عصر روز جمعه (1) ، به طور ویژه، به این امر پرداخته است .
3 - گام سوم شبهه زدایی است . باید به همه ی شبهات تزلزل آفرین، توجه شود و حل گردد . برخی از این شبهات را کتاب های کلامی و حدیثی و برخی نیز در دعاهای ویژه امام زمان (عج)، مطرح و پاسخ داده شده است .
4 - گام چهارم، زدودن مشکل یاس و ناامیدی است . این مشکل، با شناخت و تبیین قوانین اساسی حاکم بر تحولات اجتماعی (منطقه ای و جهانی) و فهم روند تحولات فرهنگی و اجتماعی قابل رفع است .
شناخت این قوانین، راه های گوناگون دارد . از جمله ی این راه ها، بهره برداری صحیح از تاریخ است . شناخت صحیح از تاریخ، راه را برای شناخت مسیر و قوانین حاکم بر تحولات اجتماعی، هموار می کند . قرآن کریم، بیش ترین توجه را به این راه معطوف داشته است . (2)
در برخی از دعاهای ویژه ی امام زمان (علیه السلام) یقین به قیام حضرت مهدی (علیه السلام) را همانند یقین به قیام حضرت رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) (3) قرار داده است . و در حقیقت، ما را از گذشته ی یقین آور به آینده ی نیازمند یقین، توجه می دهد . بنابراین یقین لازم را نیز می توانیم از راه مطالعه و تحقیق در تاریخ به دست آوریم و برای دیگران تبیین کنیم . و با استفاده از تاریخ بیشترین زمینه های لازم برای تحقق یقین فراهم می گردد .
5 - گام پنجم، توجه به افق های بسیار دور، در عین توجه به افق های بسیار نزدیک و بالفعل است، دورنگر بودن، همزمان با غافل نبودن از واقعیت های موجود بسیار لازم است; بنابراین، مشکل زمان را باید برای خود حل کنیم و مراقب باشیم که توجه به آینده ی بسیار دور عامل یاس و سستی و در نتیجه مانع برنامه ریزی دراز مدت و پایدار نگردد .
قرآن کریم، می فرماید: «انهم یرونه بعیدا ونراه قریبا» (4) ; برخی از مردم، قیامت یا قیام مهدی (علیه السلام) را بسیار دور می بینند، در حالی که ما آن را بسیار نزدیک می بینیم .
6 - پس از رفع شبهات و زدودن شک ها و تردیدهای مطرح شده در مورد دلائل قطعی که ثابت کننده ی وجود و حضور امام در پشت پرده ی غیبت است، لازم است ارتباط معنوی ما با امام ناظر و غایب (علیه السلام) - که مهم ترین عامل رشد معرفت و ایمان به او به شمار می رود - تقویت گردد .
تقویت ارتباط معنوی با امام غایب، با وسائلی چند تحقق پذیر می باشد:
الف) دعاهای روزانه و هفتگی و در مناسبت های گوناگون;
ب) زیارت های روزانه و هفتگی و در مناسبت های مختلف (5) ;
ج) انتظار صحیح و سازنده و مبارزه با انتظار منفی که خود از عوامل سستی زا و یاس آور است;
د) توجه به مسئله ی عرضه ی اعمال مردم بر امام زمان خود، و لازمه ی آن احساس نظارت همیشگی امام (علیه السلام) بر اعمال مان (6) ;
ه) توجه به ویژگی شب قدر و نحوه ی ارتباط معنوی و شایسته با امام زمان (علیه السلام) در این شب مهم (7) در هر سال;
و) ارتباط مالی و عاطفی با امام (علیه السلام)، (توجه به وجوب خمس بر مردم که از آن امام می باشد)، و استحباب پرداخت صدقه یا نذر برای سلامتی امام زمان (علیه السلام) ; که مستلزم یک ارتباط واقعی و معنوی با امام است .
ز) ارتباط پیوسته اعتقادی و تشکیلاتی و عاطفی با نایبان عام امام زمان (علیه السلام) (8) ;
ح) ارتباط سیاسی و اجتماعی و عاطفی سالانه با امام زمان خود (علیه السلام) در عرصه ی حج و در روزهای ویژه ی حج; زیرا، همه ساله، امام (علیه السلام) در موسم حج حاضر می گردد و به حجاج آن سال توجهی ویژه می کند .
ط) توسل به امام زمان خود و توجه ویژه به او در تنگناها و مشکلات فردی و اجتماعی و درخواست شفاعت وقت خاصی ندارد و برای همیشه ممکن و تحقق پذیر است .
ی) تبلیغ و ترویج نام و یاد امام مهدی (علیه السلام) در میان افراد خانواده و افراد محله و میان همنشینان و دوستان و در میان سایر افراد جامعه (9) آثار روانی مثبتی در جهت تحکیم ارتباط حقیقی با امام زمان (عج) می باشد;
ک) توجه یافتن و توجه دادن به ضرورت وجود و حضور امام معصوم در تمام عرصه های اجتماعی;
عموما، آموزه های زیارت نامه ها و دعاهای رسیده از معصومین (علیهم السلام) در باره ی حضرت مهدی (علیه السلام) بسیار زیبا و گویا، و نشان دهنده ی نوع درمان مناسب و راه حل های دقیق برای رفع مشکلات زمان غیبت است .
استفاده از عنصر تبیین مسئولیت های امام (علیه السلام) در دوران غیبت، می تواند در اشکال زدائی نسبت فوائد و آثار وجودی امام غایب مؤثر باشد . که تبیین آن، اشکال لغویت وجود امام غایب، مرتفع می گردد . و یکی از سببهای سستی ایمان و ضعف ارتباط مرتفع می گردد .
استفاده از عنصر تبیین مجموعه وظایف پیروان امام مهدی (علیه السلام) و منتظران واقعی او نیز نشان دهنده ی توجه به اشکال بر فایده ی انتظار امام غایب است . رفع این اشکال، ضروری، بلکه یک نوع مبارزه با انتظار منفی است .
در ضمن، راهی برای معالجه و درمان مشکل سوء استفاده ی دشمنان از غیبت امام معصوم (علیه السلام) است . و انتظار منفی یکی از زمینه های ایجاد بحران های فکری و سیاسی و اجتماعی و اخلاقی در جامعه اسلامی است .
استفاده از عنصر خطاب و سخن گفتن مستقیم با امام غایب (علیه السلام) - که در زیارت نامه ها و دعاها، به چشم می خورد نشان دهنده ی اهمیت توجه مؤمنان و منتظران به ضرورت داشتن احساس واقعی نسبت به حضور امام معصوم در تمام صحنه های زندگی آنان است .
استفاده از عنصر تکرار بیان وظایف به منتظران و یاران امام زمان (علیه السلام) نشان دهنده ی ضرورت تربیت آنان همراه با تذکر و یادآوری های پیوسته نسبت به ضرورت آمادگی بالفعل برای یاری رساندن به امام، و ایجاد آمادگی واقعی و لازم در خود و دیگران برای ظهور امام (علیه السلام) و ضرورت آمادگی برای فرمان برداری از او می باشد .
تقریبا همه ی آسیب های دوران غیبت - که دوران انتظار فرج است - در دعاها و زیارت نامه های موجود، به طور چشم گیری تذکر داده شده، و راه حل های آن ها نیز در بیشتر دعاها مطرح گشته است . (10)
در این دعاها و زیارت نامه ها، برنامه های آینده ی امام نیز به گونه ای بسیار گویا و روشن، مطرح شده است و چشم انداز حرکت آینده ی امام (علیه السلام) (11) را نیز به پیروان او گوشزد می کند تا به سمت آن اهداف بلند حرکت کنند و خود را به او و اهداف او، هر چه سریع تر، نزدیک کنند .
در برنامه های ویژه ی منتظران - که یک برنامه ی کامل برای ایجاد آمادگی، و در حقیقت، نشانه ی یک آماده باش کامل و تمام عیار است - مقدمات ظهوری که در اختیار منتظران و دل باختگان و شیفتگان ظهور حضرت است برنامه ریزی شده است، و این خود نقشی فعال و عملی در زمینه سازی واقعی را ایفا می کند .
بنابر این، بسیاری از چشم اندازها و مشکلات مطرح در عصر غیبت و راه حل های این مشکلات، در خصوص دوران غیبت کبرا در دعاها و زیارت نامه ها و صلوات ویژه ی حضرت مهدی (علیه السلام) به گونه های مختلف، با اجمال و تفصیل، و گاهی با تکرار و تاکید فراوان، به چشم می خورد . و این، مطلب نشان می دهد که همه ی امامان معصوم (علیه السلام) در دوران حضورشان، به مسئله ی غیبت و مشکلات آن، توجهی کامل داشته اند . خود حضرت صاحب الامر (علیه السلام) در دعاهای گوناگونی که به پیروان خود تعلیم نموده است، در صدد علاج بسیاری از این مشکلات و چالش ها بوده است .
پس مهم ترین عنصر در تقویت ارتباط معنوی با امام غایب (علیه السلام) همین دعاهای روزانه و هفتگی ویژه ی امام زمان (علیه السلام) است که یک برنامه ی حساب شده و منظم را در پیش روی منتظران قرار می دهد و ترسیم می کند تا طبق این الگو، زندگی خود را تنظیم کنند و به سوی روزهای ظهور، یک حرکت جدی و حساب شده و با شتاب، داشته باشند . (12)
در این دعاها، همین بس است که عنصر امید در وجود انسان زنده می شود . توجه به عنصر ایمان و عنصر یقین که اوج اعتقاد مطلوب است، در این دعاها، بسیار چشمگیر است . به همین خاطر، عوامل سلب یقین را گوشزد، و راه حل های گوناگونی برای این آسیب بیان شده است .
البته، جا دارد که خوانندگان این نوشتار، برای یک بار هم که شده، در این زمینه، به دعاهای ویژه امام زمان (علیه السلام) در عصر جمعه مراجعه کنند تا ببینند امام غایب، برای حل مشکل ها و چالش های دوران غیبت خود، چه راه حل هایی مطرح کرده است .
بنابر این، با رفع هر گونه ابهام برای منتظران و یا رد اشکالات احتمالی و رفع مشکلات قطعی، آسیب های دوران غیبت امام مهدی (علیه السلام) شناسانده و زدوده می شود، و راه جلوگیری از ضررهای احتمالی نیز بیان می گردد .
البته، برخی آسیب های مطرح شده، حتی در عصر حضور امام معصوم نیز مشاهده می شود . تاریخ ما، این آسیب ها را به طور فراوان نشان می دهد . تعداد و نوع آن ها، بستگی به درجه ی رشد فرهنگی جامعه و افراد با ایمان دارد .
در دوران غیبت، زمینه برای آزمایش برتر فراهم می گردد و با خالص شدن نیروهای تحت امر امام (علیه السلام) معجزات الهی، زمینه ی ظهور خواهد داشت .
تاریخ اسلامی ما، نشان داده است که بیش ترین آسیب ها و ضربه ها زمانی است که نیروهای ناخالص از نیروهای خالص جدا نشده اند و دوستان از دشمنان، تمییز داده نشده باشند، و در حقیقت، دشمنان واقعی، در لباس دوستان نزدیک در آمده باشند .
بنابر این، بالا رفتن سطح آگاهی و بالا بودن ذخیره ی تجربیات سخت در دوران غیبت، دو اصل اجتناب ناپذیر برای رسیدن نیروهای تحت امر حضرت (علیه السلام) به وضع مطلوب است .
در بحث آینده، به مشکل رهبری در دوران غیبت کبرا باید بپردازیم و راه حل آن را از منظر امام مهدی (علیه السلام) با زاویه ی دید تاریخی مطرح و بررسی کنیم . ان شاء الله تعالی
پی نوشت ها:
1) منظور، دعایی است که سید بن طاووس آن را ذکر کرده است . این زیارت، در آخر مفاتیح الجنان نقل شده است . آغاز آن: «اللهم! عرفنی نفسک . . .» است .
2) کتابهای تبیین کننده ی سنتهای تاریخی قرآن خصوصا تفسیر موضوعی شهید سید محمدباقر صدر در این جا راه گشا می باشد .
3) ویکون یقیننا فی ذالک کیقیننا بقیام رسولک (علیه السلام) (دعای عصر روز جمعه، مفاتیح الجنان، ص 783; انتشارات علمیه ی اسلامیه).
4) معارج: 6 - 7 .
5) این دعاها و زیارت نامه ها را در سرتاسر کتاب شریف مفاتیح الجنان می یابیم .
6) در تفسیر آیه ی شریفه «وقل اعملوا فسیری الله عملکم ورسوله والمؤمنون » روایات فراوانی در عرضه ی اعمال بندگان بر پیامبر و امامان معصوم رسیده است . در عصر غیبت، فلسفه ی این کار بسیار قابل توجه و تامل بیشتر است .
7) در شب قدر، ملائکه و روح، بر حجت خدا، در هر عصر فرود می آیند . همه ساله، این پدیده ی بسیار مبارک و مهم، تحقق می یابد .
8) نایبان عام امام زمان (علیه السلام) عالمان فرهیخته و عادل و با تقوا که شایسته ی منصب رهبری مردم از طرف او در عصر غیبت هستند، نمایانگر حضور خط امامت و ولایت در صحنه ی زندگی فردی و اجتماعی مردم می باشند . ارتباط با آنان در امر تقلید در احکام دین و رساندن خمس و زکات و ادای حقوق مالی ویژه ی منصب امامت به نایبان امام زمان، نشانه ی ضرورت برقراری ارتباط تشکیلاتی - مذهبی (اعتقادی و عاطفی) با خط امامت است . این کار، یادآور وجود و حضور او، از جهتی، و نشان دهنده ی مظلومیت او، از جهتی دیگر است که مؤمنان را در انتظار ظهور او آماده تر می کند . زیرا، هیچ کس جایگزین امام معصوم نمی شود . این مطلب، در تار و پود فرهنگ شیعیان نهفته است .
9) البته، جمع آوری و نشر آثار و برکات وجودی امام زمان (علیه السلام) در ترویج نام و یاد او بسیار مؤثر است . سهیم بودن انسان در این امر و احساس او به سهیم بودنش دراین زمینه، در باروری ایمان او و اعلام آمادگی برای ظهور امام (علیه السلام) بسیار مؤثر است .
10) مثلا در آخر دعای افتتاح، در شکایت های مطرح شده، مهم ترین آسیب ها، تذکر داده شده است .
11) در دعای مورد اشاره . در پاورقی شماره ی 1 همه ی برنامه های حضرت در زمان ظهور، به طور نسبتا مفصل یادآوری شده است در حقیقت، خطوط روشن حرکت امام و اهداف مورد نظر او در این نهضت جهانی، بیان گردیده است .
12) جمع بندی و طبقه بندی محتواهای نغز کلیه دعاها و زیارت نامه ها ویژه حضرت مهدی (علیه السلام) عموما کاری بسیار مهم و مفید و ضروری به نظر می رسد که به ویژه برای یاران و منتظران حضرت بسیار مفید می باشد .
