استراتژی قرآن در مواجهه با انحرافات اجتماعی (قسمت سوم)

چکیده:

قرآن کریم بر اساس شناخت ماهیت انسان، اهداف و ارزش هایی که برای او ترسیم می کند، در تبیین کجروی عوامل متعدد روان شناختی، اجتماعی، حتی فیزیکی و متافیزیکی را دخیل می داند. با وجود تأکید محوری قرآن بر شخصیت و ویژگی های روانی آدمی از قبیل عقل، غضب، شهوت و همچنین نقش شیطان در این زمینه، سبب نشده است که توجه قرآن به نقش عوامل اجتماعی کم شود. در این نوشتار به بعضی از متغیرهای اجتماعی که در کجروی انسان نقش دارند، با توجه به الهام از آیات قرآن کریم اشاره شده است. از قبیل: همنشینی با افراد و گروه منحرف؛ نقش گروه مرجع و نخبگان جامعه؛ نقش نابسامانی اجتماعی و وضعیت آنومی؛ تأثیر کاهش نظارت و کنترل اجتماعی؛ نقش تعارض فرهنگی و ساختار اجتماعی آسیب ساز جامعه.

واژگان کلیدی:

آیات قرآن، انحراف اجتماعی، عوامل اجتماعی، همنشینی با منحرفین، گروه مرجع، آنومی، کنترل اجتماعی، تعارض فرهنگی، ساختار اجتماعی.

بررسی زمینه ها و عوامل وقوع انحرافات اجتماعی از مسائل مهمی است که جامعه‎شناسان و دیگر اندیشمندان مسائل انسانی، اهتمام خاصی به آن نشان داده اند. تلاش آنها در حوزه های مختلف نظری و میدانی جهت تبیین کجروی مجموعه ای از نظریه های مختلف را شکل داده است که هر یک به نوبه خود متأثر از زمینه های محیطی، فرهنگی و حتی ایدئولوژیکی بوده اند. این قبیل کندوکاوها، بیانگر علاقه فطری جامعه انسانی برای رسیدن به یک زندگی بهنجار، سالم و به دور از کجروی ها است.

قرآن کریم که عهده دار هدایت انسان و راهنمایی او برای رسیدن به ارزش ها و فضیلت ها است، از یک سو ضد ارزش ها و ناهنجاری ها را بیان فرموده و از سوی دیگر زمینه ها و عوامل آن را تشریح نموده است. تحلیل و بررسی رویکرد قرآن در تبیین کجروی توانایی محقق را در شناسایی واقع‎بینانه عوامل آن قرین موفقیت و کامیابی قرار داده و همچون چراغی راهگشای تحقیقات میدانی است.

این قبیل از تلاش ها هرچند سابقه ای دیرین در بستر تاریخ و دفتر معرفت دارد، اما به جهت گستردگی موضوعات اجتماعی و بیگانگی بخش وسیعی از ادبیات علوم اجتماعی نسبت به مبادی، مفروضات و مفاهیم اسلامی، هنوز در ابتدای راه است. در این نوشتار سعی شده است، تا اصول کلی این تبیین از دیدگاه قرآن کریم ترسیم شود.

در تبیین کجروی نظریه های متفاوتی وجود دارد که هر یک از منظر خاصی به بررسی آن پرداخته اند، به تعبیر «گیدنز» هر یک از این رویکردها به درک برخی از جنبه های جرم یا بعضی از انواع آن کمک می کند.[1] رویکردهای مختلف زیست شناختی، روان شناختی و جامعه شناختی، انبوهی از نظریه ها را مطرح می کنند که در عین بهره‎مندی از نقاط قابل توجه و مفید، از محدودیت در حوزه دانش و داده ها رنج می برند. هر چند توجه به این نظریه ها و نقد و بررسی آنها کار شایسته و لازمی است، اما مناسب این مجال نیست، لذا با اکتفا به برخی از نقاط قابل توجه، علاقمندان را به منابع مربوطه ارجاع می دهیم.[2]

در رویکردهای مختلف تبیین کجروی از دیدگاه جامعه شناسی، نکاتی وجود دارد که با تأمل و ایجاد تغییر و اصلاح در آنها، می توان به منزله برخی از اصول و مبانی نظری بحث مورد استفاده قرار داد که به بعضی از موارد آن اشاره می گردد.

عوامل فردی

الف) شرایط فیزیولوژیکی

شرایط خاص فیزیولوژیکی، ژنتیکی، سنّی، جنسیتی و ...، در فراهم ساختن زمینة برخی از کجروی ها برای بعض افراد، نباید مورد غفلت قرارگیرد. فشارهای ناشی از این عناصر جسمی، هرچند نیازمند پایه های اجتماعی و زمینه های روانی است، اما در فرایند شکل گیری شخصیت ورفتار حائز اهمیت است.

آن دسته از عوامل روان شناختی که به بیماری شبیه تر است، مانند: روان پریشی، روان رنجوری و روان نژندی، هر چند می توانند، منشأ برخی از ناهنجاری های رفتاری باشند، ولی گستره آن محدود بوده و برخی در حوزه پزشکی و روان پزشکی می گنجند.

ب) شخصیت انسانی

در قبال همه نظریه هایی که رویکردی روان شناختی دارند، فرض بنیادین ما در تبیین انحراف، توجه به محوریت شخصیت انسان با نگاه به ویژگی های زیستی، وراثتی و بخصوص تربیتی، اجتماعی و ساختاری خواهد بود. با توجه به این مبنا، هر چه نظارت «من انسانی»، «قدرت گزینش» و «انتخاب» در رفتار بیشتر باشد، به همان میزان مسئولیت او در مقابل عملکرد خویش بیشتر و هر قدر دامنه این انتخاب از جهات مختلف شخصیتی و اجتماعی تنگتر باشد، مسئولیت انسانی او کمتر خواهد بود.

عوامل اجتماعی

الف) جامعه پذیری

بر اساس نظریه هایی که رهیافت «جامعه پذیری»[3] دارند، هرگاه افراد ارزش های منتهی به انحراف را بیاموزند و آنها را درونی کرده، در مقام کنش و رفتار همان را انجام خواهند داد.

جامعه پذیری ارزش های انحرافی از طرق مختلفی، همچون زندگی کردن در محلّه های بزهکاری و ارتباط برقرار کردن با آنها صورت می گیرد، یادگیری این ارزش ها از طریق فرآیند کنش متقابل با دیگران انجام می شود، همان طوری که «شاووساترلند» بیان نموده است،[4] البته مشروط بر اینکه ارزش های آن نواحی یا افراد به فرد منتقل شده و شخص آن را پذیرفته و مبنای عمل قرار دهد.

ب) فشار ساختاری

گاهی کجروی حاصل فشار ساختاری حاکم بر محیط اجتماعی می باشد. بسیاری از افراد ممکن است، قدرت مقاومت،هدایت و کنترل این فشار ساختاری را نداشته باشند، در نتیجه به اقتضای زمینه های اجتماعی، دست به کجروی می زنند. منشأ این الزامات ساختاری ممکن است، وجود فاصله و عدم هماهنگی بین وسایل اجتماعی و اهداف باشد، آن طوری که «مرتن» می گوید[5]، حتی در چنین شرایطی ممکن است، خرده فرهنگ بزهکاری پدید آید.

ج) برچسب کجروی

اگر در جامعه برچسب انحراف و کجروی بر فردی زده شود، به میزان شدت وقاحت و زشتی آن، از حیثیت و آبروی اجتماعی فرد کاسته می شود. مرحله بعدی، واکنش فرد در مقابل این برچسب است. برخی از نظریه پردازان[6] معتقدند، انحرافی برچسب است که از ناحیه گروههای صاحب نفوذ و قدرت انجام گیرد، این نظر برای برخی اعتبار ندارد، آنان معتقدند واکنش فرد در برابر برچسب انحراف، تابع عوامل مختلفی نظیر شخصیت، ایمان، تعهد، احساس مسئولیت در اصلاح، بازسازی خویشتن و نیز عوامل و موانع اجتماعی جهت بازسازی یا ادامه ناهنجاری مهم می باشد.

د ) کنترل اجتماعی

اگر کنترل اجتماعی به معنای کلی و فراگیر در نظر گرفته شود، شامل هر گونه نظارت اجتماعی در سامان دادن شخصیت و رفتار فرد می شود، اعم از نظارت والدین بر فرزند، نظارت محیط های آموزشی و پرورشی، نظارت اجتماعی به صورت فراگیر در ساختارهای مختلف جامعه و نظارت عموم مردم بر یکدیگر؛ در این صورت کنترل اجتماعی بهترین رهیافتی خواهد بود که مهمترین و عام ترین عناصر و عوامل انحراف را تببین می کند. به هر میزانی که این کنترل تضعیف و کارکرد خود را از دست دهد، زمینة بیشتری برای ناسازگاری و انحراف اجتماعی فراهم می گردد. با این وجود، کنترل اجتماعی به معنای «دورکیمی»[7]، تنها یک پایه و بخشی از تبیین پدیده کجروی یا میزان کجروی می شود و شامل همه موارد نمی شود.

البته هرقدر کنترل درونی تر باشد، تأثیر آن در هنجارمند شدن فرد بیشتر است. توجه به فرد یا افراد مهم، اهمیت به ایمان و تعهد به ارزش ها و آرمان های یک گروه، از عوامل مهم درونی کردن کنترل است. حال اگر افراد مهم یا ارزش های یک گروه از ناهنجاری محسوب شوند، باعث تسریع وقوع کجروی خواهند شد، ولی در صورتی که افراد مهم یا ارزش های یک گروه بهنجار بوده و مطابق ارزش های انسانی باشند، لکن فرد آنها را در خود درونی نکند، در این صورت کنترل درونی انجام نگرفته و زمینه انحراف فراهم خواهد شد.

عوامل انحرافات از منظر قرآن کریم

بنابر آنچه گذشت توجه و حساسیت در دستیابی به رویکرد قرآنی برانگیخته می شود و با ملاحظه آیات قرآن می توان نسبتی که بین انسان و انحراف ایجاد می شود را به سه دسته ذیل تقسیم نمود:

1- آیاتی که بر تأثیر شخصیت، ویژگی های روانی و نقش زمینه های ژنتیکی و غریزی در وقوع انحرافات اجتماعی دلالت دارند.

2- آیاتی که تأثیر عوامل فیزیکی و متافیزیکی را در کجروی تأکید می کنند.

3- آیاتی که بیان گر تأثیر عوامل و زمینه های اجتماعی در کجروی می باشند.

هر چند عمده نظر در این تحقیق به زمینه ها و عوامل اجتماعی انحراف است، اما به صورت اختصار به دو دسته نخست هم اشاره می شود.

1- شخصیت و ویژگی های روانی

انسان از حقیقتی به نام «روح» یا «من» برخوردار بوده که شخصیت وی را تشکیل می‎دهد. این حقیقت دارای قوا و نیروهای متعددی است که مهمترین آنها چهار قوه «عقل»، «وهم»، «غضب» و «شهوت» می باشد.[8] رفتار انسان به چگونگی شخصیت او بر می گردد. «قُل کل یعمل عَلی شاکلته»،[9]«بگو هر کس طبق سرشت و شخصیت خود عمل می کند». اثبات محوریت شخصیت انسان و استقلال او در گزینش و انتخاب رفتار، از اصول مسلّمی است که بسیاری از آیات به وضوح بر آن دلالت دارد. مثلاً آیاتی که مسئولیت عواقب رفتار آدمی را متوجه خود او می داند و به طور طبیعی نقش استقلالی او را در شکل دهی رفتار خویش، امری مسلّم لحاظ می کند:

«من عمل صالحاً فلنفسه و من اَساء فعلیها»،[10]«هر کس رفتار شایسته انجام دهد به نفع خود و هر که عمل زشت انجام دهد، به ضرر خویش انجام داده است».

«من یعمل سوأً یجز به»،[11]«هر کس کار ناشایست انجام دهد، به همان جزا داده شود».

از سوی دیگر نفس آدمی دارای قوا و نیروهای درونی است که هر یک در سامان دادن شخصیت و رفتار او نقش چشمگیری دارند. یکی از این نیروها، عقل است. بکارگیری این قوه باعث بیداری و بهنجاری آدمی است. قرآن کریم با توبیخ افراد نابهنجار، سعی می کند، توان عقلانی و خردمندی آنها را در نظارت بر رفتار خود تحریک کند:

«اُف لکم و لما تعبدون من دون الله افلا تعقلون»،[12]«اف بر شما و بر معبودهایی که به غیر از خدا دارید، آیا عقل خود را بکار نمی اندازید». مقصود از عقل، همان عقل حسابگری نیست که صرفاً در پی سود و زیان مادی باشد، بلکه مراد، عقل جستجوگر و خردورزی است که دنبال کشف حقیقت و تمییز آن از مجاز و سراب است.

از دیگر قوای درونی انسان، قوّه خشم و غضب است. این نیرو هرگاه با کنترل و نظارت عقلانی انسان تعدیل نشود، چه بسا منشأ بسیاری از ناهنجاری ها و کنش های پرخاشگرانه می شود:

«اذ جعل الذین کفرا فی قلوبهم الحمیّة حمیّة الجاهلیة»،[13]«آنگاه که کافرین آتش غضبی از نوع جاهلیت را در دل های خود افکندند...».

از دیگر قوای درونی انسان شهوات است، رهایی و عدم تربیت آن می تواند، بسیاری از اصول ارزشی را قربانی اشباع نیازهای خود نماید:

«و یرید الّذین یتّبعون الشهوات ان تمیلوا میلاً عظیماً»،[14]«و کسانی که از شهوات پیروی می کنند، خواهان انحرافی بزرگ (هتک نوامیس و حدود الهی) هستند».

بنابراین با توجه به استعداد، نیرو و شخصیت آدمی نمی توان به بهانه تأثیر پذیری فرد از جامعه و اجتماعی بودن رفتار او، چنین هویتی را در کنش های اجتماعی مورد تردید قرار داد. فراتر از فشارهای هنجاری و ساختاری جامعه، عاملی تعیین کننده در رفتار فرد وجود دارد که کاملاً فردی است، هر چند تربیت و شکل گیری آن تحت تأثیر عوامل مختلف وراثتی، طبیعی و اجتماعی است؛ این چیزی جز شخصیت انتخابگر و گزینش کننده انسان نیست.

درباره تأثیر ویژگی های ژنتیکی در کجروی شاید آیات صریح و روشن نباشد، اما از برخی از آنها مانند: «... و لا یلدوا الاّ فاجراً کفّاراً»،[15]«... و جز فرزندان پلیدکار ناسپاس نزایند» چنین برداشت می شود. از روایات معصومین علیهم السلام سفارش هایی در زمینه های مختلف از قبیل غذا، مال حلال، انتخاب همسر و توجه به نسل و نظایر آن آمده است، می توان تأثیر آنها در وراثت و تأثیر وراثت در شخصیت و رفتار فرد را به‎خوبی استدلال نمود.

2- عوامل فیزیکی و متافیزیکی

مقصود از عوامل فیزیکی، اموری مادی است که بیرون از روح و روان فرد بوده، ولی از طریق تأثیر در شخصیت انسان، مؤثر در رفتار انحرافی می شود. عوامل مادی و فیزیکی مزبور را از دو جهت کمیت و کیفیت می توان مورد بررسی قرار داد:

الف)- افزایش یا کمبود کمی عوامل مادی مثل، خوراک، پوشاک، مسکن‎و ...، در سوق دادن روان و شخصیت فرد، به ناهنجاری مؤثر می‎باشد:

«کلاّ انّ الانسان لیطغی ان راه استغنی»،[16]«همانا انسان (شکر نعمت های الهی را بجا نمی آورد، بلکه) بنای سرکشی پیش می گیرد، چون خود را بی نیاز از خدا می ببیند».

افراط در تنوع طلبی و غرق شدن درمال اندوزی و به تبع آن فراموش کردن وظایف مربوط به مال و ثروت، کمترین آسیب هایی است که از زراندوزان و دل سپردگان به تکاثر اموال پیش بینی می شود:

«منّاع للخیر معتد اثیم عتّل بعد ذلک زنیم ان کان ذامال و بنین اذا تتلی علیه ایاتنا قال اساطیر الأوّلین»،[17]«مانع خیر، متجاوز، گناه پیشه-گستاخ گذشته از آن، زنازاده- به صرف این که مال و پسر دارد، چون آیات ما بر او خوانده شود، گوید: افسانه های پیشینیان است».

فقر و کمبود امکانات مادی هم از زمینه های کجروی است، لذا قرآن کریم کسانی را که در شرایط سخت مالی و اقتصادی، هنگام بیماری و جنگ، خود

را کنترل می کنند و صبر و مقاومت پیشه می گیرند، می ستاید. از این بیان قرآن چنین بر می آید که در چنین شرایطی، زمینه بروز کجروی در انسان موجود می باشد:

«والصّابرین فی الباساء والضرّاء و حین الباس اولئک الّذین صدقوا...»،[18]«و کسانی که در فقر و بیماری و هنگام جنگ، صبر و مقاومت پیشه می کنند، آنها راستگویانند».

روایات معصومین علیهم السلام، مملو از چنین مضامینی است. در روایتی ازامیرالمؤمنین (ع) نقل شده که «العسر یفسد الأَخلاق»،[19]«تنگدستی مایه های اخلاق را فاسد می کند»

ب)- بعضی از عوامل مادی، دارای کیفیت و ویژگی خاصی است که در شرع از حرمت و ممنوعیت برخوردار است. «الذین یأکلون الرّبا لا یقومون الاّ کما یقوم الذی یتخبّطه الشیطان من المسّ»،[20] «کسانی که ربا خوارند، (در زندگی خود) برنمی خیزند، مگر به مثل فردی که از مسّ شیطان دیوانه شده (و اموراتش مختل گشته) است».

قرآن کریم در توصیف یهودیانی که به انواع انحرافات مبتلا بودند، می فرماید: «اکّالون للسّحْت»،[21]«بسیار حرام خوار بودند».این هشدار عمیقی است برای کسانی که غذای حرام می خورند.[22]

علاوه بر پدیده های فیزیکی، برخی عوامل متافیزیکی و غیر محسوس هم در تسهیل و تسریع کجروی تأثیر به سزایی دارند. قرآن از موجودی حقیقی (نه توهمی یا اسطوره ای) به نام «شیطان» یاد می کند که به خاطر دشمنی با فرزندان آدم (ع)، از طرق مختلف مثل: زینت دادن بدی ها، وعده و وعیدهای کاذب، وسوسه، تحریک و سرانجام با تسلط و ولایت بر انسان او را به انحراف و کجروی می کشاند:

«الذی یوسوس فی صدور الناس»،[23]«شیطانی که در دل های مردم وسوسه می کند».

«الشیطان یعدهم الفقر و یأمرکم بالفحشاء»،[24]«شیطان به شما وعده فقر می دهد (تا از انفاق بازتان دارد) و به زشتی ها وادارتان می کند».

«انّما سلطانه علی الذین یتولّونه والذین هم به مشرکون»،[25]«همانا سلطه شیطان بر کسانی است که سرپرستی او را می پذیرند و کسانی که به وسیله او مشرک می شوند».

3-عوامل و زمینه های اجتماعی

موقعیت ها، شرایط و عوامل اجتماعی مؤثر در کجروی از اهمیت ویژه برخوردار می باشند، زیرا متغیرهای فوق از مهمترین عوامل یادگیری و جامعه پذیری انحراف می باشد. از متغیرهای اجتماعی مختلفی می توان یاد نمود که در فرآیند ظهور و کجروی نقش دارند، که در این مجال به برخی از عوامل مهم آن اشاره می گردد:

الف- همنشینی با افراد منحرف

هر فردی با فرآیند جامعه پذیری مواجه می شود و از آن طریق، شیوه های رفتاری را می آموزد. هر گاه جامعه پذیری ارزش ها و هنجارهای جامعه اسلامی به خوبی انجام نگیرد، یا به جای آن، ارزش ها و هنجارهای دیگری که ناهماهنگ با آنها باشد، صورت پذیرد، در نتیجه زمینة کجروی فراهم می شود.

جامعه پذیری طی مراحل مختلف سنی خصوصاً کودکی و نوجوانی و نیز در موقعیت های گوناگون اجتماعی نظیر خانواده، گروههای همسال، دوستان، مدرسه و نظایر آن انجام می پذیرد. بدیهی است که نقصان جامعه پذیری ارزش های اسلامی در هر یک از مقاطع و موقعیت ها به معنی یادگیری و جامعه پذیری نوعی از انحراف اجتماعی یا دست کم، عدم همنوایی با آداب و رسوم و هنجارهای جامعه اسلامی می باشد.

قرآن کریم به آموزش و جامعه پذیری کودکان در کانون خانواده، توسط والدین توجه شایانی دارد. نمونه هایی از این رویکرد را در سوره اسراء[26] و سوره لقمان[27]می توان مشاهده نمود. مطابق این آیات، خانواده جایگاه ظهور خداپرستی، فروتنی، خیرخواهی، پرهیز از تندخویی و خشونت می‎باشد. هر گاه چنین آموزش هایی در فرد درونی نشود و ارزش هایی برخلاف آن شکل گیرد، در این حال رفتار انحرافی در یک بستر پرجاذبه ای به نام خانواده به وجود آمده و به متن جامعه کشیده خواهد شد.

«و اذا فعلوا فاحشة قالوا وجدنا علیها ابائنا»،[28]«و هر گاه کار زشتی انجام دهند، گویند: پدرانمان را چنین یافتیم».

مطابق آیه شریفه فوق، هر چند منحرفین این بهانه را برای مشروعیت دادن به رفتار خود ذکر کردند، ولی قرآن اصل تأثیرپذیری را نفی نکرده، بلکه تنها در آیات مشابه دیگری به آنها این هشدار را می دهد، آیا اگر پدرانتان جاهلانه این کارها را مرتکب می شدند، باز هم از آنها پیروی می کردید؟!

انحراف در خانواده علاوه بر تأثیرگذاری روی فرزندان، هر یک از همسران را هم بسوی کجروی و ناهنجاری می کشاند. به عنوان نمونه، در قرآن کریم ضمن منع ازدواج با مشرکین، حکمت آن را این گونه بیان می دارد: «اولئک یدعون الی النّار»،[29]«آنها شما را به آتش (جهنم) فرا می خوانند». یعنی آنها با عقاید، اخلاق و رفتار انحرافی خود، شما را به شرکت و شقاوت دعوت می کنند، پس برای نجات خود، از معاشرت و ازدواج با آنها پرهیز کنید.[30]

علاوه بر خانواده، همنشینی با افراد و گروههای منحرف هم از زمینه های مؤثر کجروی است. مکانیزم تأثیرپذیری این عوامل بیشتر از رهگذر عواطف، انس و الفت با همنشین انجام می گیرد. قرآن کریم حساسیت لازم را در این رابطه بکار برده و روابط و عواطف فرد را به گونه ای تنظیم می نماید تا زمینه یادگیری انحراف فراهم نیاید. مثلاً قرآن کریم بالاترین و عمیق‎ترین سطح روابط را که از آن به رابطه «ولایی» یاد می کند، منحصر به رابطه با خدا، رسول و مؤمنین می نماید و چنین مصاحبتی را با بیگانگان از شریعت اسلام نمی پسندد. تأثیرپذیری از این رابطه آن قدر شدید و عمیق است که قرآن آن را مایه همانندی و یکنواختی می داند:

«و من یتولّهم منکم فانّه منهم»،[31]«و هر کس از شما با ایشان (یهود و نصاری) پیوند ولایی و دوستی برقرار کند، پس هر آینه از آنها خواهد بود». هرگاه ارتباط با افراد منحرف کمتر از رابطه ولایی باشد و فقط در حد مصاحبت و همنشینی بوده باشد، باز هم خطرناک و زمینه‎ساز انحراف می گردد، خصوصاً اگر این همنشینی در زمان ارتکاب ناهنجاری باشد. لذا از همنشینی با منافقینی که در حال استهزاء آیات الهی اند، مسلمانان و مؤمنین را برحذر داشته و می فرماید:

«انّکم اذاً مثلهم»،[32]«و شما در این شرایط (اگر همنشین آنها شوید) مثل ایشان خواهید بود». همنشینی و مصاحبت با هر منحرفی ممکن است، زمینه ساز کجروی باشد. «یا ویلتی لم اتّخذ فلاناً خلیلاً لقد اضلّنی عن الذکر»،[33]«وای بر من، کاش فلانی را به دوستی بر نمی گزیدم، همانا او مرا از ره آورد انبیا منحرف کرده است».

آیه فوق یکی از صریح ترین آیاتی است که مصاحبت در حدّ رفاقت و صمیمیت با کجروان را سبب انحراف انسان می داند.

ب- ناهنجاری نخبگان و گروه مرجع

مراد از نخبگان، «تمامی کسانی هستند که دارای خصوصیاتی استثنایی و منحصر به فرد بوده و یا دارای استعداد و قابلیت های عالی در زمینه کار خود و یا در بعضی فعالیت ها باشند».[34] منظور از گروههای مرجع، کسانی هستند که فرد در شکل دهی و ارزیابی رفتار خود، معیارهای ارائه شده توسط آنها را، ملاک قرار می دهد.[35]

گروه مرجع می تواند، هماهنگ با ارزش ها و هنجارهای جامعه اسلامی یا دارای نظرات و ارزش های دیگری بوده باشد. نخبگان اجتماعی هم به دسته های مختلفی تقسیم می شوند. دست کم می توان از دو دسته کلی بنام «نخبگان حاکم» و «نخبگان غیر حاکم» یاد نمود. نخبگان حاکم، از قدرت یا اقتدار اجتماعی برخوردار هستند، این گروه معمولاً نقش تعیین کننده ای در ساختار سیاسی و اجتماعی جامعه دارند، لذا بحث از نقش آنها در انحرافات اجتماعی ذیل عنوان «ساختار اجتماعی آسیبی» قرار خواهد گرفت.

هر جامعه ای علاوه بر الگوهای ذهنی و نظری رفتار که همان هنجارها و دستورالعمل ها هستند، نیازمند الگوی عینی است. این الگوها باعث تثبیت ارزش ها می شوند. نخبگان و گروههای مرجع، نقش الگوهای عینی را ایفا می کنند. قرآن کریم به این نیاز اجتماعی انسان توجه نموده، به همین جهت رسول خدا (ص) را به عنوان الگوی نیکو معرفی می نماید:

«لقد کان لکم فی رسول الله اسوة حسنة...»،[36]«همانا در رسول خدا الگوی نیکویی برای شما است». هرگاه نخبگان جامعه یا گروههای مرجع، مرتکب رفتار ناهنجاری شوند، یا ایده و گرایش نامطلوبی را ارائه دهند، در این صورت از دو حال بیرون نخواهند بود:

الف)- از منزلت رفیع و مرجعیت اجتماعی ساقط می شوند، در نتیجه از جهت اجتماعی چندان آسیب زا نخواهند بود.

ب)- منزلت و پایگاه اجتماعی خود را همچنان دارا هستند، در این صورت، ایده، احساس و رفتار آنها به جامعه سرایت می کند و خیلی زود به عنوان الگو و مد، در رفتار و اندیشه برخی افراد جامعه راه می یابند.

علما و اندیشمندان دینی در جامعه اسلامی از جایگاه و نقش ویژه ای برخوردار می باشند. آنها معمولاً برای بسیاری از افراد و گروهها به عنوان گروه مرجع محسوب می شوند. نقش آنها ابلا غ، انذار، توضیح و تبیین پیام وحی است. هر گاه برخی از این گروه به وظایف و نقش های خویش عمل نکنند یا خود گرفتار انحراف و کجروی شوند، تأثیر چشمگیری در کجروی افراد، خواهند داشت. وقتی نخبگان جامعه به مسئولیت خویش عمل نکنند یا خلاف آن را مرتکب شوند، عینیت اجتماعی ارزش ها و هنجارهای جامعه اسلامی در معرض آسیب قرار می گیرد. چه بسا افرادی که با توجه به رفتار برخی از نخبگان ایدئولوژیک، به سوی انحراف تشویق می شوند یا دست کم رغبتی به ارزش ها و هنجارهای جامعه اسلامی از خود نشان نمی دهند. قرآن بر اساس چنین تأثیری از ناحیه نخبگان کجرو، آنها را به شدت مورد مذمت و ملامت قرار می دهد:«ان الذین یکتمون ما انزلنا من البیّنات و الهدی من بعد ما بیناه للناس فی الکتاب اولئک یلعنهم الله و یلعنهم اللاعنون»،[37]«همانا کسانی که آیات و نشانه های روشن و مایه هدایت

را که فرستادیم و بعد از آنکه در کتاب برای مردم بیان کردیم، مخفی می کنند، خدا و لعنت کنندگان بر آنها لعنت می کنند».

آیه فوق نشان دهندة انجام ندادن مسئولیت دینی از سوی علما و نخبگان دینی در اظهار حقایق مکتب است که قهراً آسیب آن، گمراهی و انحراف جامعه خواهد بود. همچنین قرآن کریم علما و نخبگان اهل کتاب را به جهت سوء استفاده از منزلت اجتماعی خود و فرو رفتن در انحرافات اقتصادی، به عذاب دردناک تهدید نموده و آسیب چنین منحرفینی را باز داشتن مردم از راه خدا معرفی می کند.[38]

دیگر نخبگان علمی که دارای منزلت اجتماعی ویژه ای بوده، هر چند در حوزه دین تخصصی ندارند، کم و بیش برای برخی افراد و گروهها به عنوان گروه مرجع قرار می گیرند. نحوه زندگی، عقاید، رفتار، آداب و رسوم آنها مورد توجه دیگران است. اگر برخی از آنها نتوانند به نقش و مسئولیت خود عمل کنند یا خود گرفتار انحراف شوند، تأثیر مهمی در کجروی دیگران خواهند داشت. به طور کلی در تمام عرصه های فرهنگی و اجتماعی، هر گاه عده‎ای ناهماهنگ با ارزش ها و هنجارهای جامعه اسلامی به عنوان گروه مرجع برای بخشی از افراد قرار گیرند، باید انتظار وقوع رفتارهای ناهنجار را داشت؛ زیرا چنین افرادی در فرآیند درونی کردن ناهنجاری ها در فرد منحرف تأثیر به سزایی دارند. مثلاً در قلمرو مسائل مالی و اقتصادی، قرآن کریم از «قارون» نام می برد که حمل کلیدهای صندوق ها و خزانه هایش افراد تنومند را خسته می کرد: «و اتیناه من الکنوز ما انّ مفاتحه لتنوء بالعصبة اُولی القوة»،[39]«و ما گنجینه هایی به وی دادیم که تنها کلید آنها، مردان نیرومند را خسته می کرد».

چنین فردی که از نخبگان اقتصادی است، وقتی با ابهت مادی و ظاهری در میان مردم می آید، این نتیجه را می دهد که احساسات و گرایش های افراد دنیاطلب را به سوی خود برمی انگیزاند، زیرا آنها آرزو و آرمانی جز آنچه قارون داشت، نداشتند و با خود می گفتند: «فخرج علی قومه فی زینته قال الذین یریدون الحیوة الدنیا یا لیت لنا مثل ما اوتی قارون انّه لذوحظٍّ عظیمٍ»،[40]«قارون در حالی که غرق در زینتش بود به سوی قومش بیرون آمد، آنهایی که هدفشان زندگی دنیا بود، گفتند: ای کاش ما هم می داشتیم، مثل آنچه را که قارون دارد که او را بهره عظیمی است».

ج- وضعیت آنومی و نابسامانی اجتماعی

ساختار اجتماعی که مجموعه ای از روابط ثابت و الگوهای رفتاری نسبتاً پایدار بین افراد، گروهها و سازمان ها است، نقش عمده ای در جامعه پذیری افراد دارد. هرگاه این مجموعه انسجام خود را از دست بدهد یا فاقد توانایی جهت کنترل اعضای خود باشد یا به هر دلیلی زمینه ساز بروز کجروی شود، انحراف با توجه به ساختار اجتماعی قابل تبیین می گردد. ساخت ناسالم اجتماعی صور مختلفی دارد که یکی از آنها «وضعیت آنومی» است. در وضعیت آنومی اجزای مربوط به ساختار اجتماعی آن قدر مبهم و نامعلوم هستند که رفتار افراد قابل پیش بینی نیست. در چنین شرایطی هیچ کس نمی داند، دیگری با او چه رفتاری خواهد داشت، زیرا هنجارها یا اصلاً معلوم نیستند یا مورد توجه و اقبال اجتماعی قرار نمی گیرند؛ در نتیجه، فشار ساختاری حاصل از شرایط آنومی زمینة مساعدی را جهت کجروی فراهم می کند.

وضعیت آنومی را می توان در شورش ها، جنگ ها و انقلاب های اجتماعی به خوبی مشاهده نمود. جنگ و انقلاب ممکن است، ساختار ها و نظام اجتماعی

یک جامعه را برهم زند. جامعه ای که سیستم و ساختار خود را از دست بدهد، زمینه مساعدی برای کجروی ها در آن فراهم می شود؛ همان طوری که ناکارآمدی ساختار فرهنگی و اجتماعی زمینه ساز کجروی ها است.

«قالت انّ الملوک اذا دخلوا قریة افسدوها و جعلوا اعزّة اهلها اذلة و کذلک یفعلون»،[41]«(بلقیس) گفت: همانا پادشاهان وقتی که (با فتح و غلبه) وارد سرزمینی شوند، آن را به فساد کشانده، عزیزانشان را به ذلیل ترین افراد تبدیل می کنند واین است راه و رسم آنها». جامعه جنگ زده و به اسارت درآمده ای که آیه فوق به آن اشاره دارد، بدترین نوع آنومی را داراست و زمینه هر نوع جرم وجنایتی را پدید می آورد.

د- کاهش نظارت و کنترل اجتماعی

هرگاه جامعه پذیری ارزش ها و هنجارهای جامعه اسلامی و درونی کردن آنها به طور کامل انجام نگیرد، نواقص آن باید از طریق مکانیزم نظارت و کنترل اجتماعی جبران شود. جامعه باید مکانیزم هایی داشته باشد، تا فرد را از ارتکاب ناهنجاری باز دارد. اسلام از طریق عناصری چون «امر به معروف»، «نهی از منکر»، «تولّی» و «تبرّی»، همگان را به حفظ شرایط و هنجارهایی خاص، مسئول یکدیگر قرار داده تا مبادا ارتکاب ناهنجاری درجامعه به سهولت انجام پذیرد.

اگر روابط اجتماعی به گونه ای باشد که اجازه کجروی را به افراد بدهد و آنها با کمال بی تفاوتی شاهد ناهنجاری یکدیگر باشند، چنین ساختار ناسالمی آمادگی برای هر نوع کجروی را دارد؛ لذا قرآن کریم امت های پیشین را مورد مذمت قرار می دهد که چرا از فساد و منکرات جلوگیری نکردند، تا مانع از عذاب الهی شوند:

«فلولا کان من القرون من قبلکم اولوا بقیّة ینهون عن الفساد فی الأرض الاّ قلیلا ممن انجینا منهم»،[42]«پس چرا از میان امت های قبل از شما (که به عذاب الهی هلاک شدند) گروهی باقی نماندند تا از فساد در زمین جلوگیری کنند، مگر قلیلی از آنها که ما نجاتشان دادیم».

دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر، مطابق برخی از آیات قرآن کریم رسالت سنگینی است که بر دوش افراد و گروههای جامعه اسلامی است. ضعف و سستی در انجام آن، کل سیستم و ساخت اجتماعی را بیمار نموده در نتیجه آن، ارتکاب علنی ناهنجاری است.

ه - تعارض فرهنگی

یکی از عوامل مؤثر در انحرافات اجتماعی تعارض فرهنگی است که نتیجه فشار ساختاری در جامعه می باشد. انسان با ارزش های خاصی که از خانواده و امثال آن کسب نموده، زندگی می کند؛ وقتی با فرهنگ های دیگر آشنا شود، چه بسا ارزش هایی ناهمگون با ارزش های وی در مقابلش قرار گیرد- ارزش ها و هنجارهایی که با مجموعه فرهنگی که وی در آنجا زندگی می کند، ناسازگار است- در چنین شرایطی اگر فرد بخواهد، فرهنگ جدید و ارزش هایش را بپذیرد واز آن جامعه یا گروه منزوی نگردد، چاره ای جز قبول هنجارهای آن نمی بیند، هر چند مخالف ارزش های سنتی خودش باشد و در این مرحله کجروی شکل می گیرد.

جوان مسلمانی که با هنجارهای نوینی در میان گروه دوستان خود مواجه می شود، (در آداب معاشرت و کیفیت زندگی، نوع سرگرمی و تفریح، نحوه لباس و آرایش و ...) هرگاه آنها را با سیستم فرهنگی و سنتی خود مقایسه می کند، چه بسا آنها را در تعارض و ستیز ببیند، در نتیجه اگر بخواهد، ارزش های سنتی و فرهنگی خود را حفظ کند، چاره ای جز فاصله گرفتن از هنجارهای نوین ندارد و این به معنای منزوی شدن از گروه دوستان است. در هر صورت نسبت به هر طرف که گرایش پیدا کند، از نظر طرف مقابل، منحرف تلقی خواهد شد.

بنابراین تعارض فرهنگی نوعی فشار ساختاری به همراه داشته که در تصمیم گیری و گزینش فرد مؤثر می باشد. ایجاد تعارض فرهنگی در جامعه از مهمترین زمینه های انحطاط فرهنگی است، لذا دشمنان جامعه اسلامی با تهاجم وسیع و همه جانبه فرهنگی تلاش می کنند تا با ایجاد ذائقه های جدید، گروههایی را بپرورانند و از طریق آنها فرهنگ و ارزش های مورد نظر خود را دامن زده و فرهنگ های متعارض را در جامعه اسلامی ایجاد کنند. وقتی که فرهنگ وحیانی به طبقه اشراف و نخبگان قدرت و ثروت عرضه می شد، آنها به جای تجدید نظر در فرهنگ و رفتار خود، به بهانه اینکه بردگان و تهیدستان اطراف پیامبر اکرم (ص) جمع شده اند، لذا از اطاعت ایشان سرباز زده و می گویند:

«قالوا انؤمن و اتّبعک الأرذلون»،[43]«گفتند آیا به تو ایمان آوریم، درحالی که افرادی فرومایه پیرو تو هستند». گاهی معاندین با ارزش های اسلامی، مؤمنین را صریحاً به پیروی از خویش و دست کشیدن از آیین و آرمان اسلامی دعوت می کنند و طبیعی است، در اثر فشار اجتماعی افراد سست ایمان که هنوز ارزش های اسلامی در درون آنها رسوخ نکرده است، آنها را به انحراف بکشاند: «وقال الذین کفروا للّذین امنوا اتّبعوا سبیلنا ولنحمل خطایاکم»،[44]«و کافرین خطاب به مؤمنین گفتند: از روش ما پیروی کنید و ما عهده دار گناهانتان خواهیم بود».

و- ساختار اجتماعی آسیب ساز

گاهی همه نهادهای اجتماعی یا برخی از آنها به گونه ای آسیب ساز است که اکثریت افراد را نسبت به ارزش ها و هنجارهای جامعه اسلامی منحرف می سازد. البته روشن است که آسیب ساز بودن یک نهاد یا نهادهای اجتماعی به معنای نابسامان بودن ساخت آن نیست، چه بسا روابط و قواعد موجود در نهادهای جامعه معلوم، منظم و پایدار بوده ولی با این وصف، چگونگی و ماهیت این روابط برخلاف ارزش های جامعة مطلوب اسلام باشد، از چنین ساختاری جز کجروی و آسیب، پدید نمی آید.

شاید بهترین تعبیر قرآنی برای چنین جامعه ای، واژه «جاهلیت» باشد. این واژه در آیات متعددی از قرآن همراه با ویژگی هایش مطرح شده است. «جاهلیت» پدیده ای اجتماعی است که اختصاص به زمان و مکان معینی ندارد، بلکه در هر موقعیت یا جامعه ای که ویژگی هایش یافت شود، این پدیده حضور و ظهور دارد. به عبارت دیگر واژه «جاهلیت» اشاره به نوعی ساختار اجتماعی و فرهنگی دارد که به سهم خود روابط اجتماعی افراد را تحت تأثیر قرار می دهد. برخی از ویژگی های جامعه جاهلی به قرار ذیل می باشد:

الف)- عدم رعایت عدالت؛ در ساختار جاهلیت، حق و عدالت در داوری ها و قضاوت رعایت نمی شود:

«أفحکم الجاهلیّة یبغون»،[45]«آیا حکم (و قضاوت) عصر جاهلیت را دنبال می کنند». با توجه به این که قوانین اسلام، مبتنی بر قسط و عدل است و جز به عدالت نظر ندارد، لذا حکم جاهلیت که در مقابل حکم اسلام است، حکمی ظالمانه خواهد بود. جامعه ای که قضایا و بنیان های حقوقی و سیاسی اش مبتنی بر حکم الهی نباشد، ساختار آن بر پایه های سست و هواپرستی شکل می گیرد، لذا قرآن کریم در مقابل، حکم نمودن مبتنی بر وحی را مطرح می نماید: «فاحکم بینهم بما انزل الله و لا تتّبع اهوائهم عمّا جائک من العلم»،[46]«براساس وحی الهی حکم کن و مبادا با پیروی خواسته های ایشان از علمی که برتو نازل شده است، دوری کنی».

ب)- عدم محوریت انسانیت؛ در ساختار جاهلیت، تعصبات ناحق، خشم و غضب غیر انسانی مشهود است. قرآن کریم درباره کافرانی که مؤمنین را از مسجد الحرام منع می کردند، می فرماید: «اذا جعل الذین کفروا فی قلوبهم الحمیّة حمیّة الجاهلیّة»،[47]«زیرا کافران خشم و حمیّت جاهلیت را در دل های خود قرار داده اند».

ج)- عدم دفاع از حق؛ در ساختار جاهلیت دفاع از حق به خاطر ترس از جان رخت برمی بندد. زیرا فداکاری و جانبازی در راه تحقق فضیلت ها و دفع رذیلت ها، نیازمند نترسیدن از مرگ می باشد، اما کسانی که متأسفانه از فرهنگ جاهلیت پیروی می کنند، برای حفظ خود، خدا را رها می نمایند، زیرا منافع خویش را بر مصالح مکتب، ترجیح می دهند.

در جنگ احد، مسلمین ابتدا بر مشرکین مکه پیروز شدند، ولی عده ای برای کسب غنائم، مقرّ خود را از بالای کوه «رُماة» رها کردند و دشمن از همان موضع ضربت کاری را وارد ساخت. در چنین شرایطی برخی از مسلمانان که گمان می کردند، مسلمین هرگز در مقابل دشمنان شکست نمی خورند و حتماً خدا آنها را در هر شرایطی پیروز می کند، وقتی که این شکست را دیدند، به حفظ جان خود همّت گماشتند و نصرت مکتب و رسول اعظم را رها کردند و به تعبیر قرآن، پندار جاهلیت را نسبت به خدا روا داشتند:

«... و طائفة قد اهمّتهم انفسهم یظنّون بالله غیر الحقّ ظنّ الجاهلیة»،[48]«و گروهی مشغول حفظ جان خود شده، گمانی ناصواب از نوع ظن جاهلیت به خدا داشتند».

د)- عدم رعایت موازین اخلاقی در جامعه؛ در ساختار جاهلیت، برهنگی و خود نمایی زنان تن فروش، اخلاق جنسی را تباه می کند. قرآن کریم در سفارش به همسران پیامبر اکرم می فرماید: «وقرن فی بیوتکنّ ولا تبرّجن تبرّج الجاهلیّة الأولی»،[49]«ودر خانه هایتان قرار بگیرید و مثل جاهلیت نخستین خودآرایی نکنید».

مواردی که بیان آن گذشت، برخی از نمونه های سیاسی، قضایی، اخلاقی و اعتقادی جامعه جاهلی است. نهادهای مختلفی که در جامعه وجود دارد، می تواند علت بسیاری از انحرافات اجتماعی باشد.

همان طوری که تکبّر و خودبزرگ بینی به عنوان متغیر مستقل روانی نقش مهمی در انحراف دارد، جلوه‎های اجتماعی آن معمولا در ابعاد سیاسی جامعه بروز می کند، لذا نقش چشمگیری در انحرافات اجتماعی ایفا می کند، بدین جهت قرآن کریم در مقابل مستکبرین که در رأس هرم سیاسی و اجتماعی جامعه بوده و نهادهای مختلف را تحت تأثیر خود قرار می دهند، مستضعفین را یاد می کند که تحت تأثیر فشار ساختاری ناشی از وجود مستکبرین، تابع آنها شده و هنجارهای آنان را می پذیرند: «... فقال الضّعفاء للّذین استکبروا انّا کنّا لکم تَبَعاً...»،[50] «پس ضعیفان خطاب به مستکبرین گفتند: همانا ما (در دنیا) پیرو شما بودیم».

نمونه بارز جامعه آسیب‎پذیر جاهلیت، جامعه بنی اسرائیلی فرعون است. او خویش را معبود قومش معرفی کرده و جز خود، احدی را شایسته این مقام نمی دانست[51]و خویش را هدایت کننده آنها معرفی می کرد،[52]در نتیجه قومش مطیع و منقاد او شدند: «فاتّبعوا امر فرعون»،[53]«پس پیرو دستور فرعون شدند».

فرعون به حدی در روح و فرهنگ زمان خویش تأثیر گذاشت که سبب شد، بنی اسرائیل وارث فرهنگی بسیار منحط در اخلاق و عقائد شود. لذا قرآن کریم فرعون و اطرافیانش را امام و مقتدای همه منحرفین بعدی معرفی می کند:

«و جعلناهم ائمة یدعون الی النّار»،[54]«و ما آنها را پیشوایانی قرار دادیم که به آتش جهنم دعوت می کنند».

در چنین جامعه ای، رسالت حضرت موسی در درجه اول، متوجه فرعون، نخبگان فرهنگی و اقتصادی حکومت (یعنی هامان و قارون) می شود.[55]«و لقد ارسلنا موسی بآیاتنا و سلطان مبین الی فرعون و هامان و قارون»،[56]«و همانا ما موسی را با آیات خویش و سلطه الهیّه آشکاری، به سوی فرعون و هامان و قارون فرستادیم».

جامعه جاهلی فرعونی دربر دارندة استبداد سیاسی (حاکمیت مطلقه فرعونی)، استبداد فرهنگی هامانی (کاهن بزرگ حکومت فرعون) و استبداد اقتصادی (قارونی) بود، البته در رأس تمام نهادها استبداد فرعونی قرار داشت. از چنین ساختاری جز انحراف و کجروی برنمی خیزد و فشار اجتماعی زندگی را سخت می کند که فرد چاره ای جز آنچه جامعه اقتضا دارد، نمی بیند. افرادی که در این شرایط به انحراف کشیده می شوند، در برابر سؤال فرشتگان الهی گویند: «قالوا کنّا مستضعفین فی الأرض»،[57]«گویند ما در زمین ناتوان بودیم». قرآن کریم این منطق آنها را رد کرده و می فرماید: مگر زمین خدا گسترده نبوده، چرا مهاجرت نکردید؟![58]

از آیه فوق چنین برمی آید که ساختار یک جامعه و نهادهای آن چه بسا می تواند زمینة بسیاری از انحرافات و کجروی ها را فراهم نماید. لذا نقش حکومت،قوانین، نخبگان سیاسی و قدرتمندان در ایجاد انحراف افراد و گروههای کجرو بسیار اساسی می باشد، برای این مورد مستندات قرآنی، روایی، شواهد عینی و تجربی فراوانی است. یکی از آن موارد، عمل بنی امیه می باشد، در برخی از روایات چنین آمده است که بنی امیه مردم را در فراگیری ایمان آزاد می گذاشتند، اما در آموختن ویژگی ها و خطوط شرک آزاد نمی گذاشتند تا اگر آنها را به شرک وادار کردند، نشناسند.[59] در روایت دیگری امیرالمؤمنین (ع) می فرمایند: «فلیست تصلح الرعیّة الا بصلاح الولاة»،[60]«مردم جز از طریق زمامداران، اصلاح نمی شوند».

بنابراین نقش حکومت و اندیشمندان در هدایت یا ضلالت جامعه بسیار با اهمیت می باشد و اگر جامعه ای از نظر مسائل اعتقادی و عملی پیشرفت کرد یا در این مسائل عقب ماند، باید رمز آن را در حکومت و نخبگان فکری آن جامعه جستجو نمود. با تأمل در آیات قرآن کریم نکات جامع، لطیف و حتی بدیعی در تبیین کجروی ها به دست می آید و آنچه عرضه شد، تنها مقدمه و پیش درآمدی در وصول به این مقصد بود؛ امید آنکه مقبول درگاه احدیت قرار گیرد.

فهرست منابع:

القرآن الکریم.

الطباطبائی، السید محمد حسین: «المیزان فی تفسیر القرآن»، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، الطبعة الثالثة، 1993.

الکلینی، محمد بن یعقوب: «الاصول الکافی»، بیروت، دارالأضواء، 1405.

النراقی، محمد مهدی: «جامع السعادات»، الطبعة الثالثة، مطبعة النجف الأشرف، 1383.

آقاجانی، نصرالله: «انحرافات و آسیب های اجتماعی از دیدگاه قرآن»، پایان نامه کارشناسی ارشد جامعه شناسی، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1381.

روشه، گی: «تغییرات اجتماعی»، منصور وثوقی، چاپ هفتم، 1376.

سعید، ایوب: «الأنحرافات الکبری»، بیروت، دارالهادی، 1412.

عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی: «تصنیف غرر الحکم و درّر الحکم»، المحقق المصطفی الدرایتی، قم، مکتبة الأعلام الاسلامی.

قرائتی، محسن: «گناه شناسی»، مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن، 1377.

کوزر، لوئیس؛ روزنبرگ، برنارک: «نظریه های بنیادی جامعه شناسی»، ترجمه فرهنگ ارشاد، نشر نی، 1378.

کوئن، بروس: «درآمدی بر جامعه شناسی»، محسن ثلاثی، 1374.

گیدنز، آنتونی: «جامعه شناسی»، ترجمه منوچهر صبوری، نشر نی، 1377.

فیض الاسلام: «نهج البلاغه».

__________________________________

* -سطح چهار حوزه، کارشناس ارشد جامعه شناسی و مدرس دانشگاه.

[1] - ر.ک؛ گیدنز، ص 146.

[2] - ر.ک؛ آقاجانی.

[3]- socialization

[4] - ر.ک؛ کوزر ورروزنبرگ، صص 483-480.

[5] - ر.ک؛ گیدنز، ص 140.

[6] - ر.ک؛ کوزر و روزنبرگ، صص 491-485.

[7] - همان، صص 426-421.

[8] - ر.ک؛ النراقی، ج1، ص 28.

[9] - اسراء، 84.

[10] - فصلت، 46.

[11] - نساء، 123.

[12] - انبیاء، 67.

[13] - فتح، 26.

[14] - نساء، 27.

[15] - نوح، 27.

[16] - علق، 7.

[17] - قلم، 15-12.

[18] - بقره، 177.

[19] - عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی، ص 365.

[20] - بقره، 275.

[21] - مائده، 42.

[22] - ر.ک؛ قرائتی، ص 80..

[23] - ناس، 5.

[24] - بقره، 268.

[25] - نحل، 100.

[26] - ر.ک؛ آیات، 24-23.

[27] - ر.ک؛ آیات، 19-13.

[28] - اعراف، 28.

[29] - بقره، 221.

[30] - ر.ک؛ الطباطبائی، ج2، ص 205.

[31] - مائده، 51.

[32] - نساء، 140.

[33] - فرقان، 29-28.

[34] - ر.ک؛ روشه، گی، ص 116.

[35] - ر.ک؛ کوئن، بروس، ص 199.

[36] - احزاب، 21.

[37] - بقره، 159.

[38] - ر.ک؛ توبه، 34.

[39] - قصص، 76.

[40] - همان، 79.

[41] - نمل، 34.

[42] - هود، 116.

[43] - شعراء، 111.

[44] - عنکبوت، 12.

[45] - مانده، 50.

[46] - مائده، 48.

[47] - فتح، 26.

[48] - آل عمران، 154.

[49] - احزاب، 33.

[50] - ابراهیم، 21.

[51] - ر.ک؛ قصص، 38.

[52] - ر.ک؛ غافر، 29.

[53] - هود، 97.

[54] - قصص، 41.

[55] - سعید، ص 206.

[56] - غافر، 24-23.

[57] - نساء، 97.

[58] - ر.ک؛ نساء، 97.

[59] - الکلینی، ج 2 ص 415.

[60] - نهج البلاغه، خطبه 216.