عرفان امام و منازل چهارگانه

بسم الله الرحمن الرحیم آنچه در آثار ادبی و عرفانی امام خمینی "قدس سره" در سالهای آخر عمر پر برکتش دیده می شود - چه به صورت اشعار، چه نامه ها و مکتوبات عرفانی - نشان از نوعی "شوریدگی" و "دلدادگی" و "عشق" می دهد.

ابراز حالات ویژه روحی و بی تابی های معنوی در راه وصل به جانان و اینکه همه چیز را فدای "او" کردن و همه مراحل را برای رسیدن به عشق و معشوق پیمودن و در این راه، از هیچ چیز پروا نداشتن و. . . همه از نشانه ها و آثار چنین عشق و مرتبه والای از خود بریدن و به محبوب رسیدن است.

آنچه انسان را به محبوب و معبود می رساند، عبارت است از:

- عبادت - علم - عرفان - و. . . عشق هر یک از مراحل سه گانه اول، گاهی هم به جای "رساندن"، مانع می شود و به جای "خدایی شدن" به "خودی بودن" می انجامد و به جای ایجاد نورانیت، "حجاب" می آورد.

اینکه انسان در محدوده "عبادت ظاهری" نماند، و به اصطلاحات علمی و قیل و قال مدرسه، دل خوش نکند، و مباحث عرفانی برای او دکان نشود، بلکه به کنه و جوهره ناب بندگی و آزادگی برسد، موهبتی است که خاص ویژگان است. در متون دینی هم (چه در آیات، چه روایات، و چه حتی در سیره معصومین و بزرگان دین) به رگه هایی از اشارات و تصریحاتی بر می خوریم که از این قشری گری و جمود برظواهر، یا از ژرفایی و رسیدن به باطن و جوهر ناب بندگی یاد کرده است.

آنچه در آثار امام راحل "قدس سره" بخصوص در اشعارش مشهود است، اشاره به این منازل و مراحل و وادیهای سلوک و رسیدن به مرحله چهارم و "عشق ناب به خدا" است. شوریدگیهای سالهای آخر عمر حضرت امام نیز گویای این حال متعالی و مقدس است.

آنچه در این نوشته، در پی آنیم، مروری بر "دیوان امام" و ردیابی این مراحل و منازل اربعه در سروده های حضرت اوست.

اگر در اشعار امام می بینیم که از معبد و مسجد و طاعت و عبادت ریایی و ماذنه و دیر راهب و سجاده و صومعه و محراب و. . . نقد می شود و از بی حاصلی اینها یاد می شود، ناظر به روایاتی است که از "عبادت بی علم" و "طول رکوع و سجود بدون تفکر" و " پرسشهای ریایی "و. . . نکوهش شده است.

و اگر حمله تند و تیز امام را به کتاب و مدرسه و قیل و قال درس و بحث و شفا و اسفار و فیلسوف و فتوحات و مصباح و اوراق و دکه علم و صحبت شیخ و عقال عقل و برهان و. . . می بینیم، باز ناظر به آنجاست که علم و اصطلاحات علمی، حجاب گردد و علم، تنها در دانستنیهای درس و بحث و تعلیم و تعلم خلاصه شود، نه آن نور امنیتی که دلها را روشن و با صفا می سازد. به فرموده امام صادق"ع":

"لیس العلم بالتعلم، انما هو نور یقع فی قلب من یرید الله تبارک و تعالی ان یهدیه" (1)

و اگر می بینیم که با قلم و تعبیری تند، از عرفان و خانقاه و صوفی و درویش و خرقه ملوث و قلندران و مسند و. . . انتقاد می کند و اینها را همه هیچ می شمارد، آنجاست که عرفان بازی و دستگاه سازی و مرید پروری و انزواگزینی و بی خیالی، محصول اینگونه صوفیگری های بی خاصیت باشد.

و. . . بالاخره اگر از می و ساغر و میکده و خم و جرعه و سبو و جام و باده و جرگه عشاق و عاکف میخانه شدن و. . . سخن می گوید، رسیدن به نهایت "عشق راستین" و دریدن همه حجابها و ظواهر و چشیدن طعم خوش "عبودیت عاشقانه" و "نورانیت علم" و "عرفان ناب" را در نظر دارد.

با این مقدمات که گفته شد، مروری به برخی از سروده های حضرت امام داریم و این مراحل اربعه و منازل چهارگانه را در اشعار او پی می گیریم. (2)

با اشاره اینکه بلبل باغ جنان هم راهی به دوست ندارد و در پی آن "قبله نما"ست.

می گوید:

عارف و صوفی از این بادیه دور افتادند جام می گیر ز مطرب، که روی سوی صفا همه در عید به صحرا و گلستان بروند من سر مست ز میخانه کنم رو به خدا (ص 39)

در غزلی دیگر، که سخن از می و جامی است که جان را فانی می سازد و انسان را از " خود" رها می سازد و همه تعلقات را می زداید و در خلوتگه رندان بی حرمت، در اثر آن سرمستی از باده عشق، سجود و قیام را بر هم می ریزد:

روم در جرگه پیران از خود بی خبر، شاید برون سازند از جانم به می افکار خامم را

و این "عدم نامه" را به ساغر ختم می کند و این "حسن ختام" را به گوش "پیر صومعه" می رساند.

در غزلی دیگر می گوید (ص 42) :

رهرو عشقم و از خرقه و مسند بیزار به دو عالم ندهم روی دل آرای تو را. . .

دکه علم و خرد بست، در عشق گشود آنکه می داشت به سر، علت سودای تو را

می بینیم که علم و عقل و خرقه و مسند، همه در برابر "عشق"، هیچ است.

باز می بینیم که با محور قرار دادن "عشق" و "نیستی" و "فنا"، بر علوم رایج چنین می آشوبد (ص 44) :

"اسفار" و "شفا"ی ابن سینا نگشود با آن همه جر و بحث ها مشکل ما

در همین راستا، در غزل دیگری می خوانیم (ص 48) :

از درس و بحث مدرسه ام حاصلی نشد کی می توان رسید به دریا از این سراب هرچه فرا گرفتم و هر چه ورق زدم چیزی نبود، غیر حجابی پس از حجاب

باز در همین محور، پس از بیان آنکه "جام باده"، روح افزا و درمانگر است، نه مدرس و مربی و حکیم و خطیب و حلقه صوفی و اصحاب صلیب، می فرماید (ص 51) :

از "فتوحات"م نشد فتحی و از "مصباح"، نوری هر چه خواهم در درون جامه آن دلفریب است در غزل دیگری ظاهرسازیهای دراویش را به سخره می گیرد و درباره این ظواهر فریبا می گوید (ص 54) :

خرقه و خانقه از مذهب رندان دور است آنکه دوری کند از این و از آن، درویش است نیست درویش که دارد کله درویشی آنکه نادیده کلاه و سر و جان، درویش است حلقه ذکر میارای، که ذاکر، یار است آنکه ذاکر بشناسد به عیان، درویش است

وی از غزل "سرجان"، پریشانحالی خود را از جام "بلی" می داند که از "روز الست" در دل ریشه دارد و این عشق بی انجام و آغاز را مایه خریدن ناز معشوق می شمارد و می گوید (ص 65) :

حلقه صوفی و دیر راهبم هرگز مجوی مرغ بال و پر زده، با زاغ هم پرواز نیست

و در جای دیگر، عقل را دیوانه او شدن می داند و از خود گذشتن را، نشانه عاشقی، و می گوید (ص 67) :

رهرو عشقی اگر، خرقه و سجاده فکن که بجز عشق، تو را رهرو این منزل نیست اگر از اهل دلی، صوفی و زاهد بگذار که جز این طایفه را راه در این محفل نیست

و در ادامه، با تاکید بر اینکه "اهل دل" بودن، راه اصلی است و آرزوی رهایی از خرقه سالوس می کند و چنین می گوید:

علم و عرفان به خرابات ندارد راهی که به منزلگه عشاق، ره باطل نیست.

که به عیان، خرقه صوفی و سجاده زاهد و علم و عرفان را برای رسیدن به "منزلگاه عشاق"، ناتوان می شمارد و در اینکه برای یافتن دل و دلدار، نباید راه را گم کرد و در پیچ و خم ظواهر و علوم و اصطلاحات ماند، در غزل "قصه مستی" اینگونه می سراید (ص 71) :

آنکه دل خواهد، درون کعبه و بتخانه نیست آنچه جان جوید، به دست صوفی بیگانه نیست گفته های فیلسوف و صوفی و درویش و شیخ در خور وصف جمال دلبر فرزانه نیست

در غزل دیگر راه علم و عقل را از دیوانگی جدا می داند و تنها راه آشنایی با دوست را مستی و دیوانگی و از خویشتن بیگانگی می شمارد (ص 72) .

درویشی را در درویش صفتی می داند و صوفی راستین را اهل صفا و عالم واقعی را آراسته به اخلاص، و گرنه علمش حجاب می شود و دگر هیچ و اینکه (ص 74) :

عارف که ز عرفان کتبی چند فرا خواند بسته است به الفاظ و تعابیر و دگر هیچ

در غزل دیگری که سخن از عشق دلدار است و می زدگان بیخود از خویش، باز هم از حجاب و مانع بودن "علم و عرفان" می گوید (ص 82) :

عشقت از مدرسه و حلقه صوفی راندم بنده حلقه بگوش در خمارم کرد

نقد از مدعیان بی باطن همچنان ادامه می یابد و در غزلی از زهد فروشان قلندر و عبادتهای کاسب کارانه و مرشد بازی های دکان دارانه و صوفی های پر ادعا انتقاد می کند (ص 94) و در جای دیگر، ضمن ستایش از مستان از خود بی خود و بی نصیبی عاقلان، به حجاب بودن علم می پردازد و افق تازه ای را پیش خود می یابد، وقتی که از "عرفان" به "عشق" می رسد. با هم بخوانیم (ص 104) :

در بر دلشدگان، علم حجاب است، حجاب از حجاب آنکه برون رفت بحق، جاهل بود . . . چون به "عشق" آمدم از حوزه"عرفان"، دیدم آنچه خواندیم و شنیدیم، همه باطل بود

باز هم رستن از پوسته و رسیدن به مغز. می بینیم که در بتکده و کعبه و خانقاه و دیر و کنیسه، جلوه و نام و کلامی از آن "دلبر" نمی یابد و در "مدرس فقیه"، تنها قیل و قال می بیند و محضر ادیب را هم فاقد آن گمشده می یابد، حتی در صفوف قلندران هم تنها مدیحه سرایی از قلندران را مشاهده می کند و در نهایت، "یک قطره می" از جام دلبر را عطاکننده چیزی می داند که در همه ملک جهان نیست (ص 108) .

دیوان امام"ره" را مرور می کنیم. همچنان جلوه هایی از این حقیقت ناب که وقتی پرتو حسن به جان بیفتد، عشق همه دردها را درمان می کند و همان جلوه که بر موسی عمران نمود، در جان عاشق هم آتش می افروزد (ص 115) :

ابن سینا را بگو در طور سینا ره نیافت آنکه را برهان حیران ساز تو حیران نمود

و این حقیقت، در جای دیگر اینگونه متجلی است (ص 117) :

از در مدرسه و دیر، برون خواهم تاخت عاکف سایه آن سرو روان خواهی دید

و در اقبال به عشق و مستی گوید (ص 122) :

برگیر جام و جامه زهد و ریا درآر محراب را به شیخ ریاکار، واگذار با پیر میکده خبر حال ما بگو با ساغری برون کند از جان ما خمار

در غزل دیگر، باز هم سخن از ساقی و میکده و عشق یار مطرح است و (ص 125) :

گر گذشتی به در مدرسه، با شیخ بگو پی تعلیم تو آن لاله عذار آمد باز دکه زهد ببندید در این فصل طرب که بگوش دل ما نغمه تار آمد باز

در غزل "آواز سروش" (ص 130 یکسره سخن از مدهوشی حاصل از میکده و پیمانه و باده فروشی است که نارسایی گامهای مسیر علم و عرفان و مدرسه و خرابات و عالم و صوفی را جبران می کند:

از دم شیخ، شفای دل من حاصل نیست بایدم شکوه برم پیش بت باده فروش نه محقق خبری داشت، نه عارف، اثری بعد از این دست من و دامن پیری خاموش عالم و حوزه خود، صوفی و خلوتگه خویش ما و کوی بت حیرت زده خانه به دوش از در مدرسه و دیر و خرابات شدم تاشوم بر در میعادگهش حلقه بگوش گوش از عربده صوفی و درویش ببند تا به جانت رسد از کوی دل، آواز سروش

در غزل بعدی، باز هم صحبت از عهد بستن با پیر می فروشی است و بی حاصلی شیخ خرقه پوش و قیل و قال مدرسه (ص 131) :

از قیل و قال مدرسه ام حاصلی نشد جز حرف دلخراش، پس از آن همه خروش

در غزل "نهانخانه اسرار" (ص 138) نیز سخن از روی نیاز بردن بر در میکده و پیرمغان است و همان مضامینی که در ص 130 هم بود.

صوفی و خرقه خود، زاهد و سجاده خویش من سوی دیر مغان، نغمه نواز آمده ام با دلی غمزده از دیر به مسجد رفتم به امیدی هله با سوز و گداز آمده ام

در غزل دیگر (ص 140) از دغلبازی صوفی به امان آمده و از قیل و قال مدرسه، به میکده و عالم عشق و سرمستی پناه می آورد و با روان شوریده، در پی گشودن گره های بسته با غمزه یار است:

شیخ را گو که در مدرسه بر بند، که من زین همه قال و مقال تو به جان آمده ام سرخم باز کن ای پیر که در درگه تو با شعف، رقص کنان، دست فشان آمده ام

و با بیان اینکه "همه جا خانه یار است که یارم همه جاست"، به شهود خدا در ذره ذره هستی اشاره می کند که اینگونه تجلی خدا را جز در دید عاشقانه عرفانی نمی توان یافت. غزل "خال لب" نیز، که برای نخستین بار پس از ارتحال حضرت امام"قدس سره" از سوی فرزندش مرحوم حاج احمد آقا به ملت داغدیده ایران عرضه شد، همین حال و هوا و شوریدگی عاشقانه و فارغ از خود شدن و منصوروار، خریدار سر دار شدن و شرر غم دلدار به چشم می خورد و گریز از پندهای واعظ شهر و دور افکندن جامه زهد و ریا و پوشیدن خرقه پیر خراباتی و این حالت که (ص 142) :

در میخانه گشایید به رویم شب و روز که من از مسجد و از مدرسه بیزار شدم

و در صفحه بعد نیز، شهره شهر شدن را در پی گرفتاری در کمند سر زلف یار می داند و می گوید:

مستی علم و عمل رخت ببست از سر من تا که از ساغر لبریز تو هشیار شدم

در غزل "جامه دران" (ص 151) خواستار جام می از دست دلبر می شود و پروانه وار گرد شمع روی دوست می چرخد و دنیا را همچون قفسی و دامی می بیند که باید از پرپر شدن در آن و ماندن در این رها شد و آرزو می کند که خرقه ملوث و سجاده ریا را بر در میخانه بردرد و از سبوی عشق، جرعه ای نوشیده و مستانه، جان از خرقه هستی درآورد:

گر از سبوی عشق دهد یار، جرعه ای مستانه جان ز خرقه هستی درآورم

و این یادآور وصفی است که حضرت امیر"ع" در نهج البلاغه از متقین دارد که چنان مشتاق ثواب وبیمناک از عقاب اند که اگر "اجل" نبود، یک چشم برهم زدن جانهایشان در زندان تن نمی ماند:

ولو لا الاجل الذی کتب الله علیهم لم تستقر ارواحهم فی اجسادهم" (3)

این بی تابی از ماندن در قفس تن و زندان زندگی و شوق به رهایی از این جهان که خاص مرحله عشق است، در غزلها و موارد دیگر هم دیده می شود و اظهار امیدواری می کند که روزی برسد تا از این خانه هجرت کرده و پروانه وار در شعله شمع وجود دلدار بسوزد (ص 158) :

روی از خانقه و صومه برگردانم سجده بر خاک در ساقی میخانه کنم حال، حاصل نشد از موعظه صوفی و شیخ رو به کوی صنمی واله و دیوانه کنم

وی خود را "زاده عشق" می داند که با مدعی عاکف مسجد در نبرد است و خلیلانه در آتش عشق یار می رود و به مستی و بیهوشی در میکده می بالد و در نهایت چنین می گوید (ص 163) :

با صوفی و درویش و قلندر به ستیزیم با می زدگان، گمشدگان بادیه گردیم

و همین مضامین را در غزل "جام ازل" (ص 167) دارد و خود را زاده عشق و پسرخوانده جام و دلداده میخانه و غلام پیر مغان می شمارد و هم از اصطلاحات مدرسه گریزان است و هم خرداندیشان و عوام:

با صوفی و با عارف و درویش به جنگیم پرخاش گر فلسفه و علم کلامیم از مدرسه مهجور و ز مخلوق، کناریم مطرود خردپیشه و منفور عوامیم

در "مناجات محبین" از حضرت سجاد"ع"، سخن از چشیدن شیرینی محبت خدا و آن را با چیز دیگری عوض نکردن و شوق دیدار خدا داشتن و توفیق نظر به وجه الله داشتن است: " واجتبیته لمشاهدتک واخلیت وجهه لک و فرغت فواده لحبک و رغبته فیما عندک . . . . " . اینگونه مضامین عاشقانه و پشت سر نهادن مراحل علم و عبادت و کتاب و کلام و رسیدن به شور و حال و بار یافتن به قرب و لذت بردن از انس، در اشعار متعددی از حضرت امام دیده می شود. غزل "باریار" (ص 168) یکی از این نمونه هاست که در آن از جمله می خوانیم:

راز دل غمدیده خود را به که گویم؟ من تشنه جام می از آن کهنه سبویم بر دار کتاب از برم و جام می آور تا آنچه که در جمع کتب نیست، بجویم از پیچ و خم علم و خرد رخت ببندم تا بار دهد یار به پیچ و خم مویم

و این همان مراحل بالاتر از علم است که شاعری گفته است:

بشوی اوراق اگر همدرس مایی که علم عشق در دفتر نباشد

این ها مرحله ای است که حتی پای عرفان هم از پیمودن راه آن ناتوان است و تنها با شهپر عشق است که می توان در این آفاق پر کشید. حضرت امام در غزل "وادی ایمن"، در پی صاحبنظری است که این گم کرده راه را به منزل برساند و با گذراندن راه پر خطر عشق، به آن منزلگه ایمن، بار یابد. (ص 169) :

از ورق پاره عرفان خبری حاصل نیست از نهانخانه رندان خبری می جویم مسند و خرقه و سجاده ثمربخش نشد از گلستان رخ او ثمری می جویم . . . ترک میخانه و بتخانه و مسجد کردم در ره عشق رخت رهگذری می جویم

این ابیات را نیز دقت کنید (ص 170) :

خرم آن روز که ما عاکف میخانه شویم از کف عقل برون جسته و دیوانه شویم بشکنیم آینه فلسفه و عرفان را از صنم خانه این قافله بیگانه شویم فارغ از خانقه و مدرسه و دیر شده پشت پایی زده بر هستی و فرزانه شویم

در غزل "غمزه دوست" (ص 186) ، هدف از حضور در میکده و بتکده و مسجد و دیر را بهره از " نگاه دوست" می داند و اینکه اگر به این خواسته نرسد، آنها ثمری ندارد و همه چیز سراب است:

بر در میکده و بتکده و مسجد و دیر سجده آرم که تو شاید نظری بنمایی مشکلی حل نشد از مدرسه و صحبت شیخ غمزه ای، تا گره از مشکل ما بگشایی

و این مضامین، تداعی کننده عشق و شیدایی نهفته در "مناجات المریدین" امام سجاد"ع" است که عشق معبود را کارساز و درمان کننده و آرام بخش و همدم و. . . می داند و در پی این اکسیر دگرگون ساز است: ". . . فانت لاغیرک مرادی، ولک لالسواک سهری و سهادی و لقائک قرة عینی و وصلک منی نفسی و الیک شوقی و فی محبتک ولهی و الی هواک صبابتی و رضاک بغیتی و رویتک حاجتی و جوارک طلبی و قربک غایة سولی و فی مناجاتک روحی و راحتی و عندک دواء علتی و شفاء غلتی و برد لوعتی و کشف کربتی. . . " (4) (ص 16)

در غزل شرح پریشانی (ص 160) نیز که با مطلع "درد خواهم، دوا نمی خواهم" از همین دلدادگی و شوق و انس و خریداری جفای یار و عشق به بیماری آن محبوب سخن می گوید و اینکه او دعا و ذکر و فکر و قبله و قبله نماست.

به هر حال، آنچه امام را جذب کامل کرده و از همه چیز و همه جا و همه کس رهانده است، همان خلوت مستان و جرگه عشاق است که ورای آن اصطلاحات و علوم و زهد و عبادت و حلقه درویشان است. این مرحله، اوج کمال روحی و رهایی از همه تعلقات است. این چند بیت را هم از غزل خلوت مستان (ص 187) مرور کنیم:

در حلقه درویش ندیدیم صفایی در صومعه از او نشنیدیم ندایی در مدرسه از دوست نخواندیم کتابی در ماذنه از یار ندیدیم صدایی در جمع کتب هیچ حجابی ندریدیم در درس صحف، راه نبردیم به جایی در جرگه عشاق روم، بلکه بیابم از گلشن دلدار، نسیمی، ردپایی این ما و منی جمله ز عقل است و عقال است در خلوت مستان نه منی هست و نه مایی

علمهای عای بی اثر در ساختن روح و سعادت عالم، حجاب است، هم برای خود و هم برای دیگران به فرموده حضرت علی"ع": "علم لا ینفع کدواء لا ینجح". (5) علم بی فایده همچون دارویی است که اثر درمانی ندارد. و به تعبیر حضرت عیسی"ع": مثل عالمان بد، همچون صخره ای که بر دهانه نهری قرار گرفته که نه خود از آب می نوشد و نه می گذارد آب به مزرعه های تشنه برسد: "مثل علماء السؤ مثل صخرة وقعت علی فم النهر، لا هی تشرب الماء و لاهی تترک الماء یخلص الی الزرع". (6)

این حکمت متعالی را حضرت امام، در یک رباعی اینگونه می سراید (ص 212) :

علمی که جز اصطلاح و الفاظ نبود جز تیرگی و حجاب چیزی نفزود هر چند تو حکمت الهی خوانیش راهی به سوی کعبه عاشق ننمود

باز هم از رباعیات امام بخوانیم (ص 238) :

ای پیر مرا به خانقه منزل ده از یاد رخ دوست مراد دل ده حاصل نشد از مدرسه، جز دوری یار جانا مددی به عمر بی حاصل ده

در اینجا گریز از مدرسه به خانقاه است، تا عمر، حاصلی داشته باشد. ولی خواسته برتر، رها شدن از این دوست و رسیدن به عشق و جنون (ص 238) :

یارب نظری ز پاکبازانم ده لطفی کن و ره به دلنوازانم ده از مدرسه و خانقهم باز رهان مجنون کن و خاطر پریشانم ده

باز هم نمونه دیگر، سپردن دلق و مسند به دیگران و بر هم زدن طومار حکمت و فلسفه و عرفان، در برابر وصول به بارگاه عشق است. چنین می خوانیم (ص 223) :

آن روز که ره به سوی میخانه برم یاران همه را به دلق و مسند سپرم طومار حکیم و فیلسوف وعارف فریاد کشان و پای کوبان بدرم

گرچه بنای کار در این بررسی، "دیوان امام" بود، لیکن در نامه ها و مکتوبات عرفانی حضرت امام"قدس سره" نیز اشاراتی به این "موانع راه" و "منازل سلوک" و " حجب نور" دیده می شود.

دریغ است که در این نوشته، نگاهی به آن رهنمودهای حکیمانه و نواهای عاشقانه و عارفانه نداشته باشیم.

در نامه ای عارفانه به خانم فاطمه طباطبایی (همسر مرحوم حاج احمد آقا) در چند مورد از این رشحات ناب دیده می شود:

". . . دخترم! سرگرمی به علوم حتی عرفان و توحید، اگر برای انباشتن اصطلاحات است - که هست - و برای خود این علوم است، سالک را به مقصد نزدیک نمی کند که دور می کند; "العلم هوالحجاب الاءکبر". و اگر حق جویی و عشق به او انگیزه است - که بسیار نادر است - چراغ راه است و نور هدایت; "العلم نور یقذفه الله فی قلب من یشاء". و برای رسیدن به گوشه ای از آن، تهذیب و تطهیر و تزکیه لازم است. " (7)

"به قدر میسور، در رفع حجب و شکستن اقفال برای رسیدن به آب زلال و سرچشمه نور کوشش کن. تا جوانی در دست توست، کوشش کن در عمل و تهذیب قلب و در شکستن اقفال و رفع حجب، که هزاران جوان که به افق ملکوت نزدیکترند. موفق می شوند و یک پیر موفق نمی شود. " (8)

". . . بافته های سابق را جز مشتی الفاظ نمی بینم و به تو و سایر جوانها که طالب معرفتند، وصیت می کنم که شما و همه موجودات جلوه اویند و ظهور ویند، کوشش و مجاهده کنید تا بارقه ای از آن را بیابید و در آن محو شوید واز نیستی به هستی مطلق رسید. " (9)

". . . شب گذشته، اسماء کتب عرفانی را پرسیدی. دخترم! در رفع حجب کوش نه در جمع کتب. گیرم کتب عرفانی و فلسفی را از بازار به منزل و از محلی به محلی انتقال دادی، یا آن که نفس خود را انبار الفاظ و اصطلاحات کردی و در مجالس و محافل آنچه در چنته داشتی عرضه کردی و حضار را فریفته معلومات خود کردی و با فریب شیطانی و نفس اماره خبیث تر از شیطان، محموله خود را سنگین تر کردی و با لعبه ابلیس مجلس آرا شدی و خدای نخواسته غرور علم و عرفان به سراغت آمد - که خواهد آمد - آیا با این محموله های بسیار به حجب افزودی یا از حجب کاستی؟ خدای عزوجل برای بیداری علما آیه شریفه "مثل الذین حملوا التوراة" را آورده تا بدانند انباشتن علوم، - گرچه علم شرایع و توحید باشد - از حجب نمی کاهد، بلکه افزایش می دهد و از حجب صغار او را به حجب کبار می کشاند. نمی گویم از علم و عرفان و فلسفه بگریز و با جهل، عمر بگذران، که این انحراف است. می گویم کوشش و مجاهده کن که انگیزه الهی و برای دوست باشد و اگر عرضه کنی برای خدا و تربیت بندگان او باشد، نه برای ریا و خودنمایی. . . " (10)

این نکته لطیف و ظریف را هم بخوانیم:

"همچون عاشق بی سوادی که به سواد نامه محبوب نظر کند و دل خوش دارد که این نامه محبوب است و همچون پارسی زبان پریشان عربی ندانی که قرآن کریم را خواند و چون از اوست، لذت برد و حالی به او دست دهد که هزاران بار بهتر از ادیب دانشمندی است که به اعراب و مزایای ادبی و بلاغت و فصاحت قرآن سرخود را گرم کند و فیلسوف و عارفی که به مسائل عقل و ذوقی آن بیندیشد و از محبوب غافل باشد، چون مطالعه کتب فلسفی و عرفانی که به محتوای کتاب مشغول و به گوینده آن کاری ندارد. " (11)

حضرت امام "قدس سره" در یک نامه عرفانی دیگر خطاب به فرزند گرامی شان حاج سید احمد آقا، نکاتی در همین مقوله دارد که جملاتی هم از این نامه تقدیم می شود:

". . . پس میزان عرفان و حرمان، "انگیزه" است. هر قدر انگیزه ها به نور فطرت نزدیک تر باشند، از حجب، حتی حجب نور وارسته تر، به مبدا نور وابسته ترند، تا آنجا که سخن از وابستگی نیز کفر است. " (12)

در همین نامه می خوانیم:

". . . کوشش کن کلمه توحید را که بزرگترین کلمه است و والاترین جمله است از قلت به قلبت برسانی که حظ عقل همان اعتقاد جازم برهانی است و این حاصل برهان اگر با مجاهدت و تلقین به قلب نرسد، فایده واثرش ناچیز است. چه بسا بعض از همین اصحاب برهان عقلی و استدلال فلسفی بیشتر از دیگران در دام ابلیس و نفس خبیث می باشند - پای استدلالیان چوبین بود - و آنگاه این قدم برهانی و عقلی تبدیل به قدم روحانی و ایمانی می شود که از افق عقل به مقام قلب برسد و قلب باور کند آنچه را استدلال، اثبات عقلی کرده است. " (13)

حضرت امام"ره" در نامه عرفانی دیگری که برای خانم فاطمه طباطبایی در سال 65 (سه سال پیش از ارتحالش) نوشته است، اینگونه می نگارد:

". . . در جوانی که نشاط و توان بود با مکاید شیطان و عامل آن که نفس اماره ست سرگرم به مفاهیم و اصطلاحات پرزرق و برقی شدم که نه از آنها جمعیت حاصل شد. نه حال و هیچ گاه در صدد به دست آوردن روح آنها و برگرداندن ظاهر آنها به باطن و ملک آنها به ملکوت برنیامدم و گفتم: "از قیل و قال مدرسه ام حاصلی نشد، جز حرف دلخراش پس از آن همه خروش" و چنان به عمق اعتبارات فرو رفتم و به جای رفع حجب به جمع کتب پرداختم که گویی در کون و مکان خبری نیست. جز یک مشت ورق پاره که به اسم علوم انسانی و معارف الهی و حقایق فلسفی طالب را که به فطرت الله مفطور است از مقصد باز داشته و در حجاب اکبر فرو برده.

اسفار اربعه با طول و عرضش از سفر به سوی دوست بازم داشت، نه از فتوحات فتحی حاصل و نه از فصوص الحکم حکمتی دست داد، چه رسد به غیر آنها که خود داستان غم انگیز دارد. " (14)

و به فرزندش چنین نصیحت می کند:

". . . پس از این پیر بینوا بشنو که این بار را به دوش دارد و زیر آن خم شده است; به این اصطلاحات که دام بزرگ ابلیس است بسنده مکن و در جستجوی او جل و علا باش. جوانی ها و عیش و نوشهای آن بسیار زودگذر است که من خود همه مراحلش را طی کردم. " (15)

خلاصه سخن آنکه در مراحل سلوک و کمال نفس، باید این چهار گام را برداشت:

اول: در پوسته ظاهری عبادت نماندن و به ژرفای عبودیت رسیدن دوم: دربند اصطلاحات علمی و دروس مدرسه ای، از نورانیت قلب محروم نگشتن سوم: دفتر و بساط درویشی و عرفانی نگشودن و از حصار الفاظ به درون عرفان ناب پای نهادن چهارم: رسیدن به مرحله فنا و بیخودی و رستن از همه تعلقات خودی و تعینات فردی که محصول "عشق" است و این وادی با اصطلاحات می و باده و شراب و مستی بیان می شود.

پایان این نوشتار را غزل دیگری از حضرت امام"قدس سره" قرار می دهیم که از این شیفتگی و شیدایی و سرمستی از باده عشق و محبت الهی و شوق رفتن و رسیدن و حیرانی و پریشانی لبریز است. آری، غزل "محفل دلسوختگان" (ص 66) :

عاشقم، عاشق و جز وصل تو درمانش نیست کیست کاین آتش افروخته در جانش نیست جز تو در محفل دلسوختگان ذکری نیست این حدیثی است که آغازش پایانش نیست راز دل را نتوان پیش کسی باز نمود جزبر دوست که خود حاضر و پنهانش نیست با که گویم که بجز دوست نبیند هرگز آنکه اندیشه دیدار به فرمانش نیست گوشه چشم گشا بر من مسکین بنگر ناز کن ناز، که این بادیه سامانش نیست سرخم باز کن و ساغر لبریزم ده که بجز تو سرپیمانه و پیمانش نیست نتوان بست زبانش ز پریشان گویی آنکه در سینه بجز قلب پریشانش نیست پاره کن دفتر و بشکن قلم و دم دربند که کسی نیست که سرگشته و حیرانش نیست.