انسان شناسی منحصر به فلسفه نیست

گفت وگو با محمد رضا بهشتی

انتخاب، 21 و 23/6/81

انسان شناسی فلسفی، هر چند به صورت یک رشته در مباحث فلسفی بسیار دیر پدید آمد، از لحاظ موضوعی از دیرباز مطرح بوده است . انسان شناسی فلسفی با انسان شناسی علمی تفاوت هایی دارد; در میان عالمان انسان شناس بیشتر ابعاد کمی و تجربی پدیده های انسانی مد نظر است; اما در انسان شناسی فلسفی، هدف کوشش برای جمع زدن دستاوردهای علوم مختلفی است که درباره انسان وجود دارد . فراتر از این، می توانیم بگوییم حتی در بن «علوم » و نوع روش و رهیافتی که نسبت به انسان دارند، تلقی فیلسوفانه ای از انسان نهفته است . در واقع، انسان شناسی فلسفی، زیر بنای علوم است و مقصود از انسان شناسی فلسفی نیز فقط حاصل جمع علوم دیگر نیست .

یکی از مباحثی که در انسان شناسی فلسفی وجود دارد، آن است که آیا ویژگی خاص انسان، به عنوان موجودی از موجودات این عالم، را می توانیم به دست آوریم؟ در این باب آرای تنوعی وجود دارد . طبق تعاریف قدیم، انسان «حیوان ناطق » است; اما بر اساس تعاریف جدیدتر، به خصوص دو سده گذشته، اوصاف دیگری درباره انسان مطرح شده است; اوصافی چون «ابزارساز بودن » ، «نهادساز بودن » و ... .

انسان شناسی منحصر به فلسفه نیست و در دایره علوم و ادیان نیز مطرح است . انسان شناسی در دایره ادیان، از پیشینه بیشتری برخوردار است و همچنین بیشترین تاثیر را در طول تاریخ بشر داشته است .

آقای بهشتی در ادامه به جایگاه انسان شناسی فلسفی در سنت فکری خودمان اشاره می کند . به نظر ایشان، کمتر اثری از فیلسوفان مسلمان را می توان یافت که در آن، مباحث مربوط به انسان ، به گونه ای حاشیه ای یا پراکنده به چشم نخورد; اما تاکنون به صورت متمرکز بر روی این موضوع کار نشده است . موضوع انسان از منظر فلسفی و حتی از منظری غیر فلسفی کمتر در آثار فلاسفه ما به صورت متمرکز رخ می نماید . البته این وضعیت منحصر به سنت فکری ما نیست .

سؤال دیگری که درباره انسان شناسی فلسفی بنیادین پیش می آید و آقای بهشتی بدان پاسخ می گوید، آن است که آیا آنجا که ظاهرا چیستی انسان تنها از طریق تجلیات بیرونی وجود انسانی قابل دریافت است و شناخت این تجلیات را نیز علوم مختلفی نظیر تاریخ و جامعه شناسی و ... بر عهده دارند، دیگر چیزی باقی می ماند که به طور بنیادین، موضوع پرسش انسان شناسی فلسفی باشد .