یکی از سنتهای پسندیده و خدمتهای شایسته ای که از دیر زمان برآمدن خورشید جهانتاب اسلام تاکنون در میان محدّثان با درایت و عالمان شریعت و سالکان طریقت، به کثرت معمول بوده و مشتاقانه رواج پیدا نموده است؛ اهتمام به تألیف آثاری با عناوینی همچون اربعین، اربعون حدیثا، اربعون کلمه، الاربعین عن الاربعین من الاربعین و گرد آوردن دفاتر معرفت و برگهای زرّینی در قالب چهل حدیث با ویژگیهای مشترک، یا یکسان، یا درباره یک موضوع و یا موضوعات گوناگون است.
فراوانی و شمارگان اربعینیات
با مراجعه به فهرست نسخه های خطّی منتشر شده از کتابخانه های ایران و جهان و تأمّل در آمار کتابهای چاپی امروز به آثار پُرشماری از این دست برمی خوریم؛ چنانکه تنها در ذریعه از هفتاد و شش اربعین1 و در فهرست کتابهای حدیثی دارالکتب ظاهریه دمشق از چهل و شش اربعین و در جلد نخست فهرست نسخه های خطّی دارالکتب مصر از صد و چهل اربعین و در جلد دوم از پانزده عنوان اربعین سخن به میان آمده است تا آنجا که مجموع عناوین نگارشهای چهل حدیثی را تا هزار هم گفته اند.2
ریشه ها و انگیزه ها
چهل حدیثها با هر نیت و یا انگیزه ای که پدید آمده باشد بخش پُر ارج و قابل توجهی از منابع حدیثی مسلمانان را به خود اختصاص داده است.3
اما گویی سبب اصلی پرداختن به آن، وجود و نمود توصیه به «حفظ» چهل حدیث از سوی پیامبر اکرم(ص) باشد که فرمود:
«مَن حَفِظ مِن أمّتی أربعین حدیثا ـ ممّا یحتاجون مِن أمر دینهم ـ بعثه اللّه فی یوم القیامة فقیها عالما.
از امّت من هر آنکه چهل حدیث پیرامون آنچه در امر دین بدانها نیازمند است به حافظه سپارد، خداوند نیز وی را در روز رستخیز در شمار دانشمندان و دین پژوهان برخواهد انگیخت.
این روایت ـ که در زمره احادیث مشهور4 وارد شده و بعدها نیز به تواتر5 آن از طریق شیعه6 و سنّی7 حکم داده شد ـ آنچنان موجب رونق کار و بار اربعین نگاری شد که حتّی عالِمانی همانند شرف الدین نووی و ملاّ اسماعیل خواجویی، از جمله گواهی دهندگان به ضعف سند این حدیث8، خود دست به جمع آوری و نگارش چهل حدیث بردند.
روشن است که مدتها پس از این، به علت وجود روایتهایی که در مضمون و الفاظ، تفاوتها و شباهتهایی با حدیث حاضر داشت و از دیگر ضبط های آن به جای «من حفظ»: من حمل، من کتب، من نقل؛ به جای «دینهم»: دینها؛ به جای «عالما فقیها»: فی زمرة الفقهاء والعلماء، و کنت له یوم القیامة شافعا و شهیدا، ادخل من أیّ باب الجنّة شئت، کتب فی زمرة العلماء و حُشر فی زمرة الشهداء بود، علمای حدیث در معنا کردن آن اختلافهای فراوان نمودند و در تأویل آن به احادیث دیگر روی آوردند.
ولی آنچه مسلم می نماید تأکید یکسان همگی اینگونه احادیث بر عدد «چهل»9 و ترویج و نشر پیام شریعت و نگاهداری آن از نابودی در قالب چهل آوای خواندنی با کتابت است10 و در یاد سپردنی که مراتب از بر خواندن، شناخت مفاهیم، عمل به آن، کوشش در عدم تحریف، تحمل و ضبط حدیث، بنا بر ضوابط علم درایه را شامل می شود.11
نخستین چهل حدیث
در هر دانشی توجه به دانستن نخستین روی آورندگان به آن و قلمزنان درباره آن شاید به خاطر گفته «الفضل للمتقدم» نه تنها بی فایده نیست که از دیرباز بشر را به کنجکاوی واداشته است. درباره اولین چهل حدیثی که فراهم آمد هر چند که باید به کتابخانه ها و فهرستهای هر یک مراجعه نمود ولی نتیجه به دست آمده نیز چندان مورد اعتماد نخواهد بود؛ چه، امکان بازماندن نسخه ای از ورود به کتابخانه ها و یا درج در فهرستها و یا از میان رفتن آن ناممکن نیست.
به هر روی و با آنکه شیعیان و بسیاری دیگر آغاز نهضت شکوهمند اربعین نگاری را از زمان حیات رسول خدا(ص) دانسته و عبداللّه بن مبارک مروزی (متوفای 181ق) را به عنوان یکی از پایه گذاران اصلی این مجموعه ها شناسانده اند12؛ نخستین نسخه های اربعین حدیث ـ براساس اطلاعات موجود از نسخه های موجود ـ را می توان در اربعین13 ابوالحسن محمد بن اسلم بن سالم کندی طوسی (متوفای 242ق) از ثقات محدثان خراسان و اربعین حافظ ابوالحسن مؤیّد بن محمد بن علی قرشی طوسی (متوفای 242ق) از پیشوایان محدثان سراغ گرفت. هر دو نسخه در دارالکتب ظاهریه موجود است و از آن رو که بدون تاریخ نگارش هستند و با توجه به تاریخ درگذشت نویسندگان آنها، باید هر دو را ـ با هم ـ به عنوان نخستینها معرفی و ثبت نمود.14
شیوه نامه های فراهم آوری چهل حدیث
چهل حدیثهای آغازین هدفی جز جمع آوری «چهل» حدیث و شرح و توضیح کلمات و ترکیبات مشکل نداشت، ولی بعدها فراهم آورندگان این آثار ـ بنابر ذوق و شیوه بینش دینی ـ هر یک در گزینش روایات، شیوه هایی اختیار کردند و جانب خاصی را در نظر گرفتند و به موضوعات و مباحث ویژه ای توجه نشان دادند؛ چنانکه جمعی در اصول و فروع و احکام دین، عده ای در جهاد، برخی در ادب، بعضی در مواعظ و خطب، و گروهی در زهد15 اربعینهایی نگاشتند.
اربعون حدیثا من اربعین کتابا لاربعین اماما عن اربعین شیخا متصلین باربعین صحابیا16 و اربعین من مدن الکبار عن اربعین صحابیا لاربعین تابعیا17 از نمونه های موفق زمانه خویش بودند و پس از آن، ابن عساکر چهل حدیث از چهل شیخ از چهل شهر مختلف شنید و سپس آنها را در دو جزء به رشته تحریر کشید.18 عافقی از راویان چهل قبیله و رهاوی از راویان چهل شهر به گردآوری چهل حدیث پرداختند.19 ابن زهره پیرامون حقوق برادران دینی، محمد مهدی تنکابنی درباره متعه، جعفر بن محمد تهرانی در مسح دو پا و دلدار علی هندی در موضوع فضیلت دانش، چهل حدیث گرد آوردند. عبدالرحمان بن احمد بن حسین خُزاعی الاربعون فی فضائل علیٍ امیرالمؤمنین را پرداخت.20
برخی محدثان، موضوعی خاص را انتخاب کرده و چهل حدیث از چهارده معصوم(ع) درباره آن آوردند. گروهی به تنوع در احادیث گراییدند و یا چهارده چهل حدیث نگاشتند و یا با انتخاب چهل موضوع، برای هر موضوع چهل حدیث نگاشتند.
عده ای مضمون چهل حدیث را در ابیاتی به نظم کشیدند. دسته ای از فقیهان که آهنگ پدید آوردن کتابی فقهی داشتند آن را در قالب چهل حدیث عرضه نمودند تا علاوه بر وظیفه علمی، مصداق روایت مذکور نیز شده باشند. بسیاری کتاب اربعینشان را به روایاتی در فضل و فضیلت، فضائل و مناقب و اثبات خلافت و امامت خاندان پیامبر(ص) اختصاص دادند، به صورتی که تنها در فضائل امیر مؤمنان بیش از هفتاد اربعین به دست ما رسیده است.21
از میان این تعداد چشمگیر می توان به اسعد بن ابراهیم بن حسن حلّی اشاره کرد. وی به نگارش اربعون حدیثا فی الفضائل والمناقب پرداخت و دلیل آن را گفته شافعی و احمد بن حنبل دانست.
گفتار احمد بن حنبل براساس الهامی از جانب رسول خدا(ص) در خواب بود که:
من امتم را به چهل حدیث راجع به سنت فرمان دادم؛ آیا فضائل اهل بیتم در شمار سنت نیست؟22
اربعینیات درباره امام مهدی(ع)
در میان بازار گرم و پویای جمع چهل حدیث، دانشوران شیعه و اهل سنت بسیاری از چهل حدیثهای خود را به سخنان، گفته ها، فضائل و مناقب بی شمار امام غائب اختصاص داده و به عنوان یکی از عمده ترین و بارزترین مسائل دینی مورد نیاز مردم بدان نگریسته اند. آنان به دلیل مقید بودن به عدد «چهل»، تنها به گوشه هایی بسیار محدود از احادیث، سخنان، فضائل، شؤون و مقامات امام زمان(عج) اشارت کرده ولی در عوض با گزیده گویی و ایجاز درخشان، آثار دایرة المعارف گونه ای را پدید آورده اند. در این مجال می توان ـ برای نخستین بار ـ به فهرستی توصیفی از اینگونه اربعینیات به ترتیب تاریخی چنین اشاره نمود:
1 ـ الاربعون حدیثا فی امر المهدی:23 ابو نعیم احمد بن عبداللّه اصفهانی (334-430ق)؛ مجموعه ای از چهل حدیث با سلسله اسناد خود از رسول اکرم(ص) که کهن ترین اربعین درباره امام زمان(عج) به شمار می رود.
متن آن با حذف سند در اعیان الشیعه24 از سید محسن امین عاملی، بحارالانوار25 از محمد باقر مجلسی، حجت بالغه از سید عبدالحجت بلاغی، عرف الوردی فی اخبار المهدی26 از جلال الدین سیوطی، غایة المرام از سید هاشم بحرانی27، حدیقة الشیعة28 از مقدس اردبیلی، کشف الغمة29 از علی بن عیسی اربلی و نامه دانشوران ناصری30 درج، و نقل ها و آگاهی هایی از آن در کشف المخفی فی اخبار المهدی از یحیی بن حسن بطریق31، اربعین ماحوزی32 و احقاق الحق33 ذکر شده است.
رساله مورد بحث را نباید با نگارش دیگر ابونعیم با نام ذکر المهدی و نعوته و حقیقة مخرجه و ثبوته و یا نعوت المهدی و خروجه و ما یکون فی زمانه و مدته شامل چهل و نه روایت از پیامبر(ص) و صد و هفت روایت دیگر درباره امام مهدی ـ که ابن طاووس از آن گزارشی ارائه نموده است34 ـ یکی دانست.35
اربعون حدیثا فی أمر المهدی در قرن ششم در حوزه علمیه ابوعلی صدفی در شهر «مُرسیه» به عنوان کتاب درسی تدریس می شده و از جمله حافظ عیاض بن موسی یحصبی در 32 سالگی به سال 508 ق. آن را نزد ابوعلی صدفی خوانده است.36.
نسخه ها: 1. کتابخانه سید محمد صادق آل بحرالعلوم در نجف، به کتابت همو؛ 2. کتابخانه ای شخصی در قم؛ 3. کتابخانه علی قلی میرزا در تهران؛ 4. کتابخانه فخرالدین نصیری در تهران، کتابت فخرالدین، پایان کتابت در 18 رجب سال 838 ق.37؛ 5. کتابخانه مرحوم ملک زاده.38
1-1. ترجمه أربعون حدیثا فی أمر المهدی، ابونُعیم، مترجم: ابوالحسن علی بن حسن زواره ای (م947ق).
این ترجمه در ضمن ترجمه کشف الغمه، مسمّی به ترجمة المناقب درج شده و نسخه هایی از آن در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی و کتابخانه آیت اللّه مرعشی موجود است.
1-2. ترجمه أربعون حدیثا فی أمر المهدی، ابونُعیم، مترجم: میرزا محمد ملک الکتاب.
به همراه اکسیرالتواریخ، بمبئی، 1308ق چاپ شده است.
1-3. دیگر ترجمه های أربعون حدیثا فی أمر المهدی، ابونُعیم، از آنجا که این اربعین در کتابهای دیگری که ذکر آنها گذشت درج شده است پس به عنوان مثال ترجمه آن را می توان در جلد هفتم نامه دانشوران ناصری، حدیقة الشیعة، ترجمه های بحارالانوار و همگی ترجمه های کشف الغمّة یافت.
1-4. حجّت بالغه در ترجمه و شرح أربعون حدیثا فی المهدی از ابونُعیم، سیّد عبدالحجّت بلاغی (متوفای 1397ق)، چاپخانه خواجه، 1383ق، 268ص، وزیری.
2. الاربعون فی ذکر المهدی من آل محمد، حافظ ابوالعلاء حسن بن احمد عطار همدانی مُقری (488-569 ق).
ابن ابی الرضا در الاجازة الکبیرة39 از آن یاد نموده و نقلهایی از آن در ذخائرالعقبی فی مناقب ذوی القربی40 از محبّ الدین طبری (متوفای 694ق.) و فرائد السمطین41 از ابراهیم بن محمد جوینی (متوفای 730ق.) آمده و حسن بن ابی الحسن دیلمی در قواعد عقائد آل محمد از آن اقتباس نموده است.
3. اربعون حدیثا فی المهدی، سراج الدین محدث بغدادی قزوینی (قرن ششم).
سید حیدر آملی در جامع الاسرار42 از آن یاد کرده است.43
4. کفایة المهتدی فی معرفة المهدی، سیّد محمّد میرلوحی اصفهانی44 (زنده در 1085ق)45. ترجمه، تفسیر و شرح چهل حدیث از کتاب اثبات الرجعه نوشته فضل بن شاذان (متوفای 260ق.).
ارزشهای کفایة المهتدی را که توسط علی اکبر مهدی پور در دست تصحیح است ظاهرا باید در استفاده از منابعی که هم اکنون مفقود شده اند همچون کتب فضل بن شاذان و فرج الکبیر محمد طرابلسی جستجو نمود.
نسخه ها: 1. کتابخانه الزهراء، بدون شماره، با تصحیح و مهر مؤلف، 2. کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره 833، 126 برگ، به خط مؤلف46؛ 3. کتابخانه میرزاحسین نوری؛ 4. کتابخانه سید آقا بن سید اسداللّه بن سید حجة الاسلام اصفهانی، کتابت محمد مؤمن بن عبدالجواد در 7 ربیع الثانی 1085ق؛ 5. کتابخانه وزیری یزد، شماره 512، کابت اسماعیل بن شاه قلی در 1106ق، 129 برگ.
4-1. گزیده کفایة المهتدی، سید محمد میرلوحی، تلخیص توسط یکی از شاگردان میرلوحی.
نسخه: کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران، شماره 1122.
4-2. گزیده کفایة المهتدی، سیدمحمد میرلوحی، تلخیص توسط گروه محققان، تهران، وزارت ارشاد، چاپ اول 1373ش، بیست و هفت + 364ص، رقعی.
شیوه نامه محققان این اثر در گزینش مطالب، حذف ایرادها و اعتراضهای میرلوحی بر علامه مجلسی و باقی گذاردن دیگر مطالب بوده است که البته در مقدمه از ذکر این شیوه گزینش خودداری نموده اند.
5. کشف الحق (الاربعین)، میر محمد صادق خاتون آبادی (متوفای 1272ق.)، اصفهان، [چاپ اول [1373ق، 236ص، وزیری؛ به تصحیح و تعلیق داوود میرصابری، تهران، مؤسسه امام مهدی، [چاپ دوم [1361ش، ح+ 239ص، وزیری.
این کتاب به اربعین خاتون آبادی شهرت داشته و به شرح چهل حدیث در دو بخش «قیام» و «رجعت» پرداخته و تألیف آن در 1263 ق. به انجام رسیده است.
6. اربعینیات، حسین عندلیب زاده همدانی (1287ش...).
وی برای هر یک از امامان، اربعینی نگاشته و آخرین جلد مجموعه را به امام زمان(عج) اختصاص داده است.
7. تبیین المحجة الی تعیین الحجة، میرزا محسن بن محمد مجتهد تبریزی (متوفای 1352ق.)، تهران، 1346ق، 418ص، رقعی.
8. چهل خبر در علامات ظهور مهدی منتظر، احمد هروی، یزد، گلبهار، چاپ اول 1368ق، 54ص، رقعی.
متن عربی و ترجمه فارسی چهل حدیث درباره نشانه های آخرالزمان.
9. الاربعون حدیثا فی من یملأ الأرض قسطا و عدلاً، هادی نجفی، قم، نشرالهدایة، چاپ اول محرم 1411ق، 91ص، وزیری.47
این کتاب توسط محمدرضا زادهوش زیر عنوان چهل حدیث درباره دادگستر جهان به فارسی ترجمه شده و آماده انتشار است.
10. چهل حدیث انتظار فرج حضرت مهدی، محمود شریفی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول 1370 ش، 72ص، پالتویی.
این کتاب که بیست و دومین چهل حدیث منتشر شده توسط این ناشر به شمار می رود، شامل چهل حدیث درباره انتظار است.
11. یوسف ناپیدای فاطمه زهرا، محمد خادمی شیرازی، تهران، میقات، چاپ اول 1370ش، 84ص، وزیری.
شامل متن عربی و ترجمه فارسی چهل حدیث.
12. شناخت امام عصر، احمد سیاح، تهران، نشر اسلام، چاپ اول 1370ش، 128ص، رقعی.
متن و ترجمه سی آیه از صد و سی و سه آیه ای از قرآن کریم که به ظهور امام غائب تفسیر و تأویل شده؛ متن و ترجمه چهل حدیث در فضائل و مناقب امام زمان(عج) به نقل از منتخب الاثر و یوم الخلاص؛ چهل قصیده و غزل در مدح امام زمان.
13. قیرخ حدیث [چهل حدیث از حضرت مهدی] : گروه نویسندگان، ترجمه از عربی به ترکی به صورت صفحه مقابل، حسین سرخابلی، تهران، بنیاد بعثت، چاپ اول 1371ش، 3 + 21ص، رقعی.
14. چهل حدیث پیرامون نور یزدان، علی اکبر مهدی پور، قم، حاذق، چاپ اول 1372ش، 120ص، رقعی.
احادیث این کتاب از چهل کتاب اهل سنت که فصلی از کتابشان را به امام زمان(عج) اختصاص داده اند استخراج شده و به ترتیب زمانی پیش رفته است.
15. چهل حدیث پیرامون یوسف زهرا، علی اکبر مهدی پور، قم، حاذق، [چاپ اول[ 1372ش، 120ص، رقعی.
احادیث این کتاب از چهل کتاب که توسط چهل نویسنده اهل سنت پدید آمده و اختصاصا به امام زمان(عج) پرداخته اند و از هر کتاب تنها یک حدیث استخراج شده و به ترتیب زمانی پیش رفته است.
16. چهل حدیث از «غیبت» فضل بن شاذان، علی اکبر مهدی پور، قم، حاذق، چاپ اول 1373ش، 120ص، رقعی.
با هدف بازسازی و احیای متن مفقود کتاب غیبت از فضل بن شاذان از کتابهای مختصر اثبات الرجعة و کفایة المهتدی استخراج شده است.
17. چهل حدیث در پرتو چهل آیه در فضائل حضرت ولی عصر، گروه نویسندگان، تهران، وزارت ارشاد، چاپ اول [1374 ش]، 83ص، پالتویی.
این کتاب که پنجمین چهل حدیث منتشر شده توسط این ناشر به شمار می رود، شامل چهل آیه از قرآن مجید که با عنایت به چهل حدیث به امام زمان(عج) تأویل شده است می گردد.
18. چهل حدیث در فضائل حضرت ولی عصر، گروه نویسندگان، تهران، خانه کتاب ایران، چاپ اول 1416ق، 68ص، پالتویی.
احادیث از منابع هر دو گروه شیعه و سنی استخراج شده است.
19. چهل حدیث سیره مهدوی، محمود مدنی بجستانی، قم، نشر معروف، 1377ش، 80ص، پالتویی.
20. چهل حدیث پیرامون مهدی آل الرسول، علی اکبر مهدی پور، چاپ نشده است.48
احادیث این کتاب از چهل کتاب که توسط چهل نویسنده اهل سنت پدید آمده و اختصاصا به امام زمان(عج) پرداخته اند و از هر کتاب تنها یک حدیث استخراج شده است.
21. چهل حدیث پیرامون مهدی فاطمه، علی اکبر مهدی پور، چاپ نشده است.49
احادیث این کتاب شامل چهل حدیث از چهل صحابی پیامبر اکرم(ص) می شود.
علاوه بر چهل حدیثهای مذکور که به صورت مستقل و اختصاصی به امام زمان پرداخته اند می توان از دو دسته دیگر از چهل حدیثها سخن به میان آورد: اربعینهایی که به جمع چهل حدیث از چهارده معصوم پرداخته و چه بسا صفحاتی را به احادیثی از امام عصر و یا روایاتی درباره ایشان اختصاص داده اند؛ و دسته دیگری که به گردآوری چهل حدیث از «هر یک» از معصومان روی آورده و در حقیقت، چهارده «چهل حدیث» را در مجموعه ای گرد آورده اند.
بدیهی است که مجموعه های گروه نخست از بحث و دامنه این کتابشناسی خارج اند اما کتابهای دسته دوم، از آن جهت که در حقیقت اربعینی مستقل را در ضمن مجموعه ای آورده اند، لازم می سازد تا به نمونه هایی از آنها اشاره کنیم:
22. از هر معصوم چهل حدیث، محمدعلی کوشا، قم، سینا، [چاپ اول[ 1373ش، 320ص؛ قم، سینا، ویرایش دوم، چاپ دوم 1374، 350ص.
ارائه متن و ترجمه فارسی چهل حدیث از چهارده معصوم به همراه شرح زندگانی هر یک از معصومان.
23. سیره و سخن پیشوایان، محمدعلی کوشا، قم، پارسایان، 1376ش، 382ص.
زندگانی چهارده معصوم را آورده و از هر یک چهل حدیث نقل نموده است.
24. گلواژه های پاکان، ناصر پاک پرور، تهران، مدرسه، 1376ش، 276ص، وزیری.
تنظیم و ترجمه چهارده چهل حدیث از چهارده معصوم(ع).
25. الاربعون حدیثا عن کل معصوم، علی پناه اشتهاردی، تصحیح کمال کاتب، قم، مؤسسه سیدة معصومه، چاپ اول شوال 1420ق، 259ص، وزیری.
متن عربی چهل حدیث از چهارده معصوم(ع) در چهارده بخش فراهم آمده و گاه با شرح و توضیح اندکی از سوی مؤلف همراه است. أربعون حدیثا عن الامام المهدی المنتظر در صفحات 221 تا 240 درج شده است.
