این حکایت: جغرافیا
بیا حکایت جغرافی را جور دیگر آغاز کنیم:
خداوند در قرآن می فرماید: «وفی الارض ایات للموقنین و فی انفسکم افلا تبصرون » در زمین برای اهل یقین نشانه هایی است و در خود شما نیز، آیا نمی نگرید؟
ببین! «افلا تبصرون » در قرآن، یک هشدار است یا بهتر بگویم یک فراخوان است . یک دعوت عمومی است . یعنی بسم الله، چشم تان را باز کنید . خوب ببینید، خوب توجه کنید و خوب بفهمید، که زمین و آنچه در آن است نشانه خداست . که حتی خود شما هم نشانه بزرگی و عظمت اویید .
می دانی علمی که به مطالعه زمین و نقش انسان در آن می پردازد کدام است؟
می دانی از میان مسلمانان اولین قدم را برای این نگاه ارزشمند به زمین چه کسی یا چه کسانی برداشتند؟
می دانی با چه انگیزه ای به سراغ شناخت زمین رفتند؟
می دانی دریافت ها و دستاوردهایشان چه بود؟
می دانی آثاری که از آنان باقی مانده است کدامند؟ ...
گوش کن تا برایت بگویم .
× × ×
اگر چه پیدایش علم جغرافیا به حدود 2300 سال پیش از این برمی گردد و نخستین اقوامی که بدان توجه کردند یونانیان بودند اما مسلمین به علت وسعت تحقیقاتشان و نیز شیوه ارائه آنها، بر یونانیان پیشی گرفتند .
اهمیت تحقیقات مسلمین در جغرافیا از جهات متعددی است . آنان از راه دریا تا چین و هند و کره و حتی ژاپن سفر کردند و از راه زمین نیز سرزمین های آسیای مرکزی را دیدند و شناختند .
آنان به توصیف راه ها و مسیرهای میان شهرها می پرداختند و در کتب خود، طول و عرض جغرافیایی بلاد را ذکر می کردند . همچنین وضعیت منازل و بنادر مختلف را به دقت گزارش می کردند . جغرافی دانان مسلمان، هم به بیان احوال و عوارض طبیعی توجه داشتند و هم جغرافیای انسانی را از نظر دور نمی کردند . بهترین گواه بر این مدعا آثار «مسعودی » و «بیرونی » است که در آنها آداب معیشت اقوام مختلف، انواع حرفه ها و صنایع، عقاید و سنت های آنها آورده شده است .
ویژگی مهم و قابل تحسین پژوهش های مسملین در جغرافی آن بود که غالب اطلاعاتشان نقل مندرجات کتب دیگران نبود بلکه تجربه های شخصی و مشاهدات فردی خود را ذکر می کردند . از این رو موفق به تالیف آثاری گرانقدر مانند دایرة المعارف بزرگ جغرافیایی یاقوت (معجم البلدان) شدند که در جغرافیا و احوال شهرها و اقوام عالم، مقامی والا دارد .
× × ×
محققان مسلمان از یک سو می خواستند مکان هایی را برای ساختن معابد و مساجد و آرامگاه ها و مراکز تشرف بیابند و از سوی دیگر باغ ها و مناظری ایجاد کنند که جلوه ای از زیبایی بهشت را به آنان بنماید و متذکرشان کند، پس ناگزیر از علم جغرافیا بودند .
به علاوه یافتن قبله که سمت و سوی عبادات را نشان می دهد از طریق جغرافی میسر است . حتما آیاتی را که دعوت به سیر و سفر در زمین و عبرت آموختن از اقوام پیشین می کند بخوان بشمار تا متوجه شوی گردشگری که از لوازم جغرافیاست چقدر مورد توجه قرآن کریم است .
در ضمن یادت باشد که افزایش فتوحات و گسترش تجارت با شهرهای دور و نزدیک نیز در روی آوردن مسلمین به این علم موثر بوده است .
× × ×
حالا به سراغ جغرافی نویسان جهان اسلام برویم .
قدیمی ترین آنان «یعقوبی » و «ابن خرداد به » هستند که اولی پدر علم جغرافیا در میان مسلمانان است . او فردی جدی در تحقیق و پژوهش است و از نوجوانی عادات داشت به هر شهری که می رود از مردم آنجا درباره ویژگی های شهر سؤال کند و جواب ها را به دقت بنویسد . کتاب معروف او «البلدان » نام دارد .
«ابن خرداد به » نیز کتاب مشهوری درباره راه ها و کشورهای گوناگون نوشته است که با نام «المسالک والممالک » شناخته می شود .
«ادریسی » و «ابوالفداء» نیز دو جغرافی دان مسلمان هستند که در مغرب زمین بسیار شناخته شده اند و اعتباری فراوان دارند . شاید برایتان جالب باشد که کتاب «نزهة المشتاق » ادریسی به صورت کامل توسط «ژوبر» به فرانسه ترجمه شد و در اروپا تاثیر قابل توجهی داشت . همچنین «تقویم البلدان » اثر ابوالفداء نیز حتی در نیمه اول قرن هفدهم مورد استفاده اروپایی ها بود .
قدامه، جیهانی، اصطخری، ابن حوقل، یاقوت و ... از دیگر چهره های درخشان علم جغرافیا در میان مسلمانانند .
راستی بد نیست برای اینکه به حضور فعال مسلمانان در گوشه و کنار دنیا پی ببری، از این اطلاعات هم بهره مند شوی .
× قبل از مارکوپولو یک سیاح مسلمان - سلیمان تاجر - از چین دیدن کرد و وصف پنج قرن مشهودات او در روایت «ابوزید سیرانی » باقی است .
× قرن ها قبل از اروپایی ها، مسلمین ژاپن را شناختند . نام این سرزمین را «محمود کاشغری » «جبرکه » یاد می کند و رشیدالدین فضل الله «چیمنگو» و این همان است که مارکوپولو با «ژیپنگو» یاد می کند .
× قدیمی ترین اطلاعات جغرافیایی در باب روسیه گزارش «ابن فضلان » است که از جانب المقتدر خلیفه عباسی به دربار شاه بلغار رفته و گزارش او در «معجم البلدان » یاقوت نقل شده است .
× بعضی جغرافیانویسان اسلام ظاهرا از روی فرضیات یا اطلاعات هندوان، قرن ها پیش از کشف قاره امریکا، برخوردند به اینکه در آن سوی نیمکره مسکون هم باید خشکی باشد و همین فرضیه بود که وقتی به کریستف کلمب رسید، وی را به کشف قاره جدید رهنمون شد .