ترس (۱)

یکی از مشکلات روانی در بین برخی انسان ها، مساله ترس است که در روانشناسی از آن تعبیر به فوبیا می شود و در لسان قرآن و روایات اهل بیت ( علیهم السلام) از تعابیری چون: خوف، خشیت نام برده شده است . گر چه خوف و خشیت نه تنها مشکل روانی نیست، بلکه مورد توصیه آیات و روایات می باشد . (1) ترس مختص به قشر خاص یا سن خاصی نیست و کم و بیش افراد جامعه با آن دست به گریبان هستند و از آن رنج می برند .

مراحل ترس

ترس در وجود انسان مراحلی دارد . افراد در سنین مختلف به یک میزان و از موارد خاصی نمی ترسند . کودک تا سن سه سالگی، از مسائل خاصی می ترسد که شامل، ترس از تنهایی، جدایی از پدر و مادر، گریه دیگران، سر و صدا و ... می باشد . از سن چهار تا فت سالگی، کودک معمولا از حیوان، آب، خون، فضای بسته، دکتر و ... می ترسد . از سن هفت سالگی تا نوجوانی، کودک از محیط مدرسه، دوست و همکلاسی و معلم و ... وحشت دارد و این ترس به خاطر جدایی کودک از محیط خانوادگی است . در نوجوانی، ترس ها فرق می کند . نوجوان ها معمولا از آبرو می ترسند و وحشت دارند که آبرویشان برود و شخصیتشان خرد شود . آن ها از انتقاد وحشت دارند و لذا از امتحان می ترسند و گاه در جلسه امتحان حالشان به هم می خورد; زیرا می ترسند نمره بد بیاورند، همچنین از حسابرسی می ترسند و وحشت دارند .

از نصیحت کردن دیگران دوری می کنند; زیرا می ترسند از آن ها انتقاد شود و یا برخوردی از طرف ناصح صورت بگیرد که آبروی آن ها را برده و شخصیت آن ها را زیر سؤال ببرد .

بسیاری از نوجوان ها از مرگ می ترسند، از حسابرسی قیامت وحشت دارند و از حوادث می ترسند . در جوانی و بزرگسالی، ترس از مسائل دیگری است . بسیاری از افراد در این سنین، از امراض می ترسند، مخصوصا آن ها که از نظر روحی ضعف داشته باشند . و نیز از مشکلات می ترسند، از شکست ها وحشت دارند، از کارهایی که احتمال شکست در آن باشد، روی گردان هستند . در سنین بالاتر ترس از مرگ، از آینده و فرجام در دنیا بسیاری از افراد را رنج می دهد، پس ترس در سنین مختلف مراحلی دارد .

ترس مثبت

ترس همیشه جنبه منفی ندارد، بلکه یک ترس ارزشی در مکتب اسلام مطرح است که اسلام انسان ها را به اینگونه ترس تشویق و ترغیب کرده است . ترس مثبت، از آن جهت اهمیت دارد و بحثی قابل اجراست که آثار دنیوی و اخروی فراوانی برای انسان به همراه دارد . این ترس نه تنها باعث رکود و سقوط انسان نمی شود، بلکه عامل رشد در بعد معنوی، مادی و دنیوی انسان به شمار می رود . این جاست که اسلام نسبت به ترس مثبت تاکید دارد و آن را یک صفت ارزشی می شمارد و عقیده دارد که اگر انسان ترس مثبت را در خود تقویت کند، ترس منفی در او راه پیدا نخواهد کرد و به کمال و ارزش معنوی نیز دست پیدا خواهد کرد .

انواع ترس مثبت

ترس مثبت دارای عوامل متعددی است و ممکن است هر کدام از این عوامل موجب بروز ترس در برخی از افراد باشد . این ترس ها از آن جا مثبت است که عامل رشد برای انسان به شمار می رود و انسان از این ترس به مقامات، کمالات و ارزش های الهی و انسانی، دست پیدا می کند . از این رو، از آن به عنوان ترس مثبت و مورد تاکید یاد می شود و به کسی که این ترس را داشته باشد، انسان ترسو اطلاق نمی شود، بلکه این ترس زمینه نفی ترس های بیهوده و نابه جا است .

ترس از خداوند

بالاترین مرحله ترس مثبت، ترس از خداوند است . یعنی آن که انسان از خداوند بترسد، از مقام او خوف داشته باشد و این ترس او را از گناهان باز دارد و به سوی کمال انسانی رهنمون شود . در قرآن، آیات فراوانی پیرامون ترس از خداوند وجود دارد که خداوند مردم را به ترس از خود ترغیب کرده است .

در سوره مائده، آیه 44 می فرماید: «... فلا تخشوا الناس و اخشون ...» ; باید از مردم نترسید و از من بترسید . نشانه ایمان در انسان، این است که از خداوند بترسد . هر چه ملاک های ایمان در اعضاء و جوارح انسان قویتر باشد، ترسش از خداوند بیشتر است . حضرت علی ( علیه السلام) می فرماید: «از خدا طوری بترس که گویا از او هیچ اطاعت و فرمانبرداری نکرده ای و آن گونه به او امیدوار باش که گویا هیچ معصیت نکرده ای .»

آثار ترس از خداوند

ترس از خداوند، برای انسان آثار مثبتی به همراه دارد . هر کدام از این آثار، می تواند انسان را به ترس از خداوند ترغیب کند و به انسان روحیه ای دهد که فقط از خدا بترسد . ناگفته روشن است که کلیه اخلاقیات و روحیات انسان در اعمال او تاثیر می گذارند . اگر این اخلاق و روحیه بر میزان خداشناسی و محور ایمان باشد، آثار مثبتی نیز در پی خواهد داشت . آثار اعمال انسان هم در دنیا مشهود است و هم در آخرت . انسان از عکس العمل اعمالش بهره برداری می کند و از نیکی های عمل صالح بهره مند و از عقوبت اعمال زشت منزجر و ناراحت می شود وکیفیت آن را می بیند; زیرا این وعده خداوند است: «کسی که ذره ای خوبی کند، نتیجه آن را می بیند و کسی که ذره ای بدی کند، نیز از نتیجه آن مصون نخواهد بود» . (2) شناختن راه حق و پیروی از آن، نشانه عقل سلیم در انسان است و انسان عاقل سعی می کند، با انجام خوبی ها و شناخت آن زندگی و سعادت دنیوی و اخروی خود را تامین کند .

آثار دنیوی

ترس از خداوند، برای انسان، آثار روحی، معنوی و مادی در دنیا به همراه دارد و همین آثار نیک در دنیاست که در آخرت نیز انسان را سعادتمند می گرداند . پیرامون آثار دنیوی ترس از خداوند، روایات فراوان است . در این جا، تنها گذری کوتاه برای یادآوری این آثار در فرهنگ غنی اسلام می شود:

1 - علم و دین انسان کامل می شود: حضرت علی ( علیه السلام) در روایتی نقل فرمودند: «کسی که از خدا بترسد، معلوم می شود از نظر علم و ایمان کامل شده است .» (3)

هر گاه بینش و ایدئولوژی و جهان بینی انسان کامل شود، نشانه آن است که از خداوند می ترسد و یا به تعبیری، ترس از خداوند، موجب می شود انسان اعمالی را انجام دهد که این اعمال علم و انسان را کامل کند .

2 - به مقام علماء و اندیشمندان می رسد: اگر انسان از خدا بترسد، به مقام علماء و دانشمندان رسیده است; زیرا خداوند در آیه شریفه 28 سوره فاطر می فرماید: «فقط علماء و اندیشمندان هستند که از خداوند می ترسند .» (4)

از نظر فرهنگ اسلام، به کسی دانشمند و عالم گفته می شود که مقام قرب او نزد خدای متعال و مراتب ایمانش به حضرت حق از همه بالاتر باشد . عالم و دانشمندی که در مسیر خداشناسی نباشد و با دیدن آثار و پدیده ها به وجود خداوند پی نبرد و علمش صرفا به خاطر رشد مادی خود و انسان های دیگر باشد، به او عالم گفته نمی شود . عالم شدن در امور مادی، تنها یک جزء از اسرار آفرینش است . از نظر اسلام، جهان ماوراء ماده، بیش از دنیای مادی ارزش و قیمت دارد . به هر حال، اگر علم زمینه ساز ترس از خداوند برای انسان باشد، آن علمی است که ارزشمند است . اگر علم برای انسان زمینه انحراف، فساد و جنایت را به وجود بیاورد، آن علم نه تنها موجب خشیت از خداوند نمی شود، بلکه موجب استبداد و استکبار می شود و ارزشی هم ندارد .

3 - هدایت الهی: هدایت، نعمت الهی است که انسان به وسیله آن از گناهان دور شده و در سیر رضای حق تعالی قرار می گیرد و هم در دنیا و هم در آخرت از نعمات بی شمار الهی بهره مند می گردد . و آن نعمتی است که خداوند به انسان هایی که از او می ترسند، بشارت داده است . قرآن می فرماید: «از ستمکاران نترسید، از من بترسید تا من هم نعمتم را بر شما تمام گردانم و باشد که به راه حق و ثواب و هدایت دست یابید .» (5)

هدایت نعمتی است که خداوند به وسیله آن، انبیاء خود را تایید و پیروان آنان را به صراط مستقیم هدایت فرموده است و مؤمنین نیز شامل این هدایت می شوند . قرآن می فرماید: «هر کس توانست نعمت هدایت را دریابد، رستگار می شود . اما اگر گمراه شد و از خداوند دور ماند، عقوبت دنیا و آخرت گریبان او را خواهد گرفت و خداوند وعده داده است که خلافکاران را هدایت نکند .» (6)

ادامه دارد ...

برگرفته از کتاب روانشناسی جوان