در اختلال دوقطبی ممکن است علایم دوره ی شیدایی، دوره ی افسردگی یا هر دو دوره هم زمان وجود داشته باشد. دوره ی شیدایی یا خُلق شادتر از حد طبیعی یا تحریک پذیری و بی قراری به همراه انرژی بیش از حد معمول مشخص می شود و در دوره ی افسردگی احساس غمگینیِ شدید یا بی قراری و تحریک پذیری همراه با انرژی کم تر از حد معمول دیده می شود.
برخلاف بزرگ سالان، در کودکان نمی توان به راحتی یک دوره ی مشخص افسردگی و شیدایی را از یک دیگر مجزا کرد و در اکثر مواقع علایم هر دو دوره هم زمان و به حالت مختلط دیده می شود. معمولاً در بزرگ سالان، دوره های چند روزه تا چند ماهه و با علایم خلق شاد یا تحریک پذیر، خود بزرگ بینی، پرحرفی و سایر علایم دیده می شود، اما در کودکان اگر چنین دوره های مشخصی هم وجود داشته باشد معمولاً محدود به چند ساعت است و در طول روز چندین بار، علایم هر دو دوره دیده می شود. ممکن است در طول یک روز مکرراً خلق و انرژی کودک تغییر کند و در بیش تر مواقع روحیه ی او تحریک پذیر و بی قرار به نظر برسد.
از طرفی ممکن است اختلال در کودکی به صورت مزمن وجود داشته باشد و خانواده نتواند شروع دقیقی برای اختلال تعیین کند، تنها به نظر می رسد که از مدتی پیش (شاید از چند سال قبل)، حالت مزمنی از تحریک پذیری، تغییرات خلقی، رفتارهای پرخاشگرانه یا تکانشی، افت تحصیلی و سایر علایم وجود داشته است، اما آن چه مشخص است این است که کودک نسبت به قبل، روحیه و رفتاری متفاوت دارد.
- علامت خلق بالا و شاد ممکن است در کودک و نوجوان چنان که در بزرگ سالان در دوره ی شیدایی دیده می شود وجود نداشته باشد و بیش تر به شکل طوفان های عاطفی و قشقرق های خشونت آمیز مشاهده شود. در کودک و نوجوان طی دوره شیدایی رفتارهای تخریبی بیش از رفتارهای شادمانه وجود دارد.
- مثال هایی از خلق بالا، پرانرژی شدن و اعتماد به نفس افزایش یافته از این قرار است: ممکن است کودک یا نوجوان ابراز کند که حالش از همیشه بهتر است؛ هرگز به این خوبی نبوده است؛ در همه ی کارهایش از دوستان و هم کلاسی ها جلوتر است؛ یا از همه باهوش تر، زیباتر یا موفق تر است (درحالی که واقعاً این طور نیست)؛ رفتارهای توجه طلبانه ی او افزایش می یابد؛ بیش از قبل تمایل به بیرون رفتن و فعالیت بدون خستگی دارد یا بیش از قبل بازی می کند. آن چه بیش از همه ممکن است توجه والدین را جلب کند این است که کودک کم تر از قبل، قانون پذیر است و در مقابل عوامل قدرت (والدین، معلم ها، بزرگ ترها) نافرمانی یا پرخاشگری بیش تری از خود نشان می دهد. گاه ممکن است احساس شود کودک گستاخ یا جسورتر شده است. در کودکانی که از قبل خجالتی و مضطرب بوده اند، ممکن است چنین گزارش شود که مدتی است کودک حالت اضطرابی و خجالتی بودن خود را از دست داده است و راحت تر با جمع هم سالان یا بزرگ ترها مواجه یا با آن ها درگیر می شود.
ممکن است خیال پردازی های کودک به شکل قابل توجهی افزایش یابد و خانواده یا دیگران او را دروغ گو بپندارند. ممکن است کودک دروغ نیز بگوید اما دروغ هایی که نشانه ی اختلال دوقطبی است، معنای خود بزرگ بینی دارد؛ به عنوان مثال کودک برای هم سالان خود تعریف می کند که پدرش قرار است خانه ای به اندازه ی یک قصر بخرد یا او در تابستان به قله ی دماوند رفته و. . .
خیال پردازی و دروغ گویی متناسب با سن، به طور طبیعی در کودکان وجود دارد اما این اختلال، این دروغ ها و خیال پردازی ها متناسب با سن و موقعیت نیست و از شدت بیش تری برخوردار است.
ممکن است کودک یا نوجوان، بیش از قبل در خانه یا مدرسه قلدری و زورگویی کند که این نیز می تواند نشانه ای از خودبزرگ بینی حاصل از اختلال باشد.
- کودک یا نوجوان مبتلا ممکن است پرحرف شود یا نسبت به قبل با صدای بلندتر صحبت یا بازی کند، بیش از قبل صحبت دیگران را قطع کند یا به طور مداوم راجع به آن چه حرف بزند که خود دوست دارد. ممکن است بیش از قبل از زبان و کلمات نامناسب با فرهنگ (از جمله ناسزاها و کلمات ناپسند مصطلح در فرهنگ عامه) استفاده کند.
- خواب بیمار دچار تغییر می شود و ممکن است بدون آن که احساس خستگی کند، ساعات کم تری از شبانه روز را بخوابد، نیمه های شب بیدار شود و به فعالیت درسی یا سایر فعالیت ها بپردازد یا چرخش ساعات خواب شبانه اتفاق افتد؛ به این صورت که دیرتر از قبل به خواب رود و دیرتر نیز بیدار شود.
- ممکن است در او دوره هایی از افزایش اشتها و شکم بارگی دیده شود.
- در مقایسه با گذشته توجه و تمرکز بیمار کم تر می شود و این تغییر، در مدرسه و فعالیت هایی که توجه به جزئیات در آن ها لازم است بیش تر خود را نشان می دهد. ممکن است فرد با کوچک ترین محرکی، رشته ی افکار یا صحبت یا فعالیت خود را گم کند. در صورتی که در گذشته هم جزء کودکان کم توجه بوده است، این بار عدم تمرکز بیش از آن چه در قبل وجود داشته، دیده می شود.
- ممکن است طی دوره ی شیدایی فعالیت های هدفمند بیش تری انجام دهد، به طور مثال بیش از قبل کتاب بخواند، بیش تر در کارهای خانه کمک کند، در کلاس های مختلف ثبت نام کند اما معمولاً هیچ کدام از این فعالیت ها را به سرانجام نمی رساند. ممکن است توقعات او افزایش یافته باشد؛ بیش از قبل خرید کند؛ به اصرار و به طور مکرر وسایلی را که متناسب با سن او نیست از خانواده درخواست کند؛ بیش از قبل پول خرج کند یا برای دیگران بی دلیل دست و دلبازی کند.
- ممکن است در فعالیت های لذت بخش یا خطرناک بدون در نظر گرفتن عاقبت آن ها درگیر شود، به طور مثال ممکن است بی اجازه پول یا اتومبیل والدین یا دیگران را بردارد، با غریبه ها طرح آشنایی بریزد، دچار افزایش میل جنسی شود، با دوستان متعددی از جنس مخالف آشنا شود؛ بیش از قبل به فیلم ها یا تصاویر جنسی علاقه نشان دهد، رفتارهای جنسی نامتناسب با سنش از خود بروز دهد؛ تا دیروقت بیرون از خانه بماند؛ حتی از خانه یا مدرسه فرار کند یا به مصرف مواد مخدر روی آورد.
- در دوره ی بیماری، تحمل ناکامی کم می شود و مواجه شدن با هر محدودیتی می تواند باعث بروز رفتارهای ناگهانی، پرخاشگرانه، آسیب زننده به خود یا دیگران و حتی خودکشی شود.
- در موارد شدید ابتلا به اختلال دوقطبی ممکن است بیمار دچار نشانه های روان پریشی شود از جمله: خودبزرگ بینی مرضی (به طور مثال کودک فکر می کند توانایی بروز دارد)، شنیدن صداها یا دیدن تصاویری که وجود خارجی ندارد یا افکار بدبینانه نسبت به دیگران (این فکر که دیگران می خواهند او را آزار دهند یا مسموم کنند و . . . ). علایم روان پریشی با کنترل و درمان اختلال دوقطبی از بین می رود.
در صورتی که کودک یا نوجوان در دوره ی افسردگی باشد، ممکن است مبتلا به خلق غمگین و افسرده یا تحریک پذیر شود، بیش از قبل گریه کند یا بهانه گیر و مخالفت جو شود، علاقه های قبلی به دوستان، بازی ها، فعالیت ها یا درس او کم شود، اوقات زیادی را به تنهایی و بدون انجام فعالیتی خاص بگذراند یا مدت انجام فعالیت های منفعلانه مثل تماشای تلویزیون در او بیش تر شود، احساس خستگی و انرژی کم، کم خوابی یا پرخوابی، کم اشتهایی یا پراشتهایی داشته باشد، میل به مدرسه رفتن در او کم شود، احساس کند دیگران توجه یا علاقه ای به او ندارند و فکر مرگ یا خودکشی داشته باشد، افکار ناراحت کننده ی گذشته او را آزار دهد یا بی دلیل خود را در ماجراهای ناراحت کننده مقصر بداند.
در اختلال دوقطبی دوره ی کودکی و اوایل نوجوانی ممکن است در طول یک روز، چندین بار علایم دوره ی شیدایی و افسردگی به تناوب یا حتی هم زمان با هم دیده شود.
گاه در ابتدای شروع اختلال، هم زمان با سایر نشانه ها یا حتی قبل از بروز آن ها، اضطراب های شدید و بیمارگونه دیده می شود یا ترس ها و نگرانی ها و افکار وسواس گونه به شدت افزایش می یابد، یا بیمار مکرراً خواب های خشونت آمیز می بیند.
مثال های فوق تنها نمونه ای از نحوه ی بروز علایم اختلال دوقطبی در کودکان و نوجوانان است. با ظهور هر کدام، به خصوص اگر نشانه ها منجر به افت عملکرد تحصیلی یا ارتباطی- اجتماعی شده باشد، والدین موظفند فرزند خود را برای ارزیابی به روان پزشک کودک و نوجوان ارجاع دهند. والدین باید در نظر داشته باشند که همه ی نشانه های ذکر شده در یک بیمار بروز نمی کند و با توجه به سن و موقعیت فردی ممکن است علایم هر فرد متفاوت از دیگری باشد. تغییرات واضح رفتاری که منجر به افت عملکرد شود یا وجود رفتارهای نامتناسب و مزمن که مانع رسیدن فرزند آنها به عملکرد مناسب در یکی از زمینه های خانوادگی، ارتباطی- اجتماعی، تحصیلی یا شغلی شده باشد، نیاز به ارزیابی دارد.
- در اواخر دوره ی نوجوانی، اختلال دوقطبی شبیه به همان شکلی است که در بزرگ سالان دیده می شود. در این سنین ممکن است بتوان این اختلال را همانند دوران بزرگ سالی طبقه بندی کرد و انواع مختلف طیف اختلال خلقی را در آن ها مجزا کرد.
منبع مقاله:
خادمی، مژگان، (1389) اختلال دوقطبی در کودکان و نوجوانان، تهران: نشر قطره، چاپ اول. 