زکات
زکات در لغت به معنای پاک کردن و پاکی و نشو و نما است، چنان که در قرآن کریم می خوانیم:
«قد افلح من زکیها»
«هر آینه رستگار شد، آن کس که نفس خویش را از پلیدی ها پاک گردانید.»
زکات و صدقه در قرآن کریم به یک معنا آمده است؛ پرداخت زکات موجب برکت مال و پاکی نفس از رذیلت بخل و پاکی از گناه می شود.
زکات، مقدار مالی است که توانگران باید به تهی دستان بدهند، و اهمیتی همسنگ نماز دارد. این دو واژه یعنی زکات و نماز در بیشتر آیه های قرآن کریم در کنار هم آمده اند، چنان که گویی ادای نماز و پرداخت زکات در پاکی روح و طهارت باطن آدمی مکمل یکدیگرند.
«قد افلح المؤمنون الذین هم فی صلاتهم خاشعون و الذین هم عن اللغو معرضون و الذین هم للزکاة فاعلون»
«به تحقیق مؤمنان رستگار شدند، آنان که در نماز خشوع می ورزند، از کار بیهوده دوری می کنند، و زکات می پردازند.»
«انما یعمر مساجد الله من آمن بالله و الیوم الآخر و اقام الصلوة و اتی الزکاة و لم یخش الا الله فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین»
«مسجدهای خدا را فقط کسانی عمارت می کنند که به خدا و روز قیامت ایمان آورده اند و نماز می گزارند و زکات می دهند و جز از خدا نمی ترسند، امید است که اینان از هدایت یافتگان باشند.»
از حضرت امام باقر علیه السلام نقل شده است که فرمودند:
«خداوند تبارک و تعالی نماز و زکات را قرین یکدیگر ساخته و فرموده است:
«و اقیموالصلوة و آتوا الزکاة»
"نماز را به پا دارید و زکات را بپردازید."
پس کسی که نماز به پا می دارد ولی زکات نمی پردازد، گویی که نماز هم نخوانده است.»
از آیه های قرآنی چنین بر می آید که زکات نیز چون نماز، تنها به امت اسلامی اختصاص ندارد، بلکه امتهای پیشین نیز موظف به پرداختن آن بوده اند.
«و اذ اخذنا میثاق بنی اسرائیل لاتعبدون الا الله و بالوالدین احسانا و ذی القربی و الیتامی و المساکین و قولوا للناس حسنا و اقیموا الصلوة و اتوا الزکوة ثم تولیتم الا قلیلا منکم و انتم معرضون»
«هنگامی که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و نیازمندان نیکی کنید و به مردمان سخن نیک گویید و نماز بخوانید و زکات بدهید ولی جز اندکی از شما، پشت کردید و شمایید روی گردانندگان.»
زکات از وظایف مالی مسلمانان، و ادایش بر آنان واجب است. چنانچه از پرداخت داوطلبانه آن خودداری ورزند، حاکم اسلامی می تواند با اعمال قدرت آن را بگیرد.
از آیه شریفه قرآنی چنین استفاده می شود که صورت اخیر نیز از آثار معنوی تهی نیست.
«خذ من اموالهم صدقة تطهرهم و تزکیهم بها وصل علیهم ان صلوتک سکن لهم و الله سمیع علیم»
«از دارایی هاشان صدقه بستان تا آنان را پاک و منزه سازی و برایشان دعا کن، زیرا دعای تو مایه آرامش آنهاست و خدا شنوا و داناست.»
امام صادق علیه السلام فلسفه پرداخت زکات را آزمون توانگران و رفع نیازمندی های تهیدستان دانسته، فرموده است:
«انما وضعت الزکاة اختبارا للاغنیاء و معونة للفقراء و لو ان الناس ادوا زکاة اموالهم ما بقی مسلما فقیرا محتاجا و لاستغنی بما فرض الله له ان الناس ما افتقروا و لا احتاجوا و لا جاعوا و لاعروا الا بذنوب الاغنیاء و حقیق علی الله تبارک و تعالی ان یمنع رحمته من منع حق الله تعالی فی ماله و اقسم بالذی خلق الخلق و بسط الرزق انه ما ضاع مال فی بر و لا بحر الا بترک الزکاة و ما صید صید فی بر و لا بحر الا بترکه التسبیح فی ذلک الیوم، و ان احب الناس الی الله تعالی اسخاهم کفا و اسخی الناس من ادی زکاة ماله و لم یبخل علی المؤمنین بما افترض الله لهم فی ماله.»
«همانا زکات برای آزمایش توانگران و تأمین هزینه زندگی تهیدستان قرار داده شده است. چنانچه مردم زکات مالشان را بپردازند، هیچ مسلمانی تهیدست نمی ماند و از حقی که خداوند به نفع او واجب ساخته توانگر می شود؛ و مردم تهیدست، نیازمند، گرسنه و عریان نمی شوند، مگر به گناه توانگران. شایسته است که خداوند تبارک و تعالی رحمت خود را از کسی که زکات نمی دهد، بگیرد. به آن خدایی که خلایق را آفرید و روزی را گسترش داد سوگند یاد می کنم که هیچ مالی در خشکی و دریا تباه نمی شود، مگر به ترک زکات و هیچ شکاری در خشکی یا دریا به دام نمی افتد مگر به ترک تسبیح در آن روز، همانا محبوب ترین مردم در نزد خداوند گشاده دست ترین آنان است و سخاوتمندترین مردم کسی است که زکات مالش را بپردازد و نسبت به آنچه که خداوند برای مؤمنان درباره اموالش واجب ساخته است، بخل نورزد.»
موارد زکات در قرآن کریم ذکر نشده است و فقیهان با استناد به روایتهای دینی آنها را مشخص کرده اند، هر چند که در این باره اتفاق نظر ندارند اما بیشتر آنان بر این باورند که زکات تنها به موارد نه گانه زیر تعلق می گیرد:
از حیوانات: شتر، گاو، گوسفند؛
از فلزها: طلا و نقره؛
از محصول های کشاورزی: گندم، جو، خرما و کشمش.
هر کدام از اقلام یاد شده هرگاه به اندازه معینی برسد، باید زکات آن را پرداخت.
در مقابل، شماری دیگر از فقیهان بر این باورند که موارد زکات تنها به موارد نه گانه یاد شده محدود نیست. اینان معتقدند که زکات تنها امر عبادی نیست تا مؤمنان با ادای آن وظیفه دینی شان را انجام داده باشند، بلکه امری عبادی اجتماعی است. به این معنا که هم مردم از نظر شرعی موظف اند زکات مالشان را بپردازند و هم دولت اسلامی حق دارد که اگر مردم از ادای داوطلبانه آن خودداری ورزند، زکات را به اجبار بگیرد؛ زیرا برآوردن نیاز نیازمندان بر عهده دولت است و او می تواند برای رسیدن به این هدف در صورت لزوم به زور متوسل شود، و در واقع، آن حقی را که خداوند برای تهیدستان در اموال توانگران قرار داده است، بستاند و به صاحبانش بپردازد.
همچنین حاکم و دولت اسلامی حق دارد اقلامی را هم که مشمول این قانون یعنی زکات است، تعیین کند. همان گونه که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله با توجه به وضعیت تولیدهای اقتصادی آن روز سرزمین عربستان، زکات را در موارد نه گانه قرار دارد و مردم را از پرداخت زکات دیگر اقلام معاف فرمود.
گذشته از دلایلی که طرفداران نظریه دوم برای اثبات دیدگاه خود اقامه می کنند، طرفداران نظریه انحصار زکات در اقلام نه گانه در برابر این پرسش قرار دارند، که اگر کشوری اسلامی، اقتصادی صنعتی داشت و یا محصول های کشاورزی آن از اقلام نه گانه نبود و یا اگر بود و به حد نصاب نرسید، در آن صورت تکلیف مستمندان و تهیدستان چه خواهد شد؟
زکات از جمله درآمدهای بیت المال است که مصرف خاص دارد و کسانی که مستحق آن هستند، در قرآن کریم مشخص شده اند، آنجا که می فرماید:
«انما الصدقات للفقراء و المساکین و العاملین علیها و المؤلفة قلوبهم و فی الرقاب و الغارمین و فی سبیل الله و ابن السبیل فریضة من الله و الله علیم حکیم»
«صدقات (زکات) برای فقیران و مسکینان و کارگزاران جمع آوری آن است و نیز برای دلجویی شدگان و آزاد کردن بندگان و قرض داران و انفاق در راه خدا و مسافران نیازمند، و آن فریضه ای است از جانب خدا، و خدا دانا و حکیم است.»
زکات به نوبه خود بر دو نوع است: نوع اول به ثروت مسلمانان تعلق می گیرد که درباره اش سخن گفتیم، اما نوع دوم به اشخاص مسلمان تعلق می گیرد و زکات فطره نام دارد. طبق احکام اسلامی، بر هر مسلمانی در هر سن و سالی واجب است که در پایان ماه مبارک رمضان و هنگام ورود به ماه شوال، مقدار مالی را به عنوان «زکات فطره» به فقیران و تهیدستان بدهد.