از جمله مواردی که به عنوان بستر خشونت سازی مطرح شده اند، «جزیه» در اسلام است. البته این موضوع در طول مسأله جهاد ابتدایی و یا دفاعی می باشد، اما به سبب اهمیتی که جامعه بین المللی به موضوع حقوق اقلیت ها می دهد و خواهان آن است که این قلیّت ها حقوقی یکسان و برابر با شهروندان هر دولت داشته باشند و از آن جا که جزیه نوعی تبعیض محسوب می شود، گفتار ویژه ای به خود اختصاص داده است. برای پاسخ به این شبهه، مقدّمه ای لازم است: یکی از امتیازات اسلام، اعمال تساهل و تسامح نسبت به اهل کتاب است، در صورتی که جنگ با مسلمانان نداشته باشند؛ با آن ها قرارداد منعقد کرده و حمایت از جان و مال آن ها را پذیرفته است. در تاریخ صدر اسلام از این نمونه ها زیاد سراغ داریم. در مقابل چنین برخوردی از طرف دولت اسلامی، وظیفه ای نیز بر دوش اهل کتاب نهاده شده است؛ به تعبیر دیگر، نوعی تعهد متقابل بین مسلمانان و اهل کتاب می باشد.
از سوی دیگر، هزینه های دولت اسلامی توسط خود مردم تأمین می گردد. این موضوع در همان اوایل صدر اسلام هم نمود داشت. اهل کتاب، که از منافع زندگی کردن در زیر چتر حمایتی دولت اسلامی استفاده می کردند، وظیفه داشتند از حکومت اسلامی دفاع کنند. چنین رابطه متقابلی را نمی توان با عناوینی همچون رفتار غیرانسانی، تحقیرکننده، خشن و تبعیض آمیز مقایسه کرد. مسلمانان نیز چنین وظیفه ای دارند. همان گونه که اهل کتاب جزیه پرداخت می کردند، مسلمانان خمس و زکات به دولت اسلامی پرداخت می کنند و هزینه های دولت اسلامی را تأمین می نمایند. به همین دلیل است که فقهای اسلامی فرموده اند: جزیه اندازه ثابتی ندارد. هر سال براساس مصالح و توافق طرفین، مبلغ آن از طرف مقامات دولتی تعیین می شود. دولت اسلامی حق دارد جزیه را به طور سرانه وضع کند. به این معنا که هر مرد بالغ و سالم هر سال مبلغ معیّنی جزیه بدهد. جزینه تنها بر مردها با وصف عاقل و بالغ بودن تعلّق می گیرد و زن ها، کودکان، ناتوانان و دیوانگان مشمول پرداخت جزیه ای نمی باشند.
(53) ابن رشد الحفید القرطبی جزیه را وسیع تر تلقّی کرده و آن را به سه گونه تقسیم نموده است:
1. جزیه عنویه: جزیه ای است که امام مسلمانان از اهل کتاب براساس عقد ذمّه اخذ می کند.
2. جزیه صلحیه: جزیه ای است که کفّار به دولت اسلامی می پردازند تا مورد تعرّض قرار نگیرند.
3. جزیه عشریه: جزیه ای که امام مسلمانان از مال التجاره کفّار غیر ذمّی دریافت می کند.
(54) پرداختن به یک سؤال در این رابطه لازم است: آیا نحوه وصول جزیه رفتاری تحقیرآمیز تلقّی نمی شود؟ در قرآن می خوانیم: «حتی یعطوا الجزیة عن ید و هم صاغرون» (توبه: 21) درباره معنای این آیه، بحث های متعددی صورت پذیرفته که مهم ترین آن ها مربوط به معانی لغوی کلمه «ید» و «صاغرون» است.
علّامه طباطبایی در این باره می فرماید: کلام راغب در مورد جزیه، که می فرماید: «هم ذمّه ایشان را حفظ می کند و هم خونشان را محترم می شمارد و هم به مصرف اداره ایشان می رسد»، مورد اعتماد است.
ایشان از قول راغب نقل می کند: «صاغر» از اسماء متضادی است که ممکن است به یک چیز ولی به دو اعتبار اطلاق شود؛ زیرا ممکن است چیزی نسبت به امری کوچک باشد و نسبت به امر دیگری بزرگ. این کلمه اگر به کسر صاد و فتح غین خوانده شود، به معنای صغیر و کوچک است و اگر به فتح صاد و غین خوانده شود، به معنای ذلّت خواهد بود. و کلمه «صاغر» به کسی اطلاق می شود که تن به تسلیم داده باشد و قرآن آن را درباره آن دسته از اهل کتاب که راضی به دادن جزیه شده اند، استعمال کرده، می فرماید:«حتی یعطوا...»منظور خضوعشان در برابر سنّت اسلامی و تسلیم آن ها در برابر حکومت عادله جامعه اسلامی است.
پس آیه شریفه ظهور دارد در این که منظور از صغار ایشان معنای مذکور است، نه این که مسلمانان و یا زمام داران اسلام به آنان توهین و بی احترامی نموده، یا آن ها را مسخره کنند؛ زیرا این معنا با وقار اسلامی سازگار نیست، هرچند بعضی از مفسران آیه را طور دیگری معنا کرده اند.
(55) کلمه«ید»نیزبه دومعنااستعمال شده است:
1. به معنای «دست آدمی» است که در این صورت، معنای آیه این گونه می شود: تا آن که جزیه را به دست خود بدهند. 2. به معنای «قدرت و نعمت»، تا آن که جزیه راازترس قدرت شما اعطا کند.
با روشن شدن مفردات آیه، به نظر می رسد جواب سؤال مزبور نیز روشن شده باشد. در مجموع، روشن شد که جزیه نوعی مالیات دادن به دولت اسلامی است و نه چیزی دیگر.
پی نوشت ها محمد فولادی، «جامعه مدنی، جامعه دینی، موانع وچالش ها»، مجله معرفت، ش چهارم، سال هفتم،
53 حسین مهرپور، حقوق بشر در اسناد بین المللی و موضع جمهوری اسلامی ایران، تهران، اطلاعات، 1374، ص 119
54 تفصیل این مطلب رامی توان درکتاب حقوق اقلیّت ها،نوشته عباسعلی عمید زنجانی ملاحظه کرد.
55 جعفر سبحانی، مبانی حکومت اسلامی،قم،موسسه سیدالشهدا،1370،ص 20
