در این جا به اجمال به بررسی برخی از حقوق اساسی بشر در اسلام می پردازیم:
1. حق حیات: بدون شک، مکتب اسلام اهمیت خاصی برای حق حیات انسان قایل است و آن را در رأس همه ی حقوق دیگر قرار داده و کشتار انسان ها را به شدّت مذمت نموده است، به طوری که کشتن یک انسان را برابر با کشتن همه ی انسان ها و نجات دادن جان یک فرد را همانند حفظ جان همه ی انسان ها می داند.
(مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَیْرِ نَفْس أَوْ فَساد فِی الْأَرْضِ فَکَأَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَمِیعاً وَ مَنْ أَحْیاها فَکَأَنَّما أَحْیَا النّاسَ جَمِیعاً); هر کس، انسانی را بدون ارتکاب قتل یا فساد در روی زمین بکشد، چنان است که گویی همه ی انسان ها را کشته است.
حرمت خودکشی و سقط جنین و نیز تشریع حکم قصاص نیز به منظور حفظ حیات بشر است:
(وَ لَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاةٌ یا أُولِی الْأَلْبابِ); و برای شما در قصاص، حیات و زندگی است، ای صاحبان خرد!
2. آزادی: از دیدگاه اسلام، آزادی یک حقّ و ناشی از استعدادها و تمایلات عالی انسانی است. آزادی به مفهوم اسلامی، نخست از درون آغاز می شود و تا انسان از قید و بند اسارت های درونی آزاد نگردد، از اسارت طاغوت ها و عوامل بیرونی رها نمی شود. اسلام در عین این که با بیان اصل (لا إکراه فی الدین) احترام به فکر و آزادی عقیده را بیان می کند، هرگز عقایدی را که از راه تقلید کورکورانه و از طرق غیر عقلانی بر انسان ها تحمیل می شود تأیید نمی کند و از همین رو پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) دستور سرنگونی بت ها را صادر می کرد و هرگز خرافات متکی به اوهام و تقلید و تحمیل را نمی پسندید.
در اثر همین آزادی فکر و عقیده بود که علمای مذاهب و دانشمندان مادّی گرا آزادانه و فارغ از هرگونه رعب و هراس، با پیشوایان دینی و اندیشمندان مسلمان به بحث و مناظره می پرداختند. بنابراین در اسلام هر کسی آزاد است و تا زمانی که به اسلام و دیگران زیان نرساند می تواند در شرایط سالم و به دور از توطئه، عقیده ی خود را مطرح و برای اثبات آن و جلب نظر دیگران تبلیغ کند; چرا که اسلام تعارض افکار و اندیشه ها را موجب رشد و تعالی جامعه می داند; چنان که قرآن می فرماید:
(فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ); پس بشارت بده به بندگان من، همان کسانی که سخنان را می شنوند و از نیکوترین آنها پیروی می کنند، آنان کسانی هستند که خداوند هدایتشان کرده، و آنها خردمندان هستند.
هم چنین اسلام، تفتیش عقاید را منع می کند و اگر فردی، با زبان اقرار به قبول دین اسلام نماید، می پذیرد.
(وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقی إِلَیْکُمُ السَّلامَ لَسْتَ مُؤْمِناً); و به خاطر این که سرمایه ی ناپایدار دنیا (غنایمی) را به دست آورید، به کسی که اظهار صلح و اسلام می کند نگویید مسلمان نیستی.
اسلام حتی کسانی که اسلام را نپذیرفته و طبق شرایطی حاضر به زندگی در کشور اسلامی هستند را حمایت کرده، به ترک عقایدشان وادار نمی کند.
علت این که اسلام آزادی عقیده و بیان را برای همگان محترم می شمارد و از طرف داران جدی تبادل افکار و اندیشه به شمار می رود این است که از غنا و گستردگی خاصی برخوردار است و در تأمین نیازهای متعدد افراد، ضعف و کمبودی در خود احساس نمی کند; بنابراین، در اسلام، هر کسی تا زمانی که از آزادی سوء استفاده نکند و به هرج و مرج دامن نزند، می تواند آزادانه حرف بزند و ابراز عقیده نماید و در جریانات سیاسی و اجتماعی نقش فعال داشته باشد.
3. مساوات: اصل مساوات و برابری، نخستین پایه ی نظام اجتماعی اسلام است و هیچ یک از ادیان و مکتب های فلسفی دیگر، تا این حدّ برای برابری انسان ارزش قایل نشده اند و این نوع تفاوت، از اختلاف بینش در شناخت شخصیت و ارزش های والای انسان ناشی می شود. از دیدگاه اسلام، هیچ تفاوتی، جز تقوا، نمی تواند معیار تبعیض و نابرابری باشد. تمایز بر اساس تقوا نیز معیاری در تقسیم وظایف و وسیله ای برای نیل به اهداف عالیه ی انسانی است، نه عامل تبعیض در برابر قانون.
ایّها الناس! إن ربّکم واحدٌ و إن ابائکم واحدٌ، کلّکم من آدم و آدم من تراب، إن اکرمکم عنداللّه أتقیکم... .
در اسلام امتیازطلبی مبتنی بر ثروت و قدرت محکوم است و خصایص نژادی، در تقسیم عادلانه ی حقوق مردم نقشی ندارد و همه در برابر قانون یکسان اند. حضرت علی(علیه السلام)چه نیکو به فرمان داران خود دستور می دهد که حتّی در نگاه کردن به مردم نیز مساوات را رعایت کنید:
و آس بینهم فی اللحظه و النظره.
به راستی در کدام دین و مکتبی، ظریف ترین و دقیق ترین حقوق انسان ها مورد تأکید و اهتمام قرار گرفته است؟!
خلاصه این که: «اگر احترام واقعی به انسان ملاک است، تحقق آن جز در سایه ی ی اسلام امکان پذیر نیست.»