نعمت توبه از گناهان
یکی از نعمت های بزرگ خداوند به نوع بشر، آن است که افزون بر فراهم ساختن تمام عوامل و زمینه های هدایت برای او، راه توبه از گناهان را نیز برای او باز گذاشته است. اگر انسان به خاطر غفلت یا متأثر شدن از غرایز نفسانی و وسوسه های شیطان، مرتکب گناه و دچار انحراف از مسیر صراط مستقیم شد، می تواند ضمن جبران آن کوتاهی ها، وجود خود را از آثار آن گناهان پاک سازد و دچار یأس و ناامیدی نگردد. آن گاه که مردمانی بر اثر آلوده شدن به گناه و کوتاهی در انجام وظایف و مسؤولیت هایی که برعهده شان بود، دچار اضطراب شدید و ناامیدی شدند، خداوند متعال خطاب به پیامبرش فرمود: «به آن دسته از بندگانم که بر خودشان ستم روا داشته (و خود را به گناه آلوده نموده اند) بگو از رحمت خدا مأیوس نشوند؛ چرا که خدا همه گناهان را می آمرزد. به درستی که او خدای بخشنده و مهربان است».
مفهوم توبه
توبه در لغت به معنای رجوع و بازگشت است. در اصطلاح هم به اموری چون ترک گناهان و بازگشت به سوی خدا و عذرخواهی در پیشگاه ربوبی به جهت کوتاهی در انجام وظایف، توبه می گویند. راغب در مفردات می گوید: توبه نوعی عذرخواهی است که شخص به انجام کار و خطای خود اعتراف دارد و اظهار پشیمانی می کند. در قرآن گاهی توبه به خدا نسبت داده می شود، مثل آنجا که می فرماید: خداوند به سوی پیامبر و مهاجران و انصار... بازگشت. در این موارد، منظور آن است خداوند رحمت خاصّ خود را شامل رسول خدا و دیگران ساخت. اما آن جا که توبه به انسان نسبت داده می شود، منظور بازگشت به سوی خدا، خالی کردن دل از معصیت است که حاصل آن، ترک گناهان در حال، و عزم بر ترک آن ها درآینده و هم چنین جبران کوتاهی هاست.
فرق توبه با استغفار
در قرآن کریم ذات پاک خداوند، 91 بار به عنوان غفور (بسیار آمرزنده) و پنج بار به عنوان غفّار (بسیار بخشنده) یاد شده است. نیز در آیات بسیاری، مردم به سوی استغفار از گناهان فراخوانده شده اند و در بیش از هشتاد مورد، سخن از توبه وبازگشت به سوی خدا و قبولی توبه به میان آمده است.
از بررسی آیات قرآنی چنین به دست می آید که استغفار به معنای شست وشو، و توبه به معنای کسب کمالات است. انسان نخست باید خود را از گناهان پاک سازد و سپس خود را به اوصاف الاهی بیاراید؛ همان گونه که اوّل لباس های چرکین را از بدن درمی آورد و سپس لباس پاکیزه را می پوشید. براین اساس، استغفار همان مرحله طلب آمرزش و زدودن آلودگی هاست و توبه، مرحله عملی کسب فضیلت ها و جبران کوتاهی ها و آراستگی به کمالات است.
حقیقت توبه
گاهی گمان می شود که توبه، به زبان جاری ساختن جمله «استغفراللّه َ رَبّی و اتوبُ الیه» است، اماحقیقت این است که با توجه به مضمون آیات قرآن، واقعیت توبه این نیست. خداوند متعال در آیه ای می فرماید: «امّا پروردگارت در مورد آن ها که از روی جهالت (جهل و نادانی) اعمال بد انجام داده اند، سپس توبه کردند و در مقام جبران برآمدند، آمرزنده و مهربان است». خداوند در این آیه، مسأله توبه را به توبه لفظی و یا حتی قلبی و درونی محدود نمی کند، بلکه روی اثر عملی آن تأکید کرده، اصلاح و جبران آثارگناه را مکمل توبه بر می شمارد، تا آن بخش از روح انسان، جامعه و یا افراد دیگر را که با گناه آسیب دیده، اصلاح و مرمّت شود. حقیقت توبه این است و گفتن استغفار نیز باید بیانگر همین معنا باشد.
توبه حقیقی
در قرآن کریم آن گاه که از ضرورت توبه و بازگشت به سوی خداوند سخن به میان آمده، تعبیرهای گوناگونی را مشاهده می کنیم. از جمله در یک مورد، مردم به توبه نصوح (بی بازگشت) فراخوانده می شوند، آن جا که می فرماید: «به درگاه خداوند توبه نصوح کنید». شکی نیست که توبه هم همانند بسیاری موضوعات قرآنی نظیر ایمان، تقوا و...، مراحل و مراتبی دارد که از یک مرتبه خاص آن، تحت عنوان توبه نصوح یاد می شود. امام علی علیه السلام در تفسیر توبه نصوح، می فرماید: «نصوح یعنی پشیمانی قلبی و عذرخواهی زبانی و عزم و تصمیم جدّی و مداوم بر ترک گناه». امام صادق علیه السلام نیز در تفسیر واژه نصوح فرموده اند: «آن توبه ای است که انجام دهنده گناه پس از این توبه، هرگز به آن گناه باز برنگردد».
دامنه گسترده توبه
از دقت در آیات و روایات اهل بیت علیهم السلام چنین به دست می آید که نعمت توبه، از چنان وسعت و دامنه ای برخوردار است که گناهکاران سیه رو نیز اگر واقعا توبه کنند، خداوند گناهانشان را می آمرزد. قرآن کریم از قول خداوند به بندگان خدا می فرماید: «از رحمت خدا ناامید نشوید؛ [اگر توبه کنید،] خداوند همه گناهان را می آمرزد». این آیه به صراحت بر این دلالت دارد که راه توبه به روی همه انسان ها باز است.
نقل می کنند وقتی این آیه نازل شد، وحشی، قاتل حضرت حمزه سیدالشهداء، به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و اظهار توبه و پشیمانی کرد. رسول اکرم صلی الله علیه و آله توبه او را پذیرفت و فقط به او فرمود: از نظر من غایب شو؛ چراکه نمی توانم به تو نگاه کنم. عده ای از رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدند: یارسول اللّه ! آیا این آیه فقط درباره وحشی است یا شامل همه مسلمانان می شود؟ آن حضرت فرمودند: مضمون آیه فراگیر است.
فوریت توبه
وقتی بپذیریم که گناهان سم اندو انسان های گناهکار، افراد مسمومی هستند که سرنوشت نهایی شان در این حال هلاکت و نابودی است، اعتراف خواهیم کرد که هیچ امری ضروری تر از توبه کردن برای انسان گناهکار وجود ندارد؛ زیرا گناه انسان را از خدا دور می گرداند و از فیض قرب پروردگار محروم می سازد. خداوند متعال بارها در قرآن انسان ها را به توبه کردن فرا می خواند: «ای مؤمنان! همه شما به سوی خدا توبه کنید، شاید رستگار شوید». براین اساس، تأخیر در توبه، تأخیر درانجام فرمان الاهی محسوب می شود که سرانجام آن، محرومیت از سعادت است. امام صادق علیه السلام در مورد تأخیر توبه می فرماید: «به تأخیر انداختن توبه، نوعی غرور و فریب است وادامه تأخیر، سرگردانی و حیرت می آورد. عذرتراشی در برابر خدا هلاکت است».
توبه کنندگان محبوب خدایند
توبه از گناهان، افزون بر از بین بردن آثار گناهان، سبب محبوبیّت انسان در پیشگاه خداوند متعال نیز می شود. در برخی از آیات، قرآن، از این حقیقت این گونه تعبیر شده است: «به درستی که خداوند توبه کنندگان را دوست می دارد». در سخنان معصومان علیهم السلام نیز تعبیرهای درخشانی از این مسأله به چشم می خورد. امام باقر علیه السلام فرمود: «اگر مردی در شب تاریک شتر و توشه اش را در سفر گم کند و سپس آن را پیدا کند، چقدر خوشحال می شود؛ خداوند متعال بیش تر از چنین کسی از توبه توبه کننده فرحناک می گردد». نیز ایشان در تعبیری دیگر می فرماید: «خداوند به توبه بنده اش شادتر است از شخصی که گم شده اش را پیدا می کند، و از تشنه ای که به آب می رسد». رسول اکرم صلی الله علیه و آله هم می فرماید: «هیچ موجودی در پیشگاه خداوند متعال، محبوب تر از مرد یا زن توبه کننده نیست».
برخی از آثار توبه حقیقی
در سوره تحریم به گوشه ای از آثار توبه تصریح می شود و می خوانیم که اگر توبه شما خالص باشد، امید است که خداوند به دنبال آن گناهان شما را ببخشد و آن ها را به طورکامل بپوشاند و شما را به بهشت جاودان خود وارد سازد. نیز در روز قیامت که روز آشکار شدن حقایق و بالا رفتن پرده هاست، به گونه ای که تمام انسان های گناهکار در این روز به سبب گناهانی که مرتکب شده اند رسوا خواهند شد و زشتی کارهایشان بر همگان آشکار می شود، خداوند متعال به برکت توبه حقیقی توبه کاران، پرده عفو خود را به اعمال زشت گذشته آن ها می کشد و از رسوا شدن در نزد مردم و به ویژه اولیای الاهی حفظشان می کند. گذشته از آن، به پاس این عمل نیک، خداوند نور ایمان و عمل صالح را راهنمای آن ها در مسیر ورود به بهشت و رضوان الاهی قرار می دهد و توجه آن ها به خدا بیش تر شده و از درگاه او درخواست تکمیل نور ایمان و آمرزش کامل گناهانشان را خواهند کرد.
توبه، گناهان را به عمل نیک تبدیل می کند
از شمار آثاری که برای توبه بیان شده، تبدیل بدی ها به نیکی هاست. در سوره فرقان آمده است: «کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و کارهای نیک انجام دهند، خداوند بدی های آن ها را به نیکی تبدیل می کند و به راستی خداوند آمرزنده و مهربان است». امام صادق علیه السلام در تفسیر این آیه می فرماید: «این آیه، درباره مؤمنان حقیقی است که واقعا از گناهانشان توبه کرده باشند». نیز هم ایشان در جای دیگری می فرماید: «خداوند عزوجل به حضرت داوود علیه السلام وحی کرد: ای داوود! هرگاه بنده مومن من گناهی کند و سپس از آن گناه برگردد و توبه نماید و به هنگام یاد کردن از آن ازمن شرم کند، او را می آمرزم و آن گناه را از یاد فرشته های مأمور اعمال بندگان می برم و آن را به نیکی تبدیل می کنم».
توبه، بزرگ ترین مانع ناامیدی
از شمار الطاف خداوند آن است که درهای توبه از گناهان را برای انسان ها باز گذاشته تا آن ها در مواقعی که از روی غفلت، جهالت یا وسوسه های شیطان دچار گناه شدند، از رحمت او ناامید نگردند و بدانند که خداوند آن چنان مهربان است که اگر واقعا پشیمان شوند و تصمیم بر جبران گذشته داشته باشند، پروردگار عالمیان آن ها را مشمول عفو و رحمت خود قرار می دهد و گناهانشان را می آمرزد؛ چنان که فرمود: «خداوند به آنانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده اند وعده آمرزش و پاداش عظیمی داده است». نیز در آیه دیگر می فرماید: «کسی که کار بدی انجام دهد یا به خود ستم کند، سپس از خداوند طلب آمرزش نماید، خداوند را آمرزنده و مهربان خواهد یافت». هم چنین خداوند به مؤمنان بشارت می دهد که هرگز از رحمت بی پایان خداوندی ناامید ناامید نباشید که هرگز جز کافران، هیچ کس از رحمت خدا ناامید نیست.
قبولی توبه در درگاه خداوند
گناهکاران، با مروری در آیات فراوان قرآنی که در آن ها وعده قبولی توبه و پذیرش استغفار بندگان داده شده، به این باور خواهند رسید که گناه آن ها هرچند بزرگ باشد، با توبه راستینْ پاک شدنی است. خداوند در سوره شوری می فرماید: «او خدایی است که توبه بندگان اش را می پذیرد و گناهان آنان را می بخشد».
و در جای دیگر می فرماید: «کسانی که هر گاه کار زشت و ناشایست انجام دادند یا به نفس خود ستم کردند، خدا را به یاد آورند و برای گناهانشان استغفار کنند، و جز خدا کیست که گناهان را ببخشد؟ و آن ها که بر انجام کارهای زشت اصرار نمی ورزند،... این ها هستند که پاداش عملشان آمرزش و باغ های (بهشت) است... که برای همیشه در آن جا زندگی خواهند کرد، و چه پاداش خوبی است برای عمل کنندگان».
تفاوت مراتب توبه در انسان ه
در زمینه توبه آنچه که در قرآن مجید به همه انسان ها توصیه شده این است «که ای مؤمنان! همه شما از گناهان توبه کنید تا رستگار شوید»، اما نوع توبه انسان ها با توجه به مراتب کمال هر یک از ایشان فرق می کند. امام صادق علیه السلام در روایتی می فرماید: «برای هر گروه از بندگان توبه ای خاص است. توبه پیامبران از اضطراب نفس است؛ یعنی گاه نفس انبیا که در حدّ اعلای توجه به ذات پروردگار است، در اثر انجام برخی کارهای مباح و حلال، دچار اضطراب می شود که مبادا این امر سبب کاستی در توجه کامل به حق باشد و از این رو از آن استغفار می کنند، وگرنه آن ها عصمت از گناه دارند». آن گاه ایشان ادامه می دهد: «توبه اولیای الاهی از برخی افکار است که به ذهنشان خطور می کند و توبه مومنان خالص و برگزیده از غفلت از یاد خداست و توبه خواص از اشتغال به یاد غیر خداست و توبه عامه مردم از گناهان است».
راهی آسان تر از توبه
در برنامه انسان سازی قرآن، تلاش شده انسان به آنچنان یقین و شناختی از گناه و آثار آن دست یابد که هرگز به فکر آلوده شدن به آن نیفتد تا نیاز به توبه و استغفار پیدا کند؛ چرا که بدون تردید نفسی که اصلاً به گناه آلوده نشود و صفا و پاکی ذاتی خودش را حفظ کند، از آن نفسی که پس از آلوده شدن به گناه، از راه توبه و استغفار پاک شده باشد، ارزشمندتر است.
بر این اساس هموار تاکید قرآن کریم به رعایت تقوای الاهی است که اصلاً انسان به گونه ای رفتار کند که گرفتار و آلوده گناه نشود. ائمه اطهار علیهم السلام نیز در روایات خود، به صورت های مختلف این نکته را گوشزد کرده اند. از جمله امام باقر علیه السلام در این باره می فرماید: «پرهیز از زمین خوردن، بهتر است از اینکه زمین بخوری، بعد از کسی خواهش کنی که بلندت کند». و یا امیرمؤمنان علی علیه السلام می فرماید: «گناه نکردن، آسان تر از توبه کردن است».
زمانی که توبه کردن سودی ندارد
در قرآن کریم بر انجام سریع توبه تأکید شده است. در سوره نساء می خوانیم: «فقط توبه برای کسانی است که ندانسته مرتکب کار زشت می شوند و زود هم توبه می کنند، خداوند عزوجل توبه اینان را می پذیرد» در آیه بعد همین سوره هم تصریح شده که اگر تأخیر در توبه به حدّی باشد که علامت های مرگ انسان ظاهر شود، توبه پذیرفته نمی شود. هنگامی که از امام صادق علیه السلام درباره این آیه پرسیدند که در چه زمانی توبه انسان پذیرفته نیست، آن حضرت فرمود: «در آن زمانی که انسان امر آخرت را مشاهده کند». نیز وقتی از امام رضا علیه السلام پرسیدند: چراخداوند فرعون را با آن که ایمان آورد و به یگانگی او اقرار کرد، غرق ساخت و توبه او را قبول نکرد؟ آن حضرت فرمود: «زیرا او هنگامی ایمان آورد که عذاب را مشاهده کرد و ایمان آوردن به هنگام مشاهده عذاب، پذیرفته نیست».
روی گردانی از توبه
از دیدگاه قرآن، اگر با وجود باز بودن راه بازگشت از گناه و توبه، باز انسان از این کار سر باز زند، چنین انسانی به خود ستم روا داشته است و در زمره ظالمان به شمار می آید و سزاوار آتش جهنم است. هیچ گونه بهانه ای در ترک توبه، مورد قبول درگاه الاهی نیست؛ چراکه اگر توبه نکردن گناهکاری به علت مأیوس بودن او از رحمت خداوند باشد، باید چنین کسی بداند یأس از رحمت خدا، جز از اخلاق کافران نیست. اگر روی گردانی از توبه به تصور این باشد که خداوند قدرت برآمرزش ندارد، چنین شخصی باید بداند که این باور از حالات اخلاقی و اعتقادی یهودیان عنود است. اگر سبب خودداری از توبه، تکبر به حضرت حق و جرأت به خداوند باشد، چنین انسان بی ادبی باید بداند که خداوند متعالْ، مردمان متکبر و بی ادب را دوست ندارد و کسی هم که از دایره محبّت الاهی دور باشد، در دنیا و آخرت راه نجاتی برای او نیست.
منافع فراوان توبه
براساس آیات قرآن کریم، راه برطرف شدن بسیاری از گرفتاری های انسان، استغفار و توبه است. خداوند تبارک در آیه های 10 و 12 سوره نوح می فرماید: «از خداوند طلب مغفرت کنید که او آمرزنده گناهان است، خداوند به دنبال توبه و انابه و استغفار شما، باران فراوانی برایتان از آسمان فرو می فرستد و شما را با مال و فرزندان زیادی که به شما می دهد، کمک می رساند و باغ های خرم و نهرهای آب فراوانی به شما می بخشد».
روزی مردی به حضرت امام حسن علیه السلام از قحطی و گرانی شکایت کرد، امام علیه السلام به او فرمود: «از گناهانت استغفار کن». فرد دیگری از تهی دستی و فقر گله کرد، باز آن حضرت فرمود: «برای گناهانت درخواست غفران کن». دیگری به آن حضرت عرض کرد: یابن رسول اللّه صلی الله علیه و آله دعا کن خداوند فرزندی به من عنایت کند. فرمود: «از گناهانت استغفار کن». یاران امام حسن علیه السلام گفتند: با این که شکایت ها و درخواست های این افراد مختلف بود، ولی شما یک دستور به همه آن ها دادید و فرمودید که توبه و استغفار کنند. حضرت پاسخ داد: «من این حقیقت را از پیش خودنگفتم، بلکه از آیات سوره نوح آن جا که می فرماید استغفروا ربّکم... استفاده کرده و آنان را راهنمایی کردم، همانا راه حل مشکل همه آن ها در توبه و استغفار است».
توبه، امان از عذاب الاهی
در آیات بسیاری از قرآن، از توبه به عنوان وسیله نجات از عذاب الاهی یاد شده است، از جمله در آیه 33 سوره انفال می خوانیم: «ای پیامبر! مادامی که تو در بین این امت حضور داری، خداوند آنان را عذاب نخواهد کردو همین طور خداوند آن ها را تا زمانی که ملتزم به توبه و استغفار باشند، گرفتار عذاب نمی سازد».
نقل می کنند آن گاه که خداوند متعال مصلحت دید که پیامبرش ازمیان مردم رحلت کند و به قرب الاهی منتقل گردد، حضرت علی بن ابی طالب علیه السلام خطاب به مردم فرمود: «ای مردم! حالا یکی از دو امان عذاب الاهی از میان شما رخت بربست. از این به بعد مراقب باشیدکه امان دیگر را که همان توبه و استغفار است، فرو نگذارید».
توبه، نتیجه توجّه و عنایت خداوند
توبه یکی از نعمت های بزرگ الاهی است که تا عنایت و توجه خاص خداوند شامل حال بنده ای نشود، او موفق به آن نمی گردد. در آیه ای از سوره مبارک توبه، در اشاره به موفق شدن افرادی به توبه می فرماید: «پس خداوند به آنان توفیق توبه داد تا توبه کنند. بی تردید خداوند توبه پذیر و مهربان است». علامه طباطبایی رحمه الله در تفسیر این آیه می نویسد: هر توبه و بازگشت از بنده به سوی خداوند، به دو بازگشت از خداوند به سوی بنده نیاز دارد؛ زیرا توبه عمل پسندیده ای است که محتاج به نیروست. و نیرو دهنده هم خداست، پس توفیق کار خیر را اول خدا عنایت می کند تا بنده اش قادر به توبه شود و از گناه خود برگردد. بعد از آن هم که موفق به توبه شد، محتاج تطهیر ازآلودگی گناهان و آمرزش است و آن جانیز بار دیگر مشمول عنایت و رحمت خداوند قرار می گیرد.
