با توجه به این که تولّی یعنی عقیده مندی به امامت و خلافت ائمه اطهار(ع) بعد از پیامبر اکرم(ص) و محبّت به آنان و پیروی از آنان و تبرّی یعنی دشمنی و بیزاری از دشمنان آنان از تکالیفی است که متوجه هر مسلمانی است برای تحقق آن شرائطی لازم است و آن شرائط عبارتند از:
1 معرفت
تحقق تولّی و تبرّی به معرفت کامل اهل بیت پیامبر رو ائمه معصومین و شناخت صفات و احوال آنان و شناخت کافی نسبت به دشمنان و صفات رذیله و عقاید باطل و
اعمال ناپسند آن ها بستگی دارد از این رو بر مسلمان لازم است با شناخت فضائل و کمالات امامان و جایگاه آنان در نظام هستی و زندگی اجتماعی انسان نسبت به آن ها تولّی پیدا کنند و با تحقق تولّی در آن ها به فلاح و رستگاری نائل شوند و همچنین برای تحقّق تبرّی لازم است دشمنان اهل بیت را بشناسند و از ویژگی ها و رذایل آن ها آگاهی پیدا کنند که نتیجه آن ها انزجار و تنفر و بیزاری جستن از آن هاست.
در روایات معرفت ائمه و اولیاء الهی و محبّت به آن حسنه شمرده شده و نشناختن آن ها سیئه معرفی شده است. امام باقر(ع) فرمود:ابوعبداللّه به امیرالمؤمنین(ع) وارد شده امام خطاب به او گفت: حسنه معرفت ولایت و حبّ اهل بیت و سیئه انکار ولایت و بغض اهل البیت است سپس این آیه را خواند: «من جاء بالحسنه فله خیرمنها و هم من فزع یومئذ آمنون و من جاء بالسئیه فکبّت وجوههم فی النّار هل تجزون الّا ما کنتم تعملون؛(16) و کسانی که کار نیکی انجام دهند. پاداشی بهتر از آن خواهند داشت و آنان از وحشت آن روز در امانند و آن ها که اعمال بدی انجام دهند به صورت در آتش افکنده می شوند آیا جزایی جز آن چه عمل می کردند خواهند داشت.»(17)
2 تلازم تولّی و تبرّی
بدون تردید ولایت ائمه با دو شرط سبب نجات است یکی عقیده مندی به امامت ائمه و این که آن ها جانشینان پیامبر و واجب الاطاعة هستند و دوم مشروط است به تبرّی و بیزاری از دشمنان و ستمگران به اهل بیت، بنابراین تولّی و تبرّی ملازم هم هستند یعنی تولّی و تبرّی باید با هم باشند و به همین دلیل تولّی و پذیرش و ولایت امام شرط دست یافتن به یقین در امر دین خواهد بود. چنان چه امام باقر(ع) تولای ائمه و تبرّی از دشمنان آنان را از ارکان معرفت خدا که به عبادت حقیقی او منتهی می شود، دانسته است.
ابی حمزه می گوید: امام باقر(ع) به من فرمود: «انما یعبد اللّه من یعرف اللّه فامّا من لایعرف اللّه فانّما یعبده هکذا ضلالاً قلت جعلت فداک فی معرفة اللّه به قال تصدیق اللّه عزّ و جلّ و تصدیق رسوله(ص) و موالاة علیّ و الائتمام به وبائمة الهدی و البرائة الی اللّه عزّ و جلّ من عدوّهم هکذا یعرف اللّه عزّ و جلّ؛(18) کسی خدا را عبادت می کند که او را شناخته باشد و اگر کسی خدا را نشاسد او را گمراهانه عبادت می کند. ابی حمزه می گوید: از آن حضرت پرسیدم: شناخت و معرفت خدا چیست؟ فرمود: تصدیق و باور به خدا و باور به رسول خدا و ولایت علی(ع) را داشتن و امامت و پیشوایی او و پیشوایان هدایت را پذیرفتن و از دشمنان آن ها در نزد خدا بیزاری جستن حقیقت معرفت خداست.
در روایت دیگری ابوحمزه ثمالی از امام باقر(ع) نقل می کند که به او فرمود: ای ابوحمزه عبادت خدا را کسی می کند که خدا را بشناسد و اما کسی که خدا را نشناخت مثل آن است که او را در حال گمراهی عبادت می کند، عرض کردم: معرفت خدا چیست؟ فرمود: خدا و رسول اللّه را تصدیق کند، به حضرت امیر(ع) و ائمه هدا بعد از آن حضرت اقتدا کند و از دشمنان آن ها بیزاری جوید. این است معرفت خدا، عرض کردم، اصلحک اللّه چه چیزی است که آن را بدانم حقیقت ایمان را کامل کرده ام؟ فرمودند: دوست داشتن اولیای خدا، دشمنی با دشمنان خدا و این که با صادقان باشی همچنان که خدا به تو امر کرده، عرض کردم اولیاء و دوستان خدا و دشمنان خدا کیانند؟ فرمود: دوستان خدا محمّد رسول اللّه(ص) و علی و حسن و حسین(ع) و علی ابن الحسین(ع) هستند سپس امر به ما رسیده سپس پسرم جعفر و اشاره فرمودند به حضرت جعفر(ع) در حالی که آن حضرت نشسته بودند سپس فرمودند: کسی که با آن ها دوستی کند پس به تحقیق با اولیاء اللّه دوستی کرده و چنین شخصی با صادقان باشد آن سان که خدای تعالی به وی امر کرده است.بنابراین باید تولّی و تبرّی با هم در انسان تحقق پیدا کند تا نتیجه بخش باشد.
3 اقتداء عملی به اولیاء الهی و انزجار عملی از دشمنان
در صورتی تولّی و تبرّی در کمال ایمان و معرفت الهی مؤثر است که آدمی اولیاء الهی و ائمه اهل بیت را الگو و اسوه خود قرار داده و به آن ها اقتدا کند و فضائل و کمالات آن ها را در خود ایجاد نماید و رذایل دشمنان آن ها را بشناسد و از آن ها دوری جوید.
از این رو علامت محبّت به اهل بیت عمل کردن بر اساس عمل آنان دانسته شده است. امام علی(ع) فرمود: «من احبّنا فلیعمل بعملنا و یتجلبب الورع؛(19) کسی که ما را دوست بدارد به عمل ما عمل می کند و لباس ورع و پرهیزکاری را بر خود می پوشاند.»
امام صادق(ع) خطاب به شیعیانی که بین قبر پیامبر(ص) و منبر آن حضرت بودند فرمود: «انّی واللّه احبّ ریاحکم وارواحکم فاعینونی علی ذلک بورع و اجتهاد؛(20)به خدا قسم من شما را و ارواح شما را دوست دارم و شما با ورع و تلاش مرا بر این محبت کمک کنید» و بدانید که ولایت ما به کسی می رسد که ما را با ورع و تلاش کمک کند و کسی که به عبدی اقتدا کند باید به عمل او اقتدا نماید علاوه بر عمل و تلاش باید به دوستان آن ها محبت ورزید و از دشمنان آن ها تبرّی جست.
16. سوره نمل، آیه 92 .91
17. اصول کافی، ج 2، ص .185
18. همان، ج 1، ص .180
19. غررالحکم، ص 83 .84
20. اصول کافی، ج 1، ص .212