برخورد صحیح با کودکان بیش فعال

در واقع وقتی والدین از علائم بیش فعالی و علت آن آگاه باشند بهتر می توانند با رفتارهای کودک برخورد کنند. در بعضی بیماری های جسمی نیز والدین نقشی در ایجاد بیماری ندارند ولی الگوی رفتاری و تغذیه ای در خانواده می تواند در تشدید و تخفیف علائم نقش داشته باشد.
به طور کلی برای ایجاد تغییر در رفتار، گام های ویژه ای لازم است.

قدم اول

قدم اول انتخاب رفتاری است که می خواهید در آن تغییر ایجاد شود. توصیه می شود ابتدا بخشی از یک رفتار یا دسته ی کوچکی از رفتارها را برای تغییر در نظر بگیرید. لازم نیست رفتاری که برای اصلاح انتخاب می شود از پردردسرترین رفتارهای کودک باشد. باید رفتاری انتخاب شود که تصور می شود می توان به طور موفقیت آمیزی آن را تغییر داد. مثلاً ممکن است بی نظمی سر غذا خوردن، قطع کردن صحبت دیگران، راه رفتن روی مبل و وسایل خانه از رفتارهایی باشد که می خواهیم تغییر دهیم. بهتر است ابتدا تعداد دفعات رفتار نامناسب در طول روز را بشماریم تا بتوانیم تأثیربخشی فرایند تغییر را ارزشیابی کنیم.

قدم دوم

قدم دوم انتخاب یک تقویت کننده مناسب است. پاداش برخی کودکان ممکن است خوراکی مورد علاقه ی آن ها باشد، برچسب های رنگی و امتیازات به شکل نمره روی صفحه ی کاغذ نیز می تواند به عنوان پاداش تلقی شود. با تعداد مشخصی برچسب یا امتیاز می توان جوایزی گرفت. برای بعضی از کودکان انجام فعالیتی مانند رفتن به پارک، بازی کردن با پدر و مادر و رفتن به خانه ی اقوام می تواند جنبه ی تشویق و پاداش داشته باشد. این نکته مهم است که والدین علایق فرزند خود را بشناسند و این جز با گذراندن وقت به اندازه ی کافی و به شکل مناسب با فرزندان حاصل نمی گردد.

قدم سوم

قدم سوم قانونگذاری در خانه و اجرای منظم آن می باشد. یعنی کودک باید بداند که والدین می خواهند چه کاری انجام شود. برای مثال انجام دادن تکالیف مدرسه یا بخش معینی از آن قبل از آن که برنامه ی کودک تلویزیون شروع شود.

قدم چهارم

قدم چهارم روشن کردن ارتباط میان اجرای قواعد و گرفتن پاداش ها است. همیشه باید به خاطر داشت که کودک همراه با گرفتن پاداش ها به تقویت کننده هایی نظیر گفتن جمله ای در تحسین وی، در آغوش گرفتن، بوسیدن و ... نیاز دارد. بعضی والدین گمان می کنند که فرزندشان با این روش ها پرتوقع شده و همیشه برای انجام دادن هر کاری درخواست جایزه و پاداش خواهد کرد. برخی دیگر فکر می کنند بدین ترتیب به فرزندشان رشوه می دهند. در حالی که اگر طبق این برنامه با کودک رفتار شود، بعد از مدتی کودک احساس رضایت درونی از انجام کارِ خوب پیدا می کند و روابط بین کودک و والدین گرم تر و صمیمی تر و به دنبال آن، نیاز به پاداش های بیرونی کمتر می شود و در نهایت کودک به مرحله ای می رسد که دیگر لازم نیست برای انجام دادن آن کار جایزه ای بگیرد.
رشوه دادن در واقع دادن پاداش قبل از انجام کار یا قبل از تغییر رفتار است؛ در حالی که در این روش ابتدا کودک باید رفتار منفی را به مثبت تبدیل کند و پس ازآن، پاداش بگیرد. نکته ی دیگر آن است که رشوه معمولاً برای انجام دادن فعالیت های منفی و نادرست در نظر گرفته می شود که در این مورد صدق نمی کند.
با به کارگیری این روش ها غیر از تغییر رفتار کودک، والدین به خود ثابت می کنند که رفتار کودک تحت نظارت آن ها است. یأس و درماندگی در زندگی کاهش می یابد و روحیه ی همه ی اعضای خانواده بهتر می شود. در مورد کودکان بیش فعال نکته ی مهم آن است که برای این کودکان باید پاداش ها را مرتب تغییر داد و فاصله ی زمانی بین گرفتن پاداش و رفتار مثبت حتماً کم باشد.
تا این جا به روش های افزایش رفتارهای مطلوب اشاره هایی شد. حال به روش های تخفیف رفتارهای نامطلوب می پردازیم:
برخی رفتارهای نامطلوب شبیه کج خلقی، فریاد زدن، گریه کردن، باعث آسیب به خود و دیگران نمی شود ولی می تواند کاملاً توجه دیگران را به خود جلب کند؛ و همین باعث تقویت این رفتارهای منفی است. معمولاً این رفتارها هنگام رد کردن درخواست های کودک از طرف والدین، صورت می گیرد و به علت شدتی که دارد اغلب در نهایت منجر به برآورده شدن درخواست کودک می گردد. زیرا والدین می ترسند که نکند نفس کودک بند بیاید، مغزش آسیب ببیند و کلاً آسیبی به جسم او وارد شود. بهترین واکنش به این رفتارها، نادیده گرفتن یا برنامه ی خاموش سازی است. والدین باید بدانند که مراحل اولیه ی این برنامه ممکن است منجر به کج خلقی هایی شود که زیادتر و خشن تر از قبل هست ولی این موضوع نباید باعث وحشت آن ها شود. ابتدا باید برای کودک توضیح داد که در صورت کج خلقی دوباره، آن ها تماس چشمی، کلامی و جسمی با او نخواهند داشت مگر این که او دست از آن کار بردارد. البته باید مراقب بود که کودک آسیبی به خود وارد نکند. والدین باید خونسردی خود را حفظ کنند و جوری وانمود کنند که گویی اصلاً صدای کودک را نمی شنوند و او را نمی بینند. بعد از مدتی کودک در می یابد که با این روش ها نمی تواند به خواسته ی خود برسد.
البته این روش ها را در مورد همه ی رفتارهای نامطلوب مثل کتک زدن خواهر یا برادر، پرت کردن وسایل و سرپیچی کردن از انجام دستورات پدر یا مادر نمی توان به کار برد. در این موارد باید از روش های دیگری نظیر محروم سازی موقت و حذف امتیازات استفاده کرد. محروم سازی موقت بدین معنا است که کودک به جایی فرستاده شود که دور از توجه دیگران است و آن مکان برایش خوشایند نیست. خصوصیات محلی که کودک به آن جا فرستاده می شود بدین ترتیب است که تاریک و ترسناک نباشد، وسیله ی خطرناکی در آن نباشد، وسایل مورد علاقه ی کودک در آن جا وجود نداشته باشد. معمولاً به ازای هر سال سن یک دقیقه بودن در این مکان کفایت می کند به شرطی که 30 ثانیه ی آخر در آن جا آرام باشد و بعد از بیرون آمدن باید کاری را که از او خواسته ایم انجام دهد یا رفتار نامطلوب خود را متوقف کند. البته به خاطر داشته باشیم که همیشه اول باید از روش های تقویت مثبت استفاده کنیم و میزان رفتارهای مطلوب را از این طریق افزایش دهیم و بعد به روش های دیگر بپردازیم.
همچنین در مورد کودکان بیش فعال این روش ها بدون دارو درمانی نمی توانند خیلی مؤثر واقع شوند.
برخلاف تصورهای موجود مبنی بر این که اگر این کودکان آزاد بدون قید و بند گذاشته شوند مشکلات شان کمتر می شود، توافق بر این است که نظارت مناسب و محیط قانونمند برای این کودکان مناسب تر است، زیرا آن ها خود قادر به مهارکردن رفتارهای خود نیستند و در صورت آزاد بودن به دلیل حالت تکانشی که دارند ممکن است دست به انجام کارهای خطرناک بزنند، رفتارهایی داشته باشند که بلافاصله خودشان، پشیمان شوند و در مورد درس خواندن نیز اگر نظارتی وجود نداشته باشد، عملاً تکالیف شان را نیمه کاره رها می کنند، وسایل شان را گم می کنند و در نهایت افت عملکرد تحصیلی پیدا خواهند کرد. البته محیط قانونمند و نظارت مناسب در کنار مصرف دارو می تواند مؤثر باشد. اگر کودک بیش فعال از هوش بالایی برخوردار باشد و تحت درمان نیز قرار گیرد و در زمینه ی علاقه ی خاص خود پرروش یابد، می تواند عملکرد خوبی در حوزه های مختلف داشته باشد. کتاب های زیادی در زمینه ی برخورد والدین با این گونه کودکان وجود دارد ولی بهتر است در صورت امکان، والدین در کلاس هایی که برای آموزش شیوه ی رفتار با کودکان بیش فعال در بعضی مراکز روان پزشکی، مشاوره و فوق تخصصی کودک و نوجوان وجود دارد، شرکت نمایند یا از جزوات آن ها استفاده کنند.
منبع مقاله :
داوری آشتیانی، رزیتا؛ (1391)، اختلال کمبود توجه - بیش فعالی (مروری بر علائم و درمان های موجود)، تهران: نشر قطره، چاپ سوم