بیان اقسام صبر

علمای اخلاق صبر را بر سه دسته می دانند که این تقسیم، برگرفته از منابع روایی است. در روایتی از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و نیز علی بن ابی طالب علیه السلام آمده است:
صبر بر سه قسم است: صبر بر بلیه و مصیبت، صبر بر اطاعت و عبودیت و صبر از گناه و معصیت و این قسم سوم از دو قسم اول بالاتر و پرارزش تر است.
1. مصیبت
با پدیدآمدن شرایط سخت و دشوار زندگی، شایسته است بر انسان که صبر پیشه کند و شکر خدای به جای آرد. گاهی آدمی با فقدان مال یا اولاد و یا بستگان و یا از دست دادن مقام و منصب، به اضطراب و تشنج و عدم کنترل روحی دچار می گردد که در این میان، باید از نیروهای باطنی خود برای پیکار با ناگواری ها بهره برد و صبر نیز یکی از این موهبت های الهی است که رشته های نومیدی و سستی را پاره می کند و او را بر مسند عزت و سعادت می نشاند. از امام محمد باقر علیه السلام نقل شده است: «کسی که صبر را برای مصائب و گرفتاری های روزگار آماده نکند، ناتوان خواهد شد».
2. مقام طاعت و بندگی
انسان به حکم رسالتش، موظف به انجام تکالیف بندگی خویش است و در این رهگذر، وسوسه های شیطانی و تمایلات نفسانی در کمین اوست و بسا سستی و بی شوقی در پرداختن به امور عبادی (نماز، روزه، رعایت حریم ها و...) در او رخنه می کند، حال آنکه رمز کامیابی هر دو سرا، بسته به اطاعت از خدای بزرگ و مهربان است.
پایداری در فرمانبری خدا وظیفه ای است که، از جانب وجود مقدس حضرت حق برای بندگان معین شده است و برتری، همواره از آن کسانی است که گام هایی استوار بردارند. پس خداوند تبارک و تعالی آنان را همراهی می کند و از آن جا که لطف خداوند بر همگان یکسان است، هر آن که شایسته تر باشد، از انوار عنایت الهی بهره مندتر است.
مقتضای لطف خداوندی، رحمتی است یکسان بر همه موجودات، مگر آن کس که در اطاعت حق کوشاتر باشد، چنان که به فرموده حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه و آله : «فرمانبرداری خداوند، رساننده هر چیزی است که طلب شود و رهاکننده از هر شری که پرهیز شود».

دست حاجت چو بری پیش خداوندی بر

که کریم است و رحیم است و غفور است و ودود

سعدی
قرآن کریم نیز در این باره می فرماید: «اگر به همان راهی که از سوی خدا تعیین شده است قدم بردارند و پایدار باشند، نعمت های حق را بر آنها سرازیر خواهیم کرد». (جن: 16)
3. صبر در مقام معصیت
صبر در مقام معصیت و گناه، صبری است که زمینه معصیت فراهم باشد، ولی آدمی خود را از افتادن در دام گناه نگاه دارد و با صبر و امید، از کشش آن در امان ماند. ارزش صبر در این مقام، بالاتر از دیگر صبرهاست؛ زیرا فقط انسان عابد عارف است که با خداشناسی کامل و حب او، به مهار نفس در برابر گناه نایل می شود. رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:
پایداری مومن در حفظ ایمان خود، از کوه هایی که به زمین ریشه دوانیده بیشتر و استوارتر است، زیرا کوه تراشیده می شود، ولی کسی را توانایی آن نیست که اندکی از دین مؤمن بکاهد.

صبوری مایه فیروزی آمد	قوی تر پایه بهروزی آمد
صبوری میوه امیدت آرد	صبوری دولت جاویدت آرد
به صبر اندر صدف باران شود دُرّ	به صبر از لعل و گوهر کان شود پر