پس از کوفه، مهم ترین شهر عراق که جمعیت شیعی قابل توجهی داشت، بغداد بود. بغداد، مرکز حکومت عبّاسیان، به سبب مرکزیت سیاسی و علمی اش، فرقه ها و نحله های گوناگونی را در خود جای می داد و مجاورت آن با شهر کوفه سبب شده بود تا گرایش های شیعی خیلی زود در آن رواج پیدا کنند، به گونه ای که پس از چندی، همان اهمیت و جایگاهی را در جامعه شیعه یافت که شهر کوفه دارا بود. به یقین، حضور چند تن از امامان معصوم علیهم السلام در عراق که زیر نظر عبّاسیان به سر می بردند در انتشار شیعیان در این شهر بی تأثیر نبود. می توان تصور نمود که برخی از شیعیان به خاطر نزدیکی بیشتر به امامان و امکان بهره مندی فراوان تر، به عراق آمده و سپس در بغداد، که محل سکونت عالمان شیعه نیز بود، اقامت گزیده باشند. به هر تقدیر، در دوران مورد نظر ما، شمار قابل توجهی از شیعیان در بغداد می زیستند؛ چنان که مقدسی در این باره می گوید: «برتری جمعیتی در شهر بغداد با شیعیان و حنبلیان بود.»
(1) بعضی محلاّت قدیمی شهر بغداد به شیعیان اختصاص داشتند؛ مانند «کرخ»،
(2) «باب الطاق»،
(3) «نهرالطابق»
(4) و محلاّت دیگری که در منابع از آن ها نام برده شده است.
(5) نکته قابل ذکر دیگر اینکه از آغاز غیبت امام دوازدهم، نایبان خاص آن حضرت در بغداد اقامت کرده بودند. بی شک، حضور و فعالیت ایشان بر رونق تشیّع در این شهر می افزود.
مقاله «
غیبت صغری و وضعیت علمی و فرهنگی شیعه » در خصوص سابقه تشیع شهر بغداد آورده است :
این شهر نیز از شهرهای شیعه نشین بود، مجاورت بغداد با کوفه که مرکز اصلی تشیع در عراق بود سبب شده بود تا گرایش های شیعی در این شهر نیز شایع شود . در قرن سوم و چهارم، بخش عمده ای از مردم شهر بغداد شیعه بودند، مقدسی دراین باره می گوید: «برتری جمعیتی در شهر بغداد با حنبلیان و شیعیان است»
(6) محله «کرخ » معروف ترین محله شیعه نشین بغداد بود، عثمان بن سعید عمروی اولین نائب امام (ع) پس از رحلت امام عسکری (ع) به بغداد آمده و در این محله سکنی گزید.
(7) سایر نائبان چهارگانه نیز در بغداد سکنی داشتند . محله «باب الطاق » نیز از محلاتی بود که شیعیان در آن اقامت داشتند .
یکی از خصوصیات شهر بغداد درگیری های دائمی میان شیعیان و سنیان این شهر بود که برخی اوقات با زد و خورد همراه بود.
(8) کرخِ بغداد، نامی آشناست، به ویژه در نیمه اوّل سده پنجم هجری قمری که محلّ زندگی و تدریس استاد بزرگ شیعه، شیخ طوسی بوده است. در کرخ بود که مخالفان شیعه به حوزه درسی، کتابخانه و خانه شیخ هجوم بردند در نهایت تأسف کتابخانه، کرسی تدریس و خانه شیخ در آتش کینه آنان سوخت.
بدین جهت بود که این استاد بزرگ فقه، حدیث، رجال و کلام، از کرخ به نجف هجرت نمود و در آن جا حوزه پرافتخار شیعه را بنیان نهاد.
جغرافی دان بزرگ اسلامی پیرامون کرخ می نویسد:
محلّه کرخ، در آغاز، در وسط بغداد قرار داشت؛ ولی اینک در سده هفتم منطقه ای است که جدای از بغداد است و ساکنان اطراف کرخ، همه از سنیان حنبلی هستند. البته ساکنین کرخ، همگی از شیعیان امامیّه و اثناعشری اند. به گونه ای که حتی یک نفر سنّی در آن جا پیدا نمی شود.
(9) در کتاب برهان قاطع و لغت نامه دهخدا چنین نگاشته شده:
کرخ، که شاپور ذوالاکتاف آن را بنا کرده در سابق دهی بوده و در بغداد و امروز از محلّه های غرب این شهر است.
عیسی بن سرّی، زادگاهش قم بود و در این شهر چندین بهار از عمر خود را سپری کرد. از آنجا که منطقه کرخ مرکز شیعیان و دانشمندان شیعه بود وی برای فراگیری دانش و درک محضر حجت خدا در مدینه، به سرزمین حجاز رفت و مقطعی از حیات فرهنگی خود را در محضر امام صادق علیه السلام سپری کرد. سپس وی راهی بغداد شد. این شهر در نیمه دوم سده دوم هجری قمری از منظر رونق دانش، شهرتی بسزا داشت. عیسی در محله کرخ به تلاش و فعالیت علمی خود تداوم بخشید و در همان جا سکونت نمود. وی به قدری در کرخ بغداد ماند که به عنوان بغدادی کرخی، اشتهار یافت، به گونه ای که قمی بودن او تحت الشعاع، نام کرخی قرار گرفت.
عیسی بن سرّی در راه نشر و گسترش حدیث، کوشش می کرد. از تاریخ وفات این محدّث بزرگ و اینکه در کدام سرزمین جان به جان آفرین تسلیم کرده در تراجم یادی نشده است.
حوزه علمی بغداد حوزه ای نوپا بود که تحت تاثیر مکتب حدیثی قم و مکتب کلامی کوفه قرار داشت.مهاجرت فقیهان و عالمان شیعه به این شهر که از اوایل قرن سوم شروع شد موجب شکل گیری و تکوین حوزه بغداد شد.مهاجرت نایب اول از سامرا به بغداد و استقرار نواب اربعه در این شهر نوعی مرکزیت علمی برای آن پدید آورد.در میان طیف مهاجران به بغداد، نام محدثان و عالمان بسیاری از کوفه، بصره، قم، ری و حتی سمرقند به چشم می خورد.
(10) بدین ترتیب، حوزه بغداد تحت تاثیر مکتب های حدیثی و کلامی شکل گرفت; اما با این حال، گرایش های کلامی و مباحث عقلی در این حوزه غلبه داشت.این امر ناشی از مجاورت با مکتب کلامی کوفه و محیط خاص فرهنگی شهر بغداد بود.در بغداد متکلمان بزرگی ظهور یافتند که معروف ترین آن ها ابوسهل نوبختی و حسن بن موسی نوبختی بودند که بیش تر از آن ها سخن به میان آمد.اما از فقیهان بزرگ بغدادی باید به ابن جنید اسکافی اشاره نمود که تالیفات بسیاری در فقه داشت، ولی بنا به گفته شیخ طوسی گویا به واسطه قایل بودن به حجیت قیاس، کتاب های او مطرود و متروک مانده بود.او دو موسوعه فقهی به نام های «تهذیب الشیعه لاحکام الشریعه » در 20 جلد و «المختصر الاحمدی فی الفقه المحمدی » را به رشته تحریر درآورد.
(11) پی نوشت: 1. ابوعبدالله مقدسی، پیشین، ص 120.
2. خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی تا، ج 1، ص 79.
3. رسول جعفریان، جغرافیای انسانی شیعه، قم، انصاریان، ص 54.
4. ابن جوزی، المنتظم، لبنان، داراحیاء التراث العربی، ج 13، ص 56 و 65.
5. برای اطلاع بیشتر، نک: حسن موسوی، زندگی سیاسی و فرهنگی شیعیان بغداد، ص 35.
6 . المقدسی، ص 120 .
7 . الطوسی، الغیبة، ص 235 .
8 . ر . ک: جعفریان، رسول، جغرافیای تاریخی و انسانی شیعه در جهان، انصاریان، قم، 1368، ص 54 .
9. معجم البلدان، ج 4، ص 448.
10.محمدبن حسن طوس، رجال الطوسی، مطبعه الحیدریه نجف، 1380ه ، ص 433.
11.طوسی، فهرست، 392.
